Molekulyar kasalliklar: fermentopatiyalar va nofermentapatiyalar

Molekulyar kasalliklar: fermentopatiyalar va nofermentapatiyalar.
Reja:
1.Genetik axborot o‘tkazilishidagi buzilishlar
2.Genetik buzilishlar va atrof-muhit
3.Molekulyar kasalliklar
4.Aminokislotalar almashinuvi fermentopatiyalar
XXI asr molekulyar biologiyasining oldida turgan asosiy vazifalardan biri - zamonaviy kasalliklar (yurak ishemiyasi, yurak-tomir xastaliklari, diabet, metabolik sindrom, onkologik. kasalliklar)ning tarqalishini oldini olishdan iboratdir. Bu ulkan vazifaning ijobiy hal qilinishi uchun birinchi navbatda o‘z vaqtida jiddiy kasalliklami rivojlanishiga moyil gen ketmaketligini aniqlash lozim. Mazkur yo'nalishda bir qator yutuqlar qoiga kiritilgan. Hozirda ma’lum bo’lishicha ko‘pgina jiddiy xastaliklar mutatsiyalar natijasida rivojlanishi isbotlangan.
Genetik axborot o‘tkazilishidagi buzilishlar ◦ Genetik kodning o‘zgarishi. Hujayralardagi DNK dasturining o‘zgarishlari mutatsiya deb ataladi. Xromosoma (xromosomalarni sonini o‘zgarishi, xromosoma aberratsiyalari) va gen mutatsiyalarini ajratishadi. Gen mutatsiyalarini quyidagi variantlari mavjud: ◦ Tranzitsiya, ya’ni juft azot asoslaming o‘rin almashishi. ◦ Deletsiya, ya’ni bir juft yoki juft azot asoslaming bir guruhini tushib qolishi. ◦ Bir juft yoki bir guruh azot asoslarining kiritilishi DNKning ba’zi uchastkalarining o'zgarishi.
Gen mutatsiyalari transkriptonlar funksiyasi hamda nukleotidlarning ketmaketlik tartibini buzib, genetik kodni o'zgarishiga olib keladilar. Struktura genlardagi o'zgarishlar yaroqsiz, o‘z funksiyalarini qisman, yoki to’laligicha bajara olmaydigan oqsil hosil bo’lishiga olib keladi. RNKning struktura genlaridagi o'zgarishlar natijasida yaroqsiz t-RNK, r-RNKlar paydo boiadi, bu esa ushbu nuklein kislotalarning bajaradigan vazifalarida aksini topadi. Transkriptonlaming promotor qismidagi mutatsiyalari RNK-polimeraza bilan bogianishga ta’sir etadilar va natijada normal oqsilni kam miqdorda hosil bo’lishiga yoki umuman oqsil biosintezini to‘xtalishiga olib keladi. Transkriptonning akseptor qismidagi mutatsiyalar natijasida esa oqsil sintezini boshqarilish jarayoni buziladi.
◦Mutatsiyalar spontan (tasodifiy) ravishda yoki turli omillar ta’sirida paydo bo’ladilar. Spontan xatoliklar nihoyatda kam uchraydi, masalan, replikatsiya jarayonida 10" 6 - 10‘ 9 ta nukleotidlar ichida bitta xato (noto‘g‘ri) nukleotid paydo bulishi mumkin. Transkripsiya jarayonida esa bunday xatolik 10‘ 5 - 10" 4 , translyatsiyada - 10" 4 ta nukleotidlarda uchraydi. Mutatsiyalarni chaqiruvchi omillarni mutagen deb atashadi. ◦ Tabiiy mutagenlar spontan mutatsiyalar chastotasini oshiradi, bular jumlasiga peroksid birikmalar,, aldegidlar, erkin radikallar kiradi. Begona mutagenlami turli kimyoviy moddalar (alkillovchi birikmalar, azotli kislota, gidroksilamin va boshq.),fizik (nurlanisli) va biologik (DNK molekulasini jarohatlovchi fermentlami hujayrada hosil bo’lishini chaqiruvchi viruslar) faktorlar tashkil etadi.
Genetik buzilishlar va atrof-muhit ◦ Atrof-muhitdagi mutagenlar nihoyatda ko‘p boiib, bu keyingi avlodlarda irsiy kasalliklami paydo bo’lishiga olib keladi. Ma’lumki, radioaktiv nurlariish yuqori mutagen faollikka ega. Atrof-muhitning fon radiatsiyasi doimiy ravishda ko'tarilib, oxirgi 30 yilda 10% oshganligi kuzatilgan, bu esa odamlar ichida mutatsiya chastotasining oshishiga olib kelgan. Yadro qurolini atomosferada sinovlari natijasida har yili dunyoda 15 000 ta genetik defektli bolalar dunyoga kelmoqda. ◦ Atrof-muhitni ifloslantiradigan, sanoat korxonalarining turli kimyoviy chiqindilari, qishloq xo‘jaligida qoilanadigan, o‘simliklarni muhofaza qiluvchi kimyoviy birikmalar barcha tirik orgahizmlaming genetik dasturiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zi oziq-ovqat tarkibiga kiradigan qo‘shimchalar (konservantlar, maza beradigan moddalar va hokazo) mutagen ekanligi aniqlandi, shuning uchun hozirgi paytda, ularning mutagen faolliklari o'rganilmoqda.
Genetik buzilishlar va atrof-muhit ◦ Ko‘pgina dori vositalari ham yaqqol namoyon bo’ladigan mutagen faollikka egaligi ma’lum, shuning uchun ulami dastlabki genetik sinovlardan o'tkazish lozim. Ba’zi davlatlarda bunday preparatlarning har tomonlama tekshiruvdan o'tkazilmaganligi, ulami teratogen xususiyatlari o‘rganilmaganligi katta fojeaga aylandi.
Molekulyar kasalliklar
“Molekulyar patologiya” yoki “molekulyar kasalliklar” tushunchasi 1949-yilda L.Poling tomonidan kiritilgan. Bu tushunchaning paydo bo’lishi molekulyar biologiya muvaffaqiyatlari, xususan “o'roqsimon anemiya” xastaligi sababini aniqlash bilan bog’liq bo’lgan. Molekulyar xastaliklarning asosiy sababi irsiyat bilan bog’liq bo’lgan oqsillar funksiyasining buzilishidadir. Boshqacha aytganda, defekt oqsil (butunlay yoki qisman o‘z funksiyasini yo‘qotgan) hosil bo’lishi yoki normal oqsilning juda kam miqdorda sintezlanishi va shu sababdan o‘z funksiyasini bajara olmasligi natijasida molekulyar kasallik rivojlanishi kuzatiladi. Ko‘pincha “molekulyar kasalliklami” proteinopatiyalar ya’ni “spetsifik oqsillar kasalliklari” deb atashadi.
Proteinopatiyalar ikki katta guruhga bo’linadilar: fermentopatiyalar va nofermentopatiyalar. Birinchi guruh kasalliklari ferment vazifasini bajaruvchi oqsillaming buzilishlari bilan bog’liq bo’lib, natijada hujayra metabolizmining ma’lum pog‘onasi jarohatlanadi. Ikkinchi guruh kasalliklari ferment vazifasini bajarmaydigan, ammo boshqa masalan transport, retseptor, immun funksiyalami bajaruvchi oqsillaming defektlari bilan bog’liq. Bu holatda aynan shu noferment oqsilga bog’liq bo’lgan jarayonlaming buzilishi kuzatiladi. Ba’zida aralash proteinopatiyalar ham uchraydi. ◦ Proteinopatiyalarning tashqi ko‘rinishi, ya’ni manifest belgilari avvalo oqsilning funksional xususiyatlari qay darajada buzilganligi va ana shu oqsil bajarayotgan vazifa organizmning hujayra faoliyatida qanchalik muhim ahamiyat kasb etishiga bog’liq. Oqsil funksiyasi buzilishining ikkilamchi ko'rinishi hujayra metabolizmini, to'qima, a’zolaming o'zgarishiga olib keladi va organizmda kasallikka xos bo’lgan simptomlaming va kasal holatning shakllanishiga olib keladi.
Fermentopatiyalaming muhim belgilaridan biri, ferment nosozligi tufayli moddalar o‘zgarish zanjirida blok paydo bo’lishidir. Masalan, hujayrada A substratining D moddaga aylanishi zanjirini E1 , E2 va E3 fermentlari ta’minlaydi:
E1 E2 E3 A-- ---------B------------S-----------D ◦ E2
fermeritining nosozligi ana shu o'zgarishlar zanjirini blokirlaydi (to'xtatadi), bu esa blokigacha bo’lgan moddalarning miqdorini oshiradi, blokdan keyingi moddalar miqdorini kamaytiradi (yoki ular umuman hosil bo’lmaydilar):
◦ E1 E2 E3 ◦ A-------------------B------------S-----------D
Ko‘payish (oshish) Blok pasayish
Molekulyar kasallik quyidagi holatlarda rivojlanishi mumkin:
Agar E2 blokadasi natijasida yigilgan B modda hujayra uchun zaharli bo’lsa, yoki uning yig’ilib qolgan miqdori shunchalik ko‘p bo’lib, hujayraning spetsifik funksiyalarini bajarishiga xalaqit bersa.
Agar E2 fermentining blokadasi natijasida hosil bo’la olmagan S va D moddalar, hujayra faoliyatida nihoyatda muhim ahamiyatga ega bo’lib, boshqa yo’l bilan sintezlana olmaydi. ◦ Boshqa holatlarda yig’ilib qolgan metabolitlar zaharsiz bo’lsa; kimyoviy yo’l bilan moddaning hosil bo’lishi to‘xtab qolsa-da, ammo uning defitsiti boshqa yo’lar bilan to’ldirilsa, mazkur fermentopatiya molekulyar kasallikni rivojlanishiga olib kelmaydi va u simptomsiz kechadi, faqatgina tasodifiy tekshiruvda aniqlanishi mumkin. ◦ Fenilalanin va tirozin almashinuvi buzilishlari ushbu aminokislotalar almashinuvi bilan bog’liq bo’lgan to‘rt xil molekulyar ◦ kasalliklar tez-tez uchrab turadi. Bu kasalliklaming rivojlanish sabablari aminokislotalar almashinuvining turli etaplarida bloklar hosil bo’lishi.
Aminokislatalar almashinuvi fermentopatiyalar
Fenilketonuriya, yoki fenilpirovinograd oligofreniyasi ,molekulyar kasallik fenilalaningidroksilaza fermentini defekti bilan bog’liq. Bu kasallikda fenilalaninni tirozinga o‘tish reaksiyasi to‘xtab qolgan (blokirlangan). Natijada fenilalanin va uning o'zgarish mahsulotlari - fenilpiruvat, fenilaktat va fenilatsetat yigilib qoladilar. Bu moddalaming miqdori qonda ko'payadi va siiydik bilan ajralib chiqadi. Odatda, kasallik qonda fenilalanin va siydikda fenilpirouzum kislotaning ko'payishidan aniqlanadi.
Taxmin qilinishicha, fenilpirouzum kislotaning o‘zi miya hujayralarini zaharlaydi yoki yigilib, nerv tizimining faoliyatida muhim rol o‘ynaydigan boshqa birikmalarga (masalan, serotoninga, uning miqdori bu kasallikda kamayadi) ta’sir ko‘rsatadi. Natijada shu xastalikka duchor bo’lgan bolalarda og‘ir shaklda miya zaifligi (esi pastlik), tutqanoqlar kuzatiladi. ◦ Albinizm bu molekulyar kasallik tirozinaza fermentining defekti bilan bog’liq. Bu fermentopatiyada diokisfenilalaninni (DOFA) DOFAxinonga va keyinchalik melaninga (qora rang pigmenti) o‘tish reaksiyasi buziladi. Melanin teri, soch, ko‘z qorachigida joylashib, ularning rangini belgilaydi. Albinizmning xarakter belgisi terming kuchsiz pigraentatsiyasi, oq sochlar, qizil rangli ko‘z qorachigi (kapillyarlarnmg ko‘rinib turishidan) kabilardir. Bu holatdagi insonlar oftob nurida karnroq bo’lishlari kerak.
Tirozinemiya
Tirozinemiyaning gidroksifenilpiruvatoksidaza fermentining defekti bilan bog’liq bo’lgan kasallik. Bu kasallikda gomogentizin kislotaning oldbirikmalardan hosil bo’lmaydi, shu sababli tirozinni va ngidroksifenilpirouzum kislotaning miqdori qonda va siydikda oshadi. Bu fermentopatiyasi bor bolalarda rivojlanishi sekinlashadi.
Alkaptonuriya gomogentizinatoksidazafermentining defekti bilan bog’liq bo’lgan kasallik. Bunda gomogentizin kislotaning to‘qimalairda oksidlanish reaksiyasi buziladi, natijada organizm suyuqliklarida uning miqdori oshadi va siydik bilan ajralib chiqishi ham ko‘payadi. Kislorod inavjudligida gomogentizin kislota polimerlanib, qora pigment - alkapton hosil boiadi va bunday bemorlarning siydigi havoda qorayadi: (bolalarning tagligi qora rangga bo‘yaladi). Alkapton biologik suyuqliklarda. ham hosil boiib, to‘qimalarda, terida, paylarda, burun, quloqlar tog‘ayida hamda bo‘g‘imlarda cho‘kib ularning faoliyatini buzadi.
Yana bir qator aminokislotalar almashinuvi buzilishi natijasida shakllanadigan fermentopatiyalar mavjud boiib, gomosistonuriya, gistidinemiya, shohlangan aminokislotalar ketonuriyasi kasalliklar shular jumlasidandir. Bundan tashqari, uglevodlar almashinuvi, lipidlar almashinuvi fermentopatiyalari ham uchraydi.
Nofermentli proteinopatiyalar qatoriga gemoglobinopatiyalar kiradi. Bunda gemoglobin subbirliklarida genetik defektlar mavjud bo’lgan nofermentli proteinopatiyalaming klassik misoli boia oladi. Bunday xastaliklaming ichida keng tarqalgani - “o‘roqsimon anemiya”. Bu kasallikda gemoglobin (HbS), normal gemoglobin (HbA) dan farqlanadi. Bu farq quyidagilardan iborat: “o'roqsimon anemiya”ga duchor bo’lgan bemorlar gemoglobinidagi (3 - subbirlik polipeptid zanjiming N-oxiridan oltinchi aminokislota valin joylashgan. Normal gemoglobinda (HbA) shu o‘rinda glutamin kislota turadi. Demak, “o'roqsimon anemiya” li bemorlaning |3 - subbirlikni kodirlovchi strukturaviy genining oltinchi kodogenida tranzitsiyadan iborat bo’lgan mutatsiya yuzaga kelgan. Tranzitsiya timinni adeninga almashinishidan iborat:
Normada o‘roqsimon anemiya
DNKni 6-kodogeni -STT- -SAT-
m-RNKning 6-kodoni -GAA- -GUA-
B-subbirlikni N-tomonidan 6-aminokislota glutamin k-ta valin
Polipeptid zanjirda aminokislotalar o'rnining almashishi gemoglobinning xususiyatlariga ta’sir etadi. Valin nopolyar aminokislota bo’lib, dezoksigemoglobinning eruvchanligini pasaytiradi, shu sabab u kristallsimon struktura hosil qiladi va eritrotsitlar o‘roq shakliga o‘xshab, mo‘rt bo’ladilar. Ular kislorod transporti bo‘yicha o‘z vazifalarini to’laligicha bajara olmaydilar. Bu holat anemiya (kamqonlik)ni rivojlanishiga olib keladi. Oksigemoglobin kislorodini beruvchi kapillyarlarda eritrotsitlar tiqilib qoladi.
Xromosoma kasalliklari - xromosomalar soni yoki tuzilishining oʻzgarishi bilan kechadigan irsiy kasalliklar. Xromosomalardagi u yoki bu oʻzgarishlar mutatsiyalarning bir turi hisoblanadi. Agarda xromosoma mutatsiyalari jinsiy hujayralar yoki urugʻlangan tuxum xujayralari boʻlinishining birinchi bosqichlarida yuzaga kelsa, ular rivojlanayotgan organizmning koʻpgina hujayralariga oʻtadi, natijada qator rivojlanish nuqsonlari kuzatiladi. Xromosomasida meʼyordan tashqari oʻzgarishlar bor embrionlar tugʻilgunga qadar nobud boʻladi, oʻlik tugʻilgan chaqaloqlarning 6%i xromosomalarida buzilishlar borligi aniqlangan.
Xromosoma kasalliklariga, asosan, xromosomalarning ikki xil oʻzgarishi sabab boʻladi; ulardan birinchisida xromosomalar sonining oʻzgarishi kuzatiladi. Mac, uch toʻplam xromosomali tugʻilgan bolalar uzoq yashamaydi. Xromosoma kasalliklarining koʻpchiligida bir juft xromosomalarning birida qoʻshimcha xromosomalar paydo boʻladi (trisomiya). Koʻpincha trisomiya 21 xromosomada vujudga keladi, bunda Daun kasalligi rivojlanadi. Boshqa hollarda, jinsiy xromosomalar soni oʻzgaradi, mas, xromosomalar toʻplamida Xxromosomalar soni beshtagacha, Yxromosomalar — uchtagacha koʻpayadi. Xromosoma kasalliklarida jinsiy aʼzolar holati va jinsiy yetilishi buziladi, bepushtlik rivojlanadi. Ayrim Xromosoma kasalliklari jins bilan bogʻliq boʻladi. Mac, ayollarda koʻproq ShereshevskiyTerner va Xtrisomiya sindromi, erkaklarda esa Klaynfelter sindromi kuzatiladi, bunda X xromosoma ortikcha uchraydi.
Autosoma trisomik sindromlar
Daun sindromi — 21-juft xromosomaning bittaga ortishidan kelib chiqadi. Bugungi kunda har 1000 ta chaqaloqdan bittasi ushbu sindrom bilan tug’iladi.
Edvars sindromi — 18-juft xromosomaning bittaga ortishidan kelib chiqadi. Asosan qizlar bu kasallik bilan og’riydi. Ko’p chaqaloqlar tug’ilmasdanoq nobud bo’ladi. Bir yoshgacha 5-10 foizi yetib boradi xolos. 5000 ta boladan bittasi mana shu sindrom bilan tug’iladi.
Patau sindromi — 13-juft xromosoma trisomik bo’lib qoladi. Bu sindrom bilan tug’ilgan bolalarning 80 foizi bir yoshga yetmasdan halok bo’ladi. Uchrash ehtimoli 1 : 10 000 va 1:21700.
Varkani sindromi — 8-juft xromosomaning bittaga ortishidan kelib chiqadi. 97,5% holatda aqliy zaif bo’ladi, yana boshqa ko’plab simptomlari mavjud. 1 : 50 000 (5000) nisbatda uchraydi.
Shmid Frakko sindromi — 22-juft xromosomaning trisomik bo’lishidan kelib chiqadi. Mushuk ko’zi sindromi nomi bilan ham yuritiladi. Kamyob kasallik.
Autosoma monosomik va deletsiya sindromlari
Volf-Xirshxorn sindromi — 4-juft xromosomaning kichik yelkasidagi ayrim genlarning bo’lmasligidan kelib chiqadi. Jinslar orasida uchrash nisbati 1:2 – erkak:ayol. Nisbatan kam uchraydi, 1 : 50 000. 30 yoshgacha yashaydi.
Mushuk chinqirig’i sindromi — 5-juft xromosomaning monosomik bo’lishidan kelib chiqadi. 50 000 ta boladan bittasi mana shu sindrom bilan tug’iladi.
Vilyams sindromi — 7-juft xromosomadan 27 ta genning deletsiyasi hisobiga yuzaga keladi. Ushbu sindromda barcha bolalar aqliy zaiflik bilan tug’iladi. IQ darajasi 50 dan past bo’ladi. 20 000 tadan bitta bola shu sindrom bilan tug’iladi.
Jakobsen sindromi — 11-juft xromosomadagi ayrim genlar deletsiyasidan kelib chiqadi. Bunda ushbu xromosomadan 5 – 16 mln DNK nukleotidlari deletsiya bo’lgan bo’ladi. Bolalarning aksariyati 2 yoshgacha vafot etadi. 100 000 ta boladan bittasi mana shu xastalik bilan og’riydi deb hisoblanadi.
Smit-magenis sindromi — 17-juft xromosoma kichik yelkasidagi ayrim genlarnign deletsiyasidan kelib chiqadi. Aqliy zaiflikka sabab bo’ladi. 1 : 15 000 va 1: 25 000 nisbatda uchraydi.
Di Jorj sindromi — 22-juft xromosomadagi 30 – 40 ga yaqin genlarning deletsiyasidan kelib chiqadi. Har 4 000 ta boladan bittasi mana shu sindrom bilan og’riydi.
Daun kasalligi - tugʻma oligofreniyaning bir shakli, bunda boladagi aqli norasolik bilan birga uning tashqi qiyofasi ham oʻziga xos koʻrinishda boʻladi. Daun kasalligini birinchi boʻlib ingliz vrachi L. Daun tavsif etgan (1886). Kasallik irsiy tabiatga ega boʻlib, kam uchraydi; bunga asosan xromosoma toʻplamida ortiqcha xromosomalar boʻlishi (21-juft) sabab boʻladi, shuning uchun ham baʼzan kasallik trisomiya deb yuritiladi. Daun kasalligiga yoʻliqqan bolalar nafaqat ruhiy, balki jismoniy jihatdan ham zaif va turli infeksion kasalliklarga moyil boʻladi. Bemorlarni asosan mehnat bilan davolash, maxsus maktablarda oʻqitish lozim.
Edvards sindromi. ◦ Edvards sindromi yoki trisomiya 18 - bu ko'plab tug'ma anomaliyalar mavjudligi bilan tavsiflangan genetik patologiya. Bu 21-trisomiya yoki Daun sindromidan keyin ikkinchi eng keng tarqalgan autosomal xromosoma anormalligi. ◦ Edvards sindromi polimorfik xususiyatga ega; 130 dan ortiq turli xil klinik ko'rinishlar tavsiflangan. Shunday qilib, bog'liq patologiyalar quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin: tug'ilishdan oldin va tug'ruqdan keyingi umumiy sustkashlik, psixomotor sustkashlik, kognitiv tanqislik, kraniofasiyal anomaliyalar va malformatsiyalar, ekstremitalarda mushak-skelet tizimining anomaliyalari, mushaklarning ohang o'zgarishi, urogenital, oshqozon-ichak, asab kasalliklari va qo'shimcha ravishda; yurakdagi o'zgarishlar.
Edvards sindromi holatida, tug'ruqdan keyingi bosqichda, hujayraning bo'linishi jarayonida, 18-juftlikda qo'shimcha xromosoma, uchlik mavjud bo'lishiga olib keladigan xatolik yuz beradi. ◦ Shunday qilib, ushbu genetik o'zgarish homila rivojlanishida g'ayritabiiy hodisalar kaskadini keltirib chiqaradi, natijada ko'p tizimli ishtirok mavjud. ◦ Turli amaliy tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, to'liq homiladorlikka erishgan ta'sirlangan chaqaloqlarning atigi 50% tirik tug'iladi. ◦ Edvards sindromi hayotning birinchi yilida 95% o'limni ko'rsatadi. Qolgan foiz (5%), odatda bir yildan ko'proq yashaydi, shundan 2% 5 yillik hayotga etadi.
Patau Sindromi ◦ Patau indromi bu xromoomada triomiya borligi ababli genetik kelib chiqihning tug'ma kaalligi. Xuuan, Daun indromi va Edvard indromidan keyin bu uchinchi tez-tez uchraydigan otozomal triomiyadi ◦ Klinik darajada ushbu patologiya bir nechta tizimlarga ta'sir qiladi. Shunday qilib, odatda asab tizimidagi turli xil o'zgarishlar va anomaliyalar, o'sishning umumiy pasayishi, yurak, buyrak va mushak-skelet tizimining malformatsiyalari paydo bo'ladi. ◦ Tashxis odatda ko'p hollarda homiladorlik paytida aniqlanadi, chunki klinik ultratovush tekshiruvida klinik natijalar aniqlanishi mumkin. Biroq, noto'g'ri pozitivlar va noto'g'ri tashxislarni istisno qilish uchun trisomiyani 13 aniqlash uchun ko'pincha turli xil genetik testlar o'tkaziladi. ◦ Davolashga kelsak, hozirgi paytda Patau sindromini davolash mumkin emas, zararlanganlarning tirik qolishi odatda hayotning bir yilidan oshmaydi. O'limning eng keng tarqalgan sabablari kardiorespiratuar asoratlardir. ◦ Patau sindromi, shuningdek trisomiya 13 deb ham ataladi, bu ko'plab jismoniy buzilishlarga qo'shimcha ravishda og'ir intellektual nogironlik bilan bog'liq bo'lgan genetik kelib chiqishning tibbiy holatidir. ◦ Ushbu sindrom dastlab 1960 yilda sitogenetik sindrom, ya'ni xromosoma anormalligi bilan bog'liq bo'lgan genetik buzilish sifatida aniqlangan.
Varkani sindromi ◦ Trisomiya 8 sabablari Varkani sindromi bu inson xromosoma buzilishi uch nusxada (trisomiya) ning xromosoma 8. U bilan yoki bo'lmasdan paydo bo'lishi mumkin. ◦ To'liq trisomiya 8 rivojlanayotgan homilaga jiddiy ta'sir ko'rsatadi va uning sababi bo'lishi mumkin tushish. [2][3]To'liq trisomiya 8 odatda erta o'limga olib keladi, ammo trisomiya 8 mozaika unchalik og'ir emas va ta'sirlangan hujayralar ulushi past bo'lgan shaxslar jismoniy anormalliklarni va rivojlanishning sust kechishini nisbatan engil darajada namoyon qilishi mumkin. [4] 8-trisomiya mozaikasi bilan kasallangan shaxslar bolalik va katta yoshlarda omon qolish ehtimoli ko'proq va rivojlanish anormalliklarining xarakterli va taniqli namunalarini namoyish etadilar.
Mushuk qichqiriq sindromi - bu beshinchi xromosomaning qisqa elkasida mutatsiya paydo bo'lishi tufayli shakllangan noyob tug'ma muammo. Kasallikning paydo bo'lishi chastotasi 45 mingta yangi tug'ilgan chaqaloqlarga nisbatan bittadan oshmaydi. Alomatlar laringning deformatsiyasidan kelib chiqadigan xarakterli qichishish, Boshsuyagi tuzilishining o'zgarishi, rivojlanishdagi qoldiqni o'z ichiga oladi. Genetika nomidagi genetika nomidagi Lenjen sindromi avval uni 1963 yilda tasvirlab bergan, ko'pincha boshqa tug'ma patologiyalar bilan birlashtirilgan. Davolash simptomatik va asoratlarning rivojlanishiga yo'l qo'ymaslik uchun yo'naltirilgan. Defektolog va nutqni buzgan holda darslar ham muhim rol o'ynaydi.
Uilyams sindromi ◦ Uilyams sindromi, shuningdek monosomiya 7 deb nomlanadi, 7-xromosomada genetik tarkibiy qismlar etishmasligidan kelib chiqadigan juda kam kasallanishning genetik holati. ◦ Uilyams sindromini birinchi bo'lib ta'riflagan kardiolog J.C.P. Uilyams. Uilyams g'alati klinik ko'rinishni shakllantirgan bir qator alomatlarga ega edi. Ushbu alomatlar orasida aqliy rivojlanishning kechikishi, yuzning juda o'ziga xos ko'rinishi va supravalvular aorta stenozi deb ataladigan yurak nuqsoni. Qaysi biri aorta arteriyasining torayishidan iborat. ◦ Qizig'i shundaki, nemis professori Alois Beuren xuddi shu simptomatologiyani deyarli bir vaqtning o'zida tasvirlab berdi. Shuning uchun Evropada bu kasallik Uilyams-Beyren sindromi deb ham ataladi. ◦ Ushbu g'alati genetik sindrom taxminan har 20000 tirik tug'ilgan qiz va o'g'il bolada uchraydi, va erkaklarga ham, ayollarga ham bir xil nisbatda ta'sir qiladi.
Jacobsen sindromi ◦ Jacobsen sindromi kamdan-kam uchraydi xromosoma buzilishi natijasida hosil bo'lgan o'chirish ning genlar dan xromosoma 11 11q24.1 tasmasini o'z ichiga oladi. Bu tug'ma kasallik. O'chirish kuni sodir bo'lganligi sababli q qo'l 11-xromosomadan 11q terminal o'chirish buzilishi deb ham ataladi. O'chirish 5 milliondan 16 milliongacha o'chirilgan DNKni tashkil qilishi mumkin tayanch juftliklari. Semptomlarning og'irligi o'chirish soniga bog'liq; o'chirishlar qanchalik ko'p bo'lsa, alomatlar shuncha kuchli bo'ladi.
Jacobsen sindromi bo'lgan odamlar jiddiy kasallikka ega intellektual nuqsonlar, dismorfik xususiyatlar, kechiktirilgan rivojlanish va turli xil jismoniy muammolar yurak nuqsonlari. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, Jacobsen sindromi bilan kasallangan odamlarning deyarli 88,5% qon ketish buzilishi bilan kasallangan Parij-Troyso sindromi. ◦ Jakobsen sindromi har 5 holatdan 1tasida halokatli bo'lib, bolalar odatda yurakning asoratlari tufayli hayotning birinchi 2 yilida vafot etadi.
◦ Klaynfeltr sindromi erkaklarda uchraydigan bu kasallikni 1942-yil K.Kleynfeltr aniqlagan edi. Klaynfelter kasallikgida X-xromosomalar ortiqcha bo’ladi ya’ni: 44 XXY. Ushbu kasallik bilan tug’ilgan bolalarning sog’ bolalarga nisbati 1:1000 bo’lib bu nisbat katta yoshdagi kishilarda ham saqlanib qoladi. Kasallikning asosiy belgilari quyidagilardir: bo’y,qo’l va oyoq uzun yelka tor tos suyagi keng muskullar va urug’ chiqaruvchi kanali yaxshi rivojlanmagan urug’don juda kichik bo’lib spermatogenez kuzatilmaydi. Tashqi jinsiy organlari erkaklarga xos bo’lishi va jinsiy funksiyalari yigitlarga saqlanganiga qaramay urug’ naychasi atrofiyasi va aspermiya natijasida farzand ko’rish imkoniyati ko’proq yo’q. 20% erkaklarning bepushtligi asosida klaynfelter sindromi yotadi. Ko’pchilik holatda aqliy zaiflik yuzaga keladi va ayrim holatlardagina aqliy tomondan normada bo’lishi ham mumkin. Barmoq uchlari terisidagi tasvirlar ko’pincha yoysimon bo’lib ulardagi egatchalarning umumiy soni ancha kamayadi. Kasallikning XXY genotipidan tashqari XXXY, XXXXY, XYY, XXYY, XXYYY genotiplari ham uchrab o’ziga xos fenotipli bo’lishi mumkin. Erkakalarda xromatin ijobiy o’zgarishlar malum darajada X-xromosomalarning ko’pligini ko’rsatadi.
Shershevskiy-Terner sindromi ayollarda uchraydi. Bunday kasalga chalingan ayollarda jinsiy xromosoma soni bittaga kamayib, XO bo'lib qoladi. Natijada bunday kasallarda diploid to'plamdagi xromosomalar soni 45 ta bo'ladi.Bun-day ayollarning bo'yi juda past bo'ladi. Ularda tuxumdon rivojlanmagan, ikkilamchi jinsiy belgilar juda sust namoyon bo'ladi. Shershevskiy-Terner sindromi kasalligi o'rta hisobda yangi tug'ilgan 5000 ta qizdan bittasida uchraydi.