“moliya” fanidan O’quv-uslubiy qo'llanma bilim sohalari

Aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish, ya’ni ular aksiyalarining bozor 
qiymati (bahosi)ni maksimallashtirish aynan shunday qoida hisoblanadi.
Faraz qilaylik, Siz korporatsiyani boshqarayapsiz va mablag‘ tikish 
(joylashtirish)ning ikkita muqobil variantidan bittasini tanlashingiz kerak. 
Tanlaganda ham juda riskli va deyarli xavfsiz variantdan birini tanlashingiz zarur. 
Aksiyadorlaringizning ba’zilari, ehtimol, risk dara-jasini qisqartirishga intilishar. 
Boshqalari esa, birinchi investitsion loyiha kelajagiga pessimistik ruhda gumon 
bilan qarashar. Shu bilan birga aksiyadorlarning bir qismi riskka moyil bo‘lishi 
yoki riskli loyihaning istiqboli porloq deb hisoblashlari mumkin. Aytingchi, 
bunday sharoitda menejer qanday qilib barcha aksiyadorlarni qoniqtiradigan va 
ularning ko‘ngliga moydek yoqadigan qaror qabul qilsin? 
Faraz qilaylik, risksiz loyihani tanlagandan ko‘ra riskli loyihani afzal ko‘rib, 
Siz firma aksiyalarining bozor qiymati (bahosi)ni ko‘proq oshirasiz. Shuning 
uchun, garchi ba’zi aksiyadorlar o‘z mablag‘lari ishonchli aktivlarga investitsiya 
qilinishini hamma narsadan ustun qo‘ysalar-da, Sizning ikkinchi loyihani 
tanlashingiz ularning manfaatiga xizmat qilmaydi.
Gap shundaki, samarali faoliyat yuritayotgan kapital bozorlarida aksiya-dorlar 
o‘zlarining shaxsiy aksiyalar portfellari risklilik dara-jasini Sizning firmangiz 
aksiyalarining bir qismini sotib, undirilgan pulni ishonchli aktivlarga investitsiya 
qilish orqali kamaytirish imkoniyatiga egalar. Demak, riskli loyiha tanlanadigan 
bo‘lsa, hatto riskni xush ko‘rmaydigan aksiyadorlar ham yutadilar. Chunki ular 
bugunning o‘zida qo‘shimcha daromad oladilar. Keyin esa ular olgan 
daromadlarini yoki reinvestitsiya
18
qiladilar, yoki o‘z ehtiyojlariga sarflaydilar. 
Shunday qilib, ko‘rib turibmizki, riskli loyihani tanlash ham xususiy 
aksiyadorlar manfaatiga mos kelishi mumkin. Chunki aynan riskli loyiha ular 
qo‘lidagi aksiyalarning bozor qiymati (bahosi)ni oshirishga qodir. Menejerlar 
qabul qiladigan qarorga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan yagona risk tanlangan u yoki 
bu variant firma aksiyalarining bozor qiymati (bahosi)ga qanchalik ta’sir qilishi 
bilan bog‘liq. 
Aksiyadorlar boyligini 
maksimallashtirish vazifasini 
bajarish 
firma 
18
“Reinvestitsiya” (re + investitsiya) – investitsiyalar muomalalari bo‘yicha daromadlar shaklida olingan 
mablag‘larni ishlab chiqarishni kengaytirish uchun qayta yo‘naltirish, qayta foydalanish. Qarang: o‘sha manba. J.III. 
–B.372. 

---

23 
qo‘llaydigan ishlab chiqarish texnologiyalari, bozor foiz stavkalari, bozor riski 
uchun mukofot va qimmatli qog‘ozlar kotirovka
19
siga bog‘liq. Ushbu barcha 
omillarni inobatga olgan holda menejerlar aksiya-dorlar firmani o‘zlari 
boshqarganlarida qanday investitsion qaror qabul qilsalar, xuddi shunday 
qarorlarni qabul qilishlari mumkin. Shu bilan birga qaror riskni tan olmaslik 
darajasiga yoki muldorlarning boyligi darajasiga bog‘liq emas. Demak, 
investitsion qarorlarni shular to‘g‘risida muayyan ma’lumot yig‘masdan turib ham 
qabul qilish mumkin. Ko‘rinib turibdiki, aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish 
qoidasi juda to‘g‘ri qoida va firmani boshqarayotganda har bir menejer ushbu 
qoidaga rioya qilmog‘i darkor. Mazkur qoidaga rioya qilar ekanlar, menejerlar har 
gal biror qaror qabul qilish talab etilganda aksiyadorlar o‘rtasida so‘rov 
o‘tkazmasdan turib ham o‘z vazifalarini bajara oladilar. 
Korporatsiyalar faoliyatini tadqiq qiladigan olimlar ba’zida boshqa-ruv 
xodimlarining asosiy vazifasi firma foydasini maksimallashti-rishdan iborat, degan 
fikrni bildiradilar. Ma’lum sharoitda aksiyador-larning foydasini ham, boyligini 
ham imkon qadar ko‘paytirishdan maqsad bir xil moliyaviy qarorlarning qabul 
qilinishini taqozo etadi. Odatda, firma foydasini ko‘paytirish uchun mutaxassislar 
ikkita eng muhim muammoga bilan duch keladilar. Bu muammolarning sababi esa 
vaqt va ehti-moliy mezonlarning noaniqligidadir: 

agar ishlab chiqarish jarayoni bir necha vaqt oralig‘idan iborat bo‘lsa, u 
holda aynan qaysi vaqt oralig‘ida foyda maksimallashtirilishi kerak? 

agar daromad va xarajatlar – noaniq ko‘rsatkichlar bo‘lsa, u holda, 
foydaning o‘zi ehtimollik qiymati bo‘lgan taqdirda “foydani maksimal-lashtirish” 
tushunchasining ma’nosi nimada?
Endi keling, foydani maksimallashtirish mezonlari bilan bog‘liq bo‘lgan shu 
ikkala muammoni ko‘rib chiqamiz. Birinchi muammo foydani ishlab chiqarish 
jarayonining davomiyligi bilan bog‘lashdan iborat.
Faraz qilaylik, firma ikkita loyihadan birini tanlashi kerak. Ikkala loyihani 
amalga oshirishni boshlash uchun 100,0 mln. so‘m miqdorida xarajat qilish kerak. 
Ammo ikkinchi loyihaning uzoqroq davom etishi ko‘zda tutilgan. “A” loyihaning 
bir yildan keyin 105,0 mln.so‘m miqdorida daromad keltirishi mo‘ljallangan va 
shundan keyin u yopiladi. Shunday qilib, undan ko‘riladigan foyda 5,0 mln. 
so‘mni tashkil etadi (105,0 mln. so‘m – 100,0 mln. so‘m). “B” loyiha esa 2 yil 
davom etishi kerak va birinchi yili hech qanday daromad keltirmaydi, ikki yil 
o‘tgach esa loyihadan olingan foyda 10,0 mln. so‘mni tashkil etadi. Shunday qilib, 
savol tug‘iladi: mazkur vaziyatda foydani maksimallashtirish mezoni qanday qilib 
qo‘llanilishi mumkin? 
Endi, foydani maksimallashtirish mezonlaridan noaniq vaziyatda foydalanish 
murakkabligi nimadan iboratligini ko‘rib chiqamiz. Faraz qiling, Siz firma 
menejerisiz. Firma ikkita investitsion loyihadan bittasini tanlashi lozim. 
Loyihalarni amalga oshirish uchun 100,0 mln. so‘m miqdorida xarajat talab etiladi 
19
“Kotirovka” fransuzcha “coter” – raqamlamoq, belgilamoq. Birjada amaldagi vaziyat va qonunchilik 
me’yorlariga amal qilgan holda xorijiy valyutalar, qimmatbaho qog‘ozlar kursini hamda tovarlar narxini belgilash. 
Qarang: o‘sha manba. J. II. – B. 413. 

---

24 
va sarflangan kapital (sarmoya) ma’lum vaqt o‘tgach, o‘zini oq (qop)lashi kerak. 
Xuddi yuqorida keltirilgan misol-dagi singari “A” loyiha 105,0 mln. so‘m 
miqdorida kafolatlangan daromad keltiradi, ya’ni aniq aytish mumkinki, “A” 
loyiha bo‘yicha foyda 5,0 mln so‘mni (105,0 mln. so‘m – 100,0 mln. so‘m) tashkil 
etadi.
“V” loyiha bo‘yicha foyda miqdori aniq emas – ushbu loyiha bo‘yicha 
olinadigan daromad 120,0 mln. so‘m yoki 90,0 mln. so‘m bo‘lishi mumkin va har 
ikkala variantning amalga oshish ehtimoli 0,5ga teng. Shunday qilib, “V” loyiha 
firmaga yoki 20,0 mln. so‘m miqdorida foyda keltiradi yoki firma 10,0 mln. so‘m 
yo‘qotadi. Mazkur kontekst
20
da “foydani maksimal darajada oshiradigan loyiha” 
degan tavsiya nimani anglatishi mumkin? 
Foyda ko‘rsatkichlaridan farqli o‘laroq, aksiyadorlik kapitalining joriy bozor 
qiymatini aniq hisoblab chiqish mumkin (masalan, IBM korporatsiyasining kelgusi 
(bo‘lajak) daromadi – noaniq ko‘rsatkich, unga tegishli bo‘lgan aksiyalarning joriy 
bahosi esa bizga ma’lum). Demak, foydani maksimallashtirish qoidasidan farqli 
o‘laroq, aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish qoidasi firmaning bo‘lajak 
xarajatlari va daromadlari noaniqligi sharoitida menejerlarning asosiy vazifalarini 
aniq belgilab beradi.