Moddalar shimishi

ILDIZMEVALAR
Siz sabzi, lavlagi, turp, rediska, sholgomni yaxshi bila-siz. Chunki xalqimiz ulardan juda qadimdan turli-tuman taomlar tayyorlashgan. Ular ildizmevalar deyiladi. Nima uchun ular ildizmevalar deb ataladi? Buning sababi shun-daki, ularning ildizmevasida (asosiy va yon ildizlarida) ko`p miqdorda oziq moddalar to`planadi. Ularda oziq moddalar to`planib, ildizining shakli o`zgarganligi uchun shakli o`zgargan ildizlar deb ham yuritiladi.
Ildizmevalar o`simliklarning turiga va naviga qarab, tiar xil shaklda va ogirlikda bo`ladi. Shunga ko`ra ulardan tibbiyotda va oziq-ovqat sanoatida turli maqsadlarda foydalaniladi.
Sabzi — ziradoshlar (soyabonguldoshlar) oilasining oziq-ovqatga ko`p ishlatiladigan vakili. O`zbekistonda uning mir-zoyi, mushak, qizil sabzi deb ataladigan navlari ko`proq ekttadi.
Lavlagi—sho`radoshlar oilasining ildizmeva hosil qiladi-gan yagona vakili. Uning qand lavlagi, qizil lavlagi va xashaki lavlagi kabi navlari bor. Ulardan eng ko`p ekiladigani qand lavlagi bo`lib, uning tarkibida 18 % dan ko`p qand borligi aniqlangan. Qand lavlagidan sanoatda shakar olinadi.
Turp, sholg`om, rediska karamdoshlar oilasiga kiradi. Ular ham oziq-ovqat mahsuloti sifatida ishlatiladi.
Ildizmevalarning tarkibida xilma-xil vitaminlar va inson organizmi uchun zarur bo`lgan moddalar bo`ladi.
Bilib qo`ygan yaxshi
1. Ildizsiz o`simliklar. Bunga hasharotxo`r o`simliklardan hisoblangan suv qaroqchisi yaqqol misol bo`la oladi. 20—30 sm uzunlikdagi bu o`simlik butun tanasi bilan suvga botgan holda o`sadi. Uning suv ostidagi ingichka shoxlari va bir necha karra bo`lingan barglari ildizni eslatadi. Qizigi shundaki o`simlikning to`pguli suvdan yuqoriga chiqib turadi. Bu o`simlikning O`zbekistonda 2 ta turi o`sadi. Ular ko`llarda, botqoqliklarda va ko`lmaklarda o`sadi. Shoxbarg (seratofia-lum) ham ildizsiz o`simlik hisoblanadi. Chet ellarda tarqal-gan ildizsiz o`simliklardan bizga faqat bitta volfiya nomli o`simlik ma`lum xolos.
2. Ildizi tanasi (poyasi)dan ogir o`simliklar. Tabiatdagi aksariyat o`simliklarning yer usti qismi (shox-shabbasi) yer osti qismi (ildizi)dan ogirlik va hajm jihatidan ustun turadi. Lekin ildizi shox-shabbasiga ham hajm, ham ogirligi jihati¬dan teng keladigan
Fikus ildizi
va yuqori turadigan o`simliklar tabiatda va madaniy o`simliklar orasida ko`plab topiladi. Masalan, il-dizmevali o`simliklardan qand lavlagining ildizmevasi (bi-rinchi yili) barglaridan bir necha marta ogir keladi. Yon-goq, zarang, qatrongi, olcha (togolcha) kabilarning ildiz sistemasi har tomondan yer usti qismiga yaqin keladi. Fikus daraxtlarining ildizi shox-shabbasidan ancha ogirroq bo`ladi (32- rasm).

Havo ildizlar
3. Ogir va uzun ildizlar. Ildizlar o`simlikning turiga va o`sib turgan sharoitiga qarab turlicha bo`ladi. Ayrim ildizlar-ning ogirligi grammlar bilan o`lchansa, boshqalariniki kilo gramm bilan tortiladi. Masalan, O`zbekistonda o`sadigan ogir ildizli o`simliklarga quyidagilarni kiritish mumkin: qatron (ildizi 8—10 kg); fargona sutlamasi 10—16 (20) kg; toron 18—22 kg.

Uzun ildizli o`simliklar tabiatda ko`p uchraydi. Odatda, o`gitga boy, yumshoq va sernam yerda ildizlar yaxshi rivoj-lanadi. Lekin suv qidirib 20—25 (30) m gacha yerga tik kirib boradigan yantoq, nam qidirib yoniga 20 m gacha cho`zilib ketadigan qandim kabi o`simliklar ham bor. Ildizi nisbatan uzunroq daraxtlarga yovvoyi olma (25—30 m), yongoq (20—30 m), zarang (10—12 m) kabilarni kiritish mumkin. Aksincha, jiyda, shaftoli, nok, sariq do`lananing ildizi nisbatan qisqaroq bo`ladi. Bir yillik o`simliklarning ildizi qisqa bo`ladi.
4. Havo ildizlar. Tropik va subtropik mamlakatlarda o`sadigan o`stmliklarda asosiy ildizdan tashqari o`simlikning yuqori qismidan pastga osilib tushadigan yoki yer ostidagi ildizlardan yer yuzasiga ko`tarilib chiqadigan ildizlari bo`ladi. Bunday ildizlar havo ildiilar deyiladi (33- rasm).
5. Ildiz qancha yil yashaydi? O`simlikning umri uning ildiz sistemasiga bogliq. Bir yillik o`simliklarning ildizi bir necha kundan bir necha oygacha (urugdan unib, urug berguncha) yashaydi. Ko`p yillik o`tlarniki o`n yillab davom etadi. Daraxt va butalarda esa sal boshqacha. Bularda ildiz sistemasi o`simlik turiga qarab dastlabki tanaga qaraganda ko`proq yashaydi. Tanasining yuqori qismi qurib qolib pastidan yangidan o`sib chiqqan chinor, tol, terak, zarang, olma, do`lanalarni ko`p uchratgansiz. Arena 700—800 (1000),
chinor 600—800, sekvoldendron 4000—6000, dub 2000, qaragay 350 (500), yongoq 70—100 yil o`sib meva beradi.
Zamonaviy payvandlash asosan virusni payvandlash jarayonlaridan sertifikatlangan kasalliksiz ildiz va skion moddasi bilan tozaladi. Kasallik birinchi marta aniqlanganda, Kaliforniyaning janubida daraxtlarni yo'q qilishning 5 yillik davri boshlandi, u erda 200 mingdan ortiq daraxtlar yo'q qilindi.
Shaftoli daraxtlari orasida erkin tosh navlari eng ko'p zarar ko'radi, tosh turlari shaftoli mozaikasi virusiga ozgina chidamli ko'rinadi.
Shaftoli bo'yicha mozaik virusining alomatlari
Erta bahorda, gullarning ranglari va ranglari buzilganligi ko'rinadi. Yangi oyoq-qo'llar va kurtaklar sekin shakllanadi va ko'pincha noto'g'ri shakllanadi. Barglarning kechikishi bor va hosil bo'lgan barglar mayda, tor va sariq rangga bo'yalgan. Ba'zida infektsiyalangan joylar bargdan tushadi.
G'alati, harorat ko'tarilgach, xlorotik to'qimalarning ko'p qismi yo'qoladi va barg odatdagi yashil rangga qaytadi. Internodlar kalta va lateral kurtaklar sinadi. Terminal novdalari butunlay ko'rinishga ega. Ishlab chiqarilgan har qanday meva mayda, pishiq va deformatsiyalangan. Pishadigan har qanday meva, yuqtirilmagan mevalarga qaraganda ancha sekinroq va ta'mi pastroq.
Shaftoli mozaikasi virusining oldini olish
Afsuski, ushbu kasallikni davolash usuli mavjud emas. Daraxtlar bir necha mavsum davomida yashashi mumkin, ammo ularning mevalaridan foydalanish mumkin emas, shuning uchun ko'pchilik paxtakorlar ularni olib tashlashni va yog'ochni yo'q qilishni afzal ko'rishadi.
Infektsiya payvandlash paytida tarqalib ketganligi sababli, yaxshi daraxtni olish juda muhimdir.
Mumkin bo'lgan vektorlarni boshqarish uchun yangi daraxtlarni mititsid bilan davolash kerak. Daraxtlar shikastlanishidan saqlaning va ularga yaxshi madaniy yordam bering, shunda ular dastlabki hujumdan omon qolishlari mumkin, ammo vaqt o'tishi bilan daraxt pasayadi va ularni olib tashlash kerak bo'ladi.
Shaftoli (Persica) — raʼnodoshlar oilasiga mansub bo‘lgan mevali daraxt; Vatani — Oʻrta Osiyo.
AQSH, Yevropaning janubi, Yaponiya, Xitoy, Turkiya, Oʻrta Osiyo, Kavkazortida keng tarqalgan. Bundan 2 ming yil oldin madaniylashtirilgan. 5000 ga yaqin navi bor. Hozirgi davrda Shimoliy va Janubiy yarim sharning barcha subtropik va tropik mamlakatlarida oʻstiriladi. Jahon boʻyicha yalpi hosili 12,0 mln. tonna (1999-yil). Oʻzbekistonda ekin maydoni jihatidan mevali daraxtlar orasida 3-oʻrinni egallaydi.