Mámlekettiń finans bazarın tártipke salıw daǵı roli Joba

1. 2. Finans bazarı modelleri
Finans bazarı modeli - ekonomikanı finanslıq támiynlewdiń túrli usılları hám túrli finanslıq dáldalshılar roliniń áhmiyetine baylanıslı halda bazardı shólkemlestiriw tipi bolıp tabıladı.
Ekonomikanı finanslıq támiynlewdiń eki tiykarǵı usılı ámeldegi bolıp, olar bank kreditleri járdeminde finanslıq támiynlew hám de qımbatlı qaǵazlar bazarı arqalı finanslıq támiynlew bolıp tabıladı.
Bank kreditleri járdeminde finanslıq támiynlew kontinental Evropada finanslıq támiynlewdiń tiykarǵı usılı esaplanadı. Bunda finanslıq resurs tartıw maqsetinde bankke shaqırıq etiledi. Bank kompaniya finanslıq jaǵdayın tekseredi, usınıs etken joybarı jáne onıń natiyjeliligin unamlı bahalaǵande basqa shártlerdiń de orınlanıwın inabatqa alǵan halda kredit ajratadı. Tiyisli talaplar atqarılmaǵan yamasa usınıs etilgen joybarlar unamlı bahalanmagan jaǵdaylarda, sonıń menen birge joybarlar joqarı risklı dep tabılǵanda bankler finanslıq támiynlew boyınsha arzaǵa biykarlaw juwabın beriwi múmkin. Bunnan tısqarı iskerlikti finanslıq támiynlew boyınsha bir neshe kreditlerdi finanslıq támiynlew quramalı process ekenligin da sol orında belgilep ótiw kerek. Bank stavkaları joqarılıǵı, bólek bank
tárepinen ǵárezsiz túrde iri summada kredit beriw múmkinshiligi tómenligi bunday ámeliyattıń kemshilikleri esaplanadı. Bankler tárepinen kreditlashning kemshilikleri óz gezeginde kompaniyalar tárepinen qımbatlı qaǵazlar bazarı arqalı aqshalar tartıwdı rawajlandırıwǵa zárúratni júzege keltiredi.
Qımbatlı qaǵazlar bazarı arqalı finanslıq támiynlew Aqshta hám Ullı Britaniya sıyaqlı mámleketlerde ekonomikanı finanslıq támiynlewdiń tiykarǵı usılı esaplanadı. Bunda kompaniyalar qımbatlı qaǵazlar mámilege shıǵaradı hám kapital tartıw ushın olardı bazarda sotadi. Qımbatlı qaǵazlar bazarınan aqshalar tartıw kapital tartıwshı ushın qolay bolsada, joybarlardı finanslıq támiynlew ushın qımbatlı qaǵazlardan paydalanıw mudamı da qolay esaplanbaydı. Sebebi bank kreditini tartıw ushın tek ǵana bank isenimin erisiw jetkilikli bolsa, qımbatlı qaǵazlar arqalı kapital tartıw kóplegen investorlar isenimin erisiwdi talap etedi. Bunda investorlarni joybardıń natiyjeliligi hám eń tiykarǵısı emitentning investorni úzliksiz túrde dáramat menen támiyinlewine ishontira alıwı kerek boladı. Qımbatlı qaǵazlar bazarınan aqshalar tartıw tómendegiler menen tikkeley baylanıslı :
- emitent investorlar ushın ashıq hám abıraylı bolıwı kerek, onıń joybarları, finanslıq esabatları hám kórsetkishleri tanısıw ushın qolay bolıwı kerek;
- tartinadigan kapital kreditga salıstırǵanda arzanǵa túsiwi kerek. Onıń ushın ádetde qımbatlı qaǵazlar shıǵarıw arqalı úlken muǵdarda kapital tartıwǵa bólek itibar qaratıladı.
Joqarıdagilardan da kórinip turıptı, olda, túrli mámleketlerde ekonomika hám finans tarawı rawajlanıwına kóre jáhánda finans bazarınıń bank hám qımbatlı qaǵazlar bazarına tiykarlanǵan eki tiykarǵı modeli qálipleskenligi tilge alınadı. Bul modeller ádetde insayderlik hám autsayderlik modelleri, nemis hám ingliz modelleri retinde de tilge alınadı. Finanslıq sxemalar hám munasábetlerdegi ayqın ayırmashılıqlardıń júzege kelgenliginen kelip shıqqan halda finans bazarınıń islam modeli de keyingi payıtlarda bólek belgilengenler etilip atır.
Bank modeli -bank tárepinen finanslıq támiynlewge tiykarlanǵan sistema bolıp, Germaniya, Fransiya, Yaponiya hám basqa dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde keń qollanıladı. Ózbekstanda da finans
bazarı bankler tárepinen finanslıq támiynlewge ústin turatuǵın áhmiyet berilgen bolsada, málim bir ayrıqsha tárepler bar ekenligin atap kórsetiw kerek. Usı modeldiń tiykarǵı qásiyetleri tómendegiler:
- kommerciya bankleri finanslıq dáldalshılar (broker, diler, anderrayter) funksiyaların atqaradı ;
- kreditlash mexanizmleri arqalı kompaniyalardı uzaq múddetli finanslıq támiynlew ústinlik etedi;
- múlkshiliktiń joqarı úlesi gruppalar qolında jıynanadı. Bunda mámleket hám iri korporativ strukturalar úlesi joqarı esaplanadı ;
- qımbatlı qaǵazlardı qosımsha jaylastırıw jabıq xarakterge
iye;
- aksiyadorlik kapitalı quramı qadaǵalaw paketi hám vertikal qatnasıwǵa tiykarlanadı ;
- bir procentkeshe kapitalǵa iyelik etiwshi mayda aksiyadorlar kemshilikti quraydı, sonıń menen birge kollektiv investitsiyalaw institutları iskerligi mayda investorlar iskerliginde áhmiyetke iye boladı.
Autsayderlik, anglo-amerika modeli sıyaqlı atlar menen de atalıwshı nobank modeli - qımbatlı qaǵazlar bazarına jóneltirilgen hám institutsional investorlar (qamsızlandırıw kompaniyaları, investitsiya hám shemirshek fondlari) sisteması bolıp tabıladı. Usı modeldiń tiykarǵı qásiyetleri tómen-dagilar:
- qımbatlı qaǵazlar bazarında finanslıq dáldalshılar funksiya -larini nobank finanslıq institutlar, qımbatlı qaǵazlar boyınsha shólkemler (birjalar, dáldalshılıq shólkemleri hám taǵı basqalar ) atqaradı ;
-bankler hám olardıń filialları yamasa wákilxanalarına qımbatlı qaǵazlar bazarında klientler ushın operatsiyalardı ámelge asırıwları ta'qiqlangan;
- qımbatlı qaǵazlar tiykarlanıp kóplegen mayda múlk iyeleri ortasında birja mexanizmleri arqalı jaylastırıladı ;
- aksiyadorlik kapitalı tarqaq bolıp, mayda menshikli investorlar úlesi aksiyadorlik kapitalınıń 50 procentinen joqarın quraydı ;
- menshikli investorlar ortasında finanslıq aktivler sawdası ushın bazar retinde fond birjalardıń rawajlanǵanlıǵı ;
- kompaniyalardı finanslıq támiynlewde qarız minnetlemelerine salıstırǵanda aksiyalar bazarınıń ústinlikke egaligi.
XX ásir aqırı - XXI ásir basına kelip kóplegen Evropa mamla-katlari finans bazarları anglo-amerika modeli qásiyetlerin o'zlash-tira basladılar. Nátiyjede finans bazarınıń anglo-amerika hám kontinental modelleri óz-ara jaqınlashuvi júz berdi.
Finans bazarınıń islam modeli tiykarlanıp materiallıq máp, ekonomikalıq paydadan aldın etika qádiriyatları ústinligine tiykarlanadı. Bul sistema XX ásir aqırlarında arab mámleketlerinde neft kiripinen joqarı dáramatqa baylanıslı halda qáliplesken. Áyne neft kiripi boyınsha joqarı dáramat sebepli kelip túsken pul qarjların qanday saqlaw máselesi júzege kelgen. Buǵan deyin tushumlar muǵdarı tómen bolǵanlıǵı sebepli, aqshalar dástúriy banklerde saqlanar edi. Islam modeli-dıń tiykarǵı qásiyetleri tómendegiler:
- procent undirishga ta'qiq bar ekenligi. Lekin bunday ta'qiq tek bankler ushın dáramatlar kepillikgen halda ámel etedi;
- úles tiykarında qatnasıwdan yamasa ijaradan dáramat alıw múmkinshilikleri;
- obligatsiyalar bazarınıń joqlıǵı. Lekin obligatsiyaning arnawlı túri joybardı finanslıq támiynlew degi úlesi tiykarında dáramat alıw imkaniyatın beriw arqalı ámel etedi;
- azart oyınları, alkogol ónimleri islep shıǵarıw menen baylanıslı bizneske investitsiyalar kirgiziwge ta'qiq qoyılǵanlıǵı ;
- tuwındılıq finanslıq instrumentlerdiń joqlıǵı. Masa-lan, pishib yetilmagan biyday ushın da tuwındılıq instrumentler qollanılıwı múmkin emes;
- qorenishlerge járdem principlerı ámel etiwi. Bunda hár bir islam banki jáne onıń klientleri rezerv kapitalı hám paydası esabınan kamba-g'al musulmanlar paydasına islam salıǵı ajıratıw tiykarında arnawlı fond quraydı.
Ulıwma halda atap ótiw múmkin, finans bazarı modelleri málim dárejede korporativ mádeniyatqa da tikkeley baylanıslı.