Moliya bozori asoslari

Milliy iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni kiritishning yangi moliyaviy vositalari. MB va QQBning globalizatsiyalanish asoslari

Milliy iqtisodiyotning tubdan islohotlanish va uning jahon iqtisodiyotining rivojlanish darajasiga yetkazilishi, jamiyatda zamonaviy bozor munosabatlarining shakllanishini taqozo qiladi.

Qimmatli qogʻozlar bozori esa, moliya bozorining tarkibiy qismi sifatida, bozor iqtisodiyotining negizi va yurgizuvchi kuchi boʻlib, milliy iqtisodiyotning rivojlanish darajasini koʻrsatish va uning asosiy indikatori hisoblanadi.
Qimmatli qogʻozlar bozori hukumat va korxonalarga oʻz-oʻzini moliyalashtirish va bank kreditlari bilan cheklanib qolmagan holda moliyalashtirish manbalari doirasini kengaytirishga imkoniyat beradi. Salohiyatli sarmoyadorlar oʻz novbatida qimmatli qogʻozlar bozori yordamida oʻz mablagʻlari va jamgʻarmalarini keng koʻlamdagi moliyaviy vositalarga joylashtirilib, shu orqali oʻzlarining ham tanlov imkoniyatlarini kengaytirishga, ham aktivlarni mutanosib ravishda belgilangan tavakkalchilik doirasida qoʻyilishiga erishishadi.
Shuni aytish joizki, qimmatli qogʻozlar bozorining muvaffaqiyatli faoliyat koʻrsatishining yagona modelining oʻzi boʻlmaydi. Tajribada esa, boshqa mamlakatlarda ushbu bozor yaxshi faoliyat koʻrsatayotganligi sababli, uni koʻchirishning nafaqat iloji yoʻq, balki maqsadga ham muvofiq emasdir. Shu bilan birgalikda, shuni ham inobatga olish lozimdirki, har bir bozor ichki va tashqi oʻzgarishlardan kelib chiqqan, doimiy rivojlanish va oʻzgarishda boʻladi. Bulardan kelib chiqib, shuni toqozo etish mumkinki, bozorlar oʻzlarida hali toʻlacha tashkil etilgan, qotib qolgan tizimlarni koʻrsatmay, balki doimiy rivojlanishdagi organlarni tasavvur etishadi.
Oʻzbekiston iqtisodiyotining bozor tamoyillari asosida islohot etilishi, soʻnggi yillarda katta sezilarli muvaffaqiyatlarga erishishga yoʻl qoʻydi. Bularning natijasida inflyatsiya darajasi keskin tushishiga va milliy valyutaning stabillashish jarayonlari amalga oshirilishiga erishilmoqda. Davlat tasarrufidagi korxonalarni xususiylashtirish natijasida samarasiz ishlovchi korxonalar faoliyati qayta yoʻnaltirildi, bankrotlik va sanatsiya jarayonlari ishlashni boshladi, davlat byudjetining tushum qismida xususiylashtirishdan tushayotgan mablagʻlarninng salmogʻi tobora oshib bormoqda.
Bu borada shuni aytish kerakki, Oʻzbekiston qimmatli qogʻozlar bozorida bir qator ijobiy oʻzgarishlar amalga oshirildi, qimmatli qogʻozlar bozori rivojlanishi uchun qulay siyosiy sharoitlar vujudga keldi.
Davlat qimmatli qogʻozlar bozori tijorat banklari va yirik investitsiya portfelining shakllanishiga ijobiy taʼsir koʻrsatdi.
Korporativ qimmatli qogʻozlar bozori imkoniyatlari kengaydi va ularning bozor kapitalizatsiyasi oʻsdi.
qimmatli qogʻozlar bozori likvidligi sezilarli darajada oshdi va axborot nuqtayi nazaridan ushbu bozorning kurimliligi kuchaydi.
qimmatli qogʻozlar bozori infratuzilmasi rivojlandi va kengaydi.
Bir qator qonun va huquqiy-meʼyoriy xujjatlar qabul qilinishi evaziga qimmatli qogʻozlar bozorining qonuniylik bazasi kuchaydi va mukammallashtirildi.
Aksiyadorlar va sarmoyadorlarning huquqlarini himoya qilishning yangicha mexanizmlari ishlab chiqildi.
Xorijiy sarmoyadorlar uchun huquqlarni himoya qilish, qilingan sarmoyalardan olinadigan foydani konvertatsiya va repatriatsiya qilish masalalari yechila boshlandi.
Yana bir sifat jixatidan oʻzgarishga shuni misol qilib keltirish mumkinki, milliy qimmatli qogʻozlar bozori rivojlanish yoʻlida, xalqaro jamiyat tomonidan tan olinib, Oʻzbekiston qimmatli qogʻozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish Markaziy Xalqaro qimmatli qogʻozlar komissiyasining (IONESCO) aʼzoligiga qabul qilindi. Oʻzbekiston Respublikasining yirik tijorat banklari va korxonalari tomonidan xalqaro moliya bozorlariga oʻzlarining qimmatli qogʻozlari bilan chiqish ishlari, ular tomonidan har xil turdagi depozitlar, tilxatlar chiqarilishiga va rivojlangan mamlakatlarning fond birjalarining listingiga kiritilish taraddudlari amalga oshirilmoqda.
Koʻpchilik milliy korxonalar aksiyalar chiqarish yoʻli bilan qoʻshimcha kapital jalb qilish borasida mahalliy sarmoyadorlar orasida joylashtirishda qiyinchiliklarga duch kelayotganliklari, hamda xorijiy sarmoyadorlar asosan qisqa muddatli moliyaviy operatsiyalarga oʻz tanlovlarini tuxtatishlari evaziga Oʻzbekiston korxonalarida investitsiya faoliyati sifat jihatidan yangicha tus olmoqda. Bugungi kunba ushbu xoʻjalik subyektlari, Oʻzbekiston Respublikasi hududida joylashgan chet el bank va kompaniyalarini aylanib oʻtgan holda, toʻgʻridan-toʻgʻri oʻzlari xalqaro moliya bozoriga chiqish borasida birinchi qadamlarni tashlamoqda.
qisqa qilib aytganda, eng yirik moliyaviy bozor va eng katta miqdordagi pul mablagʻlari AQSH dollarida hisoblanganligidan kelib chiqqan holda shuni bildirish mumkinki, har qanday chet el korxonasi oʻz qimmatli qogʻozlarini AQSHda sotish niyati boʻlsa, u korxona ikki yoʻnalishdan birini qabul qilishi lozim. Birinchi yoʻnalish, bu oʻzining qimmatli qogʻozlarini AQSHda “Amerika aksiyalari” (“American shares”) sifatida chiqazish va ikkinchi yoʻnalish Amerika Depozitlar Tilxatlari (ADT) chiqarish dasturida qatnashish. Birinchi yoʻnalish nihoyatda katta talablarni amalga oshirilishini va koʻp miqdorda qoʻshimcha pul mablagʻlari sarf etilishini talab etganliga sababli, koʻpchilik korxonalar ikkinchi yoʻnalishni qabul qilishmoqda. Shunday ekan, ushbu maqsadlarga erishish yoʻllaridan biri boʻlib, oʻz aksiyalariga qimmatli qogʻoz hosilasi boʻlmish Depozitlar tilxatlarini (DT) chiqarish hisoblanadi. DTlar esa oʻz novbatida qaysi mamlakatda ushbu moliyaviy vosita chiqarilishiga qarab taqsimlanadi. Chunonchi, AQSH bozorida chiqarilgan ushbu xosilalar Amerika Depozitar Tilxatlariga (American Depositary Resepts), Yevropa Depozitar Tilxatlariga (“EDR”-European Depositary Recepts), Global Depozitar Tilxatlariga (“GDR”-Giohal Depositary Recepts) va hokazolarga boʻlinadi. Umuman olganda, qonunchilik siyosiy va iqtisodiy stabilsizlik oqibatida soliqqa tortish milliy valyutani boshqa valyutaga konvertatsiya qilish muammolari borligi natijasida, xorijiy korxonalarning qimmatli qogʻozlarini sarmoyadorlar tomonidan sotib olishni rezident boʻlmish vositachi korxonalarsiz amalga oshirilmaydi. Ushbu muammolarni yechish, AQSHda Xalqaro Depozitar Tilxatlariga (International Deposutary Receipts) vujudga kelishiga olib keladi. Bunga sabab boʻlib, 1927-yilda Buyuk Britaniyada mamlakat hududidan milliy qimmatli qogʻozlar chetga olib chiqib ketmaslik toʻgʻrisidagi qonun boʻldi.
Shu bilan birgalikda shuni taqozo etish mumkinki, milliy investor va aholini himoya qilish maqsadida, AQSH qonunchiligi koʻpchilik mamlakatlar qonunchiligi singari, mamlakat hududida norezidentlar qimmatli qogʻozlarini erkin muomalada yurishini taʼqiqlaydi. Ularning qonunchiligiga asosan, har turdagi emitentlar va sarmoyadorlar oʻz qimmatli qogʻozlarini toʻgʻridan-toʻgʻri emas, balki boshqa mamlakatda (yuqorida tilga olingan mamlakatlar hududida) faqat DTlar orqali taklif etishlari mumkin.
Shuni bildirish lozimki, rivojlangan mamlakatlar qonunchiliklariga asosan DTlar qimmatli qogʻoz hisoblanmay, balki ularga egalik qilish huquqini ifodalovchi sertifikat hisoblanadi.
ADTlari Amerika depozitar banki tomonidan chet el emitentining qimmatli qogʻozlari hisobida muomalaga chiqariladi (asosan Bank of New York va City bank). Ushbu qimmatli qogʻozlarning asli esa, ushbu emitentning milliy bankida saqlanadi. Bunday bank kastodi deb ataladi. Bu xarakatlar, ikki bank va emitent orasida tuzilgan shartnomada ifoda etiladi.
Mahalliy emitentlar mazkur moliyaviy vositalarni tanlashning asosiy sabablari quyidagilardan iborat:

1. 
   depozita tilxatlarni chiqarish aksiyalarning yangi emissiyalarini joylashtirishda xorijiy kapitalni kiritishga imkoniyat beradi, qaysiki toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiya hisoblanib, korxonalarga hamda buning natijasida milliy iqtisodiyotga valyuta mablagʻlarining kelishini taʼminlaydi;
   
2. 
   oʻz aksiyalarini, depozitar tilxatlarini muomalaga chiqarishni tan olish samarasini beradi. Ushbu dasturlarni omadli joylashtirish mazkur korxona va uning aksiyalarini xalqaro hamjamiyat tomonidan tan olinganini isbotlaydi. Emitent xalqaro miqyosda xorijiy sarmoyalar ishonchini qozonib va tashqi bozorda mashxurlikka erishib, oʻzining ichki va tashqi bozordagi aksiyalarning likvidligini oshirishga erishadi;
   
3. 
   xalqaro andozaga korporativ boshqaruv tizimi hamda keng ommani aksiyadorlik jamiyatiga taʼluqli korporativ harakatlar toʻgʻrisida axborotlar bilan mukammallashtirishga olib keladi;
   
4. 
   va nihoyat depozitar tilxatlarini chet el bozorlarida muvaffaqiyatli joylashtirilishi, oʻz yakunida mamlakatga boʻlgan ishonchini oshishiga, uning xalqaro miqyosidagi obroʻsini koʻtarilishiga olib kelib, milliy iqtisodiyotga qoʻshimcha xorijiy sarmoyalarni kelishiga manfaatlar yaratadi.
   

Umuman olganda, DTlar qimmatli qogʻozlar hosilalarning bir turi boʻlib, norezident-emitentlarning qimmatli qogʻozlarini boshqa mamlakatlarning fond birjalarida joylashtirishga imkoniyat beruvchi moliyaviy vosita hisoblanadi.
Boshqacha qilib aytganda, DTlarni chiqarishdan maqsad milliy emitentlarning qimmatli qogʻozlarini xalqaro fond birjalariga chiqarish va joylashtirish boʻlib, bu holda milliy aksiyalar DT orqali Nyu-York, London, Tokio, Frankurt va boshqa xalqaro moliyaviy markazlarda erkin holda xorijiy sarmoyadorlarga sotilishi mumkin, qaysilarkim ichki Oʻzbekiston bozorida ushbu aksiyalarni sotib olish imkoniyatlari va ayrim holda huquqlariga ega emaslar. DTlarning tobora rivojlanib borishiga ushbu dasturlarning xalqaro hamjamiyat tomonidan qabul qilingan va tan olingan standart hamda koʻrib chiqish tartiblariga toʻgʻri kelishi, DTlarni norezident emitent nomidan 1-sinfli chet el banklari tomonidan chiqarilib kafolatlanishi, aksiyalarga toʻgʻridan-toʻgʻri egalik qilishga huquqiy va fiskal cheklovlarni cheklab oʻtish, soliq imtiyozlaridan foydalanishda har xil turdagi qoʻshimcha xarajatlarni qisqartirish masalalari yordam bermoqdalar.
DTlarni muomalaga chiqarishning yana bir yutuqlariga korxonaning xorijiy sarmoyalarini kiritish evaziga kelajakda strategik rivojlanish imkoniyatlari kengayishini aytish mumkin. Ichki bozorda mahalliy korxonalar oʻz aksiya yoki obligatsiyalarini milliy valyutamiz boʻlmish soʻmda chiqarishlari va joylashtirishlari chet el fond bozorlarida DTlar erkin almashinuvchi valyutada (EAV) sotilishini inobatga olib shuni aytish mumkinki, DTlar orqali u, qimmatli qogʻozlarini joylashtirgan mahalliy korxonalar moliyaviy kapitalini AQSH dollarida yoki boshha EAVda olishadi.
DTlar chiqarish dasturi mahalliy emitentlarga oʻz aktivlarini yetarlicha baholanmaslik muammosidan chiqib ketishga, oʻz qimmatli qogʻozlarini cheklanmagan miqdordagi xorijiy samoyadorlarga sotish yoʻli bilan katta miqdorda moliyaviy yordam olishlariga imkoniyatlar yaratadi. Ichki bozorda ushbu qimmatli qogʻozlarni xorijiy sarmoyadorlar tomonidan sotib olinmayotganligining sabablaridan biri boʻlib esa, ularning ushbu korxona faoliyati bilan yaqindan va yetarli darajada tanish boʻlmaganliklari hamda ular boʻyicha tegishli kafolatlarning yoʻqligi va tavakkalchilik darajasining yuqoriligi ham hisoblanadi.
DTlarning boshqa dasturlarga nisbatan (masalan, chet el fond birjalari listingiga kirish) sezilarli yutuq boʻlib, ular boʻyicha emitentga rasmiy kredit reytingi va mamlakatga suveren reyting taqdim etilmasligini aytish mumkin.
Yuqorida koʻrsatilganlardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, DTlar portfel investitsiyalarini kiritish yoʻnalishida eng takomillashgan va koʻp marotaba isbotlangan mexanizm boʻlib kelmoqda.
Milliy iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalar kiritishning yana bir usuli boʻlib, Yevrobondlarni, boshqacha qilib aytganda Yevroobligatsiyalarni muomalaga chiqarish hisoblanadi. Ushbu moliyaviy vosita boshqa turdagi sarmoyalarga nisbatan (kredit yoʻnalishlari ochish, EAVda qarzlar olish va h.k.) muqobil uslub hisoblanib, DTlardan farqliroq emitentning faoliyatida qatnashishi va uni boshqarishga huquq bermaydi.
Yevroobligatsiyalar mahalliy korxonalar tomonidan obligatsiyalarni xorijiy moliya bozorida chiqarib va joylashtirish evaziga, tashqi bozordan qarz majburiyati orqali muayyan vaqtga EAVda mablagʻlar jalb etishga imkoniyat beradi. Ushbu obligatsiyalarning sotilishi, ular boʻyicha belgilangan foizlarning toʻlanishi va ularning sundirilishi, qaysi tashqi mamlakatda bu moliyaviy vositalar joylashtirilgan boʻlsa, oʻsha mamlakat valyutasida amalga oshiriladi.
Xalqaro obligatsiyalarga (samuray, bondlar) va Yevropa obligatsiyalarini (Yevrobondlar) kiritish mumkin. Oxirgi paytlarda, Yevropa hamjamiyati yagona valyutaga oʻtishi va bu bilan koʻpchilik tusiqlar olib tashlanishi Yevroobligatsiyalarning yanada rivojlanishiga olib keldi.
Oʻzbekiston korxonalari uchun Yevroobligatsiyalarni chiqarishda asosiy qoidalar boʻlib, EAVdagi sarmoyalarni jalb qilishning egiluvchanlik va manevrlik xususiyatlaridan kelib chiqib ushbu vosita orqali mablagʻlarni korxonaning strategik rivojlanishiga yoki texnik qayta qurilishiga yohud muayyan bir investitsiya loyihasini moliyalashtirishga yoʻnaltirish, korxonalarni xususiylashtirishdan keyingi davrda moliyaviy jihatdan qullab-quvvatlash hisoblanadi.
Bu borada shuni koʻrsatib oʻtish zarurki, Yevroobligatsiyalar chiqarish dasturi talablari va shartlari mahalliy korxonalar uchun stavkasi va xalqaro kredit yoʻnalishlari, bank kreditlari va boshqa tashqi qarzlarga nisbatan pastroqdir.
Yevroobligatsiyalarning milliy emitent va mamlakat uchun yutuqlari bilan tanlashishi mumkin.
Xorijiy samoyalarni milliy iqtisodiyotga kiritishning yana bir yoʻli boʻlib, Xalqaro investitsiya fondlari tashkil eti hisoblanadi. Odatda shunday investitsiya fondlari mamlakat hududida tashkil etilib, davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanishini taqozo etadi.
Ushbu investitsiya fondlari ochiq va yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati sifatida tashkil etilib, unga xorijiy investitsiya kompaniyalari, banklari va xalqaro moliya tashkilotlari taʼsischi boʻlib kirishadi.
Bunday investitsiya fondlarini tashkil etishdan asosiy maqsad, taʼsischilar tomonidan berilgan mablagʻlar hisobiga mahalliy korxonalarning chet investorlariga muljallangan aksiya paketi ulushini EAVga sotib olishdir. Bu bilan birgalikda mazkur fondning institutsional investor sifatidagi faoliyatiga xususiylashtirilgan korxonalar faoliyatini yanada takomillashtirish, har tomonlama yordam koʻrsatish, ushbu korxonalarning raqobatbardoshligini kuchaytirish hamda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni eksportga yoʻnaltirish evaziga moliyaviy barkamolligini mustahkamlash kiradi.
Xalqaro investitsiya fondi aksiyalarini sotishdan tushgan mablagʻ ichki bozordagi aksiya sotib olishga yoʻnaltirilib, ulardan olingan daromad esa, aksiyalar orasida divident tariqasida mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Mazkur fondni boshqarish ixtisoslashtirilgan Boshqaruvchi kompaniya yoki kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu Boshqaruvchi kompaniyalar Fondning aktivlari va pul mablagʻlarini oqilona boshqarishadi va bunga maʼsul boʻlishadi.
Faqat shu yoʻl bilan Oʻzbekiston jahon miqyosida amalga oshirilayotgan moliya bozorini va qimmatli qogʻozlar bozorini globallashtirish jarayonida oʻz oʻrnini topishi mumkin.