Moliyaviy bozor stavkalari va ulardan foydalanish samaradorligini oshirish yo’llari Kirish. I bob. Moliyaviy bozor stavkalari

Moliyaviy bozor stavkalari va ulardan foydalanish samaradorligini oshirish yo’llari
Kirish.
I bob. Moliyaviy bozor stavkalari.
1.1 Foiz stavkalari va riskli aktivlarning daromadlilik stavkalari.
1.2 Foiz stavkasiga ta‘sir etuvchi omillar va to‘lov hisob-kitob pul birligining ta'siri.
II bob. Daromadlilik stavkalari darajasiga ta‘sir etuvchi omillar.
2.1 Daromadlilik stavkalari tarkibi va mazmuni.
2.2 Iqtisodiyotida daromadlilik stavkasiga ta‘sir etuvchi asosiy omillar.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati.

.Foiz stavkalari qimmatli qog‘ozlar egasi oldida emitentning shartno-maviy javobgarligi hisoblanib, belgilangan daromadli instrument (vosi-ta)lar bo‘yicha va’da qilingan daromadlilik stavkasini ifodalaydi. Biroq, hamma aktivlarga ham ma’lum bir daromadlilik stavkasi xos emas. Misol uchun, agar Siz ko‘chmas mulkka, aksiyalar va san’at asarlariga kapitalni investitsiya qilayotgan bo‘lsangiz, kelajakda Sizga hech qanday to‘lovlar kafolatlanmaydi. Endi, keling, shu turdagi riskli aktivlar bo‘yicha daro-madlilik stavkasi qanday o‘lchanishini ko‘rib chiqaylik.

Foiz stavkalari qimmatli qog‘ozlar egasi oldida emitentning shartno-maviy javobgarligi hisoblanib, belgilangan daromadli instrument (vosi-ta)lar bo‘yicha va’da qilingan daromadlilik stavkasini ifodalaydi. Biroq, hamma aktivlarga ham ma’lum bir daromadlilik stavkasi xos emas. Misol uchun, agar Siz ko‘chmas mulkka, aksiyalar va san’at asarlariga kapitalni investitsiya qilayotgan bo‘lsangiz, kelajakda Sizga hech qanday to‘lovlar kafolatlanmaydi. Endi, keling, shu turdagi riskli aktivlar bo‘yicha daro-madlilik stavkasi qanday o‘lchanishini ko‘rib chiqaylik. Aksiyador aksiyalarga egalik qilgan vaqt mobaynida aksiya bozor kur-sining o‘sishi aksiya egasi tomonidan kiritilgan kapitalning ikkinchi daromad manbai hisoblanadi. Mazkur turdagi daromadni kapitalning o‘sishi deb aytiladi (capital gain). Agar aksiya egasi kursning tushishi tufayli zarar ko‘rayotgan bo‘lsa, bu narsa kapitalning yo‘qotilishi (capital loss) deyiladi. Qo‘yilgan kapital daromadini aniqlash uchun aksiyalarga egalik qilish davomiyligi bir kundan bir necha o‘n yillikkacha bo‘lishi mumkin. Aksiyador aksiyalarga egalik qilgan vaqt mobaynida aksiya bozor kur-sining o‘sishi aksiya egasi tomonidan kiritilgan kapitalning ikkinchi daromad manbai hisoblanadi. Mazkur turdagi daromadni kapitalning o‘sishi deb aytiladi (capital gain). Agar aksiya egasi kursning tushishi tufayli zarar ko‘rayotgan bo‘lsa, bu narsa kapitalning yo‘qotilishi (capital loss) deyiladi. Qo‘yilgan kapital daromadini aniqlash uchun aksiyalarga egalik qilish davomiyligi bir kundan bir necha o‘n yillikkacha bo‘lishi mumkin.
Aksiyador aksiyalarga egalik qilgan vaqt mobaynida aksiya bozor kur-sining o‘sishi aksiya egasi tomonidan kiritilgan kapitalning ikkinchi daromad manbai hisoblanadi. Mazkur turdagi daromadni kapitalning o‘sishi deb aytiladi (capital gain). Agar aksiya egasi kursning tushishi tufayli zarar ko‘rayotgan bo‘lsa, bu narsa kapitalning yo‘qotilishi (capital loss) deyiladi. Qo‘yilgan kapital daromadini aniqlash uchun aksiyalarga egalik qilish davomiyligi bir kundan bir necha o‘n yillikkacha bo‘lishi mumkin.
Kd = (PD : ABb) + (ABdo - ABb) : ABb Kd =DDk + BO‘k
Bu yerda: DDk - dividend daromadi komponenti;
BO‘k - baholar o‘zgarishi komponenti
Kd = 5% +5% = 10%
Agar Siz o‘z aksiyalaringizni sotmaslikka qaror qilsangiz, qanday qilib daromad stavkasini baholashingiz mumkin?
Javobni quyidagicha berish mumkin: qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyaning daromad stavkasi (yoki qimmatli qog‘oz daromadlilik stavkasi), ularni sotib yuborasizmi yoki yo‘qmi, bundan qat’iy nazar bir usul bilan aniqlanadi. Aksiya kursining 500 so‘mga oshishi 500 so‘m dividend singari kiritgan kapitalingizning daromad qismi hisoblanadi. Sizning aksiyalarni sotmasdan o‘zingizda qoldirish to‘g‘risidagi qaroringiz, yil yakunlanganidan so‘ng ularni haqiqatdan 10,5 ming so‘mdan sotishingiz mumkinligi faktini hech qanday o‘zgartirolmaydi. Shu bois, Siz qimmatli qog‘ozlarni sotish orqali o‘z daromadingizni kapitalingizni oshirish ko‘rinishida amalga oshirishga qaror qilishingiz yoki sotmasdan rein-vestitsiya qilishingizdan qat’iy nazar, daromadlilik stavkasi 10%ni tashkil etadi.
2.Bozor iqtisodiyotida daromadlilik stavkalari darajasiga ta’sir etuvchi asosiy omillarni chizmali tarzda quyidagicha ko‘rsatish mumkin
Demak, rasmdan ko‘rinib turibdiki, bozor iqtisodiyotida daro-madlilik stavkalari darajasiga ta’sir etuvchi asosiy quyidagi to‘rtta omil mavjud:
· ishlab chiqarish vositalarining samaradorligi - shaxta, to‘g‘on, yo‘l, ko‘prik, zavod, mashinalar va tovar-moddiy zahiralarga qo‘yilgan mablag‘-lardan kutilayotgan daromadlilik stavkasi;
· ishlab chiqarish vositalarini ishlatish samaradorligiga nisbatan noaniqlik darajasi;
· odamlarning vaqtinchalik afzal ko‘rishi - odamlar qanchalik darajada tovar va xizmatlarni iste’mol qilishni ertaga emas bugun xohlaydilar;
·riskni yoqtirmaslik - investitsiya bo‘yicha riskni qisqartirish maqsa-dida yuqori daramadlilikdan voz kechishga rozi odamlar soni.
Quyida Sizning e’tiboringizga har bir omilning qisqacha tavsifi havola etiladi. Ishlab chiqarish vositalaridan kutilayotgan samaradorlik. Inve-stor tomonidan kutilayotgan daromadlilik stavkasi miqdoriga ta’sir qiluvchi birinchi omil ishlab chiqarish vositalari samaradorligi (productivity of capital goods) hisoblanadi. Ma’lumki, boshqa narsalarni ishlab chiqarishda foydalaniladigan narsalar ishlab chiqarish vositalari hisoblanadi. Shaxtalar, yo‘llar, kanallar, to‘g‘onlar, elektrostansiyalar, zavodlar, mashinalar va tovar-moddiy zaxi-ralarni ishlab chiqarish vositalariga misol sifatida keltirishimiz mumkin. Kapitalning ushbu fizik (moddiy) aspekti (jihati)dan tashqari, “kapital” tushunchasiga unumdorlikni oshirishga yordam beruvchi patentlar, shartnomalar, formulalar,firma nomlari, shuningdek ishlab chiqarish va ta’minot strukturasi kiradi. Bunday ushlab bo‘lmas narsalar (nomoddiy kapitallar) ko‘pincha ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruk-torlik ishlanmalari va reklamaga ketgan xarajatlar natijasi hisoblanadi.Bir yilda kapitaldan foydalanish samaradorligini kiritilgan kapitalningdaromadlilik stavkasi (rate of return on capital) deb nomlanuvchi foizli ko‘rsatkichsifatida ta’riflash mumkin. Aynan shu daromad firmalar tomonidan chiqarilganaksiya, obligatsiya va boshqa moliyaviy instru-ment (vosita)lar egalariga dividendva foizlar to‘lab berish manbai hisoblanadi. Ushbu hamma instrument (vosita)lar kapitaldan foydalanish orqali keladigan daromad qismiga talabni bildiradi.
Qo‘yilgan kapi-talning kutilayotgan daromadlilik stavkasi investitsiya vaqti va
joyiga, iqtisodiyotning holatiga, boshqa ishlab chiqarish omillarining, ya’ni tabiiy
resurslar va ishchi kuchining yetarlilik darajasiga, ushbu kapitaldan foydalanib
ishlab chiqarilishi mumkin bo‘lgan tovarlar va xizmatlarning talab darajasiga
bog‘liqdir. Qo‘yilgan (joylashtirilgan, kiritilgan) kapitalning kutilayotgan
daromadlilik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, iqtisodiyotdagi foiz stavkalarining
darajasi shunchalik baland bo‘ladi.Ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish samaradorligiga nis-batan noaniqlik darajasi. Qo‘yilgan kapital bo‘yicha daromadlilik stavkasining noaniqlik darajasi yuqoriligini ko‘rsatuvchi juda ko‘p sabablar mavjud. Masalan, hosilga oldindan bilib bo‘lmaydigan ob-havo sharoiti ta’siri; shaxta va quduqlarning taxmin qilinganidek resurslarga boy bo‘lmasligi; mashinalarning vaqt-vaqti bilan eskirishi va buzilishi; mahsulotga talabning iste’molchilar ta’bi yoki alternativ tovarlarning paydo bo‘lishi tufayli kutilmaganda o‘zgarishi; yana ustiga-ustak, yangi bilimlarning rivojlanishi oqibati sifatidagi texnik taraqqiyotni o‘z tabiatiga ko‘ra mutlaqo oldindan bilib bo‘lmaydi. Hatto tovar-moddiy zaxiralardagi tovarlarni kelajakda ulardan foydalanish uchun saqlashning oddiy jarayonini ham ma’lum risk darajasidan xolis deb hisoblab bo‘lmaydi.Aksiyalar - bu ishlab chiqarish vositalaridan foydalanishdan olingan daromadga nisbatan talabdir. Ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish samaradorligi borasida noaniqlik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, qo‘yilgan aksiyalar bo‘yicha risk uchun mukofot shuncha yuqori bo‘ladi. Odamlarning vaqtinchalik nimanidir afzal ko‘rishi (nimagadir
ustuvorlik berishi). Daromadlilik stavkalari darajasiga ta’sir qiluvchi keyingi omil
inson psixologiya64sidir. Odamlar, odatda hayotning hamma ne’matlaridan ertaga
emas, aynan bugun foydalanishni afzal ko‘radilar. Iqtisodchilar ko‘pincha
mablag‘larni kiritish mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish vositalari bo‘lmagan.
3.Moliyaviy vositachi - bu xizmat ko'rsatuvchi provayder va iste'molchi o'rtasida vositachi bo'lgan firma yoki muassasa. Bu moliyaviy nuqtai nazardan ikki yoki undan ortiq tomonlar o'rtasida bo'lgan muassasa yoki shaxsdir. Nazariy jihatdan moliyaviy vositachi investitsiyalarni tejash kanallari. Moliyaviy vositachilar moliya tizimida foyda olish uchun mavjud bo'lib, ba'zida xuddi shunday faoliyatini tartibga solish zarurati tug'iladi. Shuningdek, so'nggi tendentsiyalar shuni ko'rsatmoqdaki, moliyaviy vositachilar mablag'larni tejash va investitsiya funktsiyalaridan samarali bozor tizimida foydalanishlari mumkin yoki inqiroz (krizis) singari ular ham xavotirga sabab bo'lishi mumkin.
Moliyaviy vositachilik
Moliyaviy vositachilar qarz oluvchilar va qarz beruvchilar o'rtasida moliyalashtirish uchun vosita bo'lib xizmat qilib, iqtisodning jamg'arma investitsiya aylanishida ishlaydi. Moliyaviy tizimda banklar va sug'urta kompaniyalari kabi vositachilar katta rol o'ynaydi, chunki hisoblab chiqilgan har bir resurs (pul) harakati katta qismi banklar tomonidan amalga oshirilinadi. Moliyaviy vositachilar korporatsiyalar uchun tashqi moliyalashtirishning muhim manbaidir. Sarmoyadorlar qimmatbaho qog'ozlarni yaratadigan korporatsiyalar bilan to'g'ridan-to'g'ri shartnoma tuzadigan kapital bozorlaridan farqli o'laroq, moliyaviy vositachilar qarz beruvchilardan yoki iste'molchilardan qarz olishadi va investitsiyalarga muhtoj kompaniyalarga qarz berishadi.
Moliyaviy vositachilarning roli
Banklar va sug'urta kompaniyalari kabi moliyaviy vositachilarning keng tarqalgan xususiyatlarining sababi ularning o'ziga xosligidadir. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, Banklar ko'pincha resurslarga ega bo'lganlar va resurslarga ega bo'lmaganlar o'rtasida "vositachi" bo'lib xizmat qiladilar. Banklar singari moliyaviy vositachilar o'zlari ishlayotgan mijozlar tabiati va xizmat turiga qarab aktivlar yoki haq evaziga hisoblashadi. Aktivlarga asoslangan moliyaviy vositachilar - bu banklar va sug'urta kompaniyalari singari tashkilotlar, to'lovlarni amalga oshiruvchi moliyaviy vositachilar esa portfelni boshqarish va sindikatsiya xizmatlarini ko'rsatishadi.
Tartibga ehtiyoj
Hozirgi vaqtda bizda mavjud bo'lgan murakkab moliyaviy tizimning mohiyati tartibga solish zaruratini yanada zarur va shoshilinch holga keltirmoqda. Krizisi shuni ko'rsatdiki, har qanday moliya muassasasi moliyaviy tizimni uning shubhali biznes amaliyotiga garov sifatida ushlab turishi mumkin emas. Inqirozning namoyon bo'lishi his etilayotgan va endi aktivlarga asoslangan sanab chiqilgan derivativlar va boshqa "ekzotik" vositalar trillionlab miqdorni tashkil etayotgani ayon bo'lganda, markaziy bank yoki pul-kredit idoralarining moliyaviy institutlarga qo'shilishdagi roli zarur.
Kapital harakatchan va o'zgarmas holga kelib qolganda, pul-kredit idoralari sarmoyadorlarga va umuman iqtisodiyotga zarar etkazilishining oldini olish uchun tizimda tegishli tekshiruvlar va muvozanatlar mavjudligini ta'minlashi kerak.
Moliyaviy vositachilar, xususan, rivojlanayotgan mamlakatlarda evolyutsiyaning so'nggi tendentsiyalari shuni ko'rsatadiki, ushbu institutlar qashshoqlikni tugatish va qarzlarni qisqartirishning boshqa dasturlarida muhim rol o'ynaydi. Ommaviy mikrokreditlar singari ba'zi tashabbuslar aholining iqtisodiy ahamiyatsizligini oshirdi.
Bundan tashqari, banklar singari moliyaviy vositachilar sarmoyadorlar va qarz oluvchilarning to'la ehtiyojlarini qondiradigan va "moliyaviy gipert martsiyalar" da rivojlanayotgan soyabon muassasalariga aylanmoqdalar.


Ko'rib turganimizdek, bugungi kunda jahon iqtisodiyotida moliyaviy vositachilar asosiy rol o'ynaydi. Ular iqtisodiyotni rivojlantiradigan "moylash materiallari" dir. Moliyaviy operatsiyalarning murakkabligi oshib borishi sababli, moliyaviy vositachilar o'zlarini qayta ixtiro qilishlari va turli xil portfellar va investorlarning ehtiyojlarini qondirishlari zarur. Moliyaviy vositachilar qarz oluvchilar bilan bir qatorda qarz beruvchilar oldida ham katta mas'uliyatga ega. Juda qisqa muddatli vositachi ushbu institutlar iqtisodiyotning rivojlanishida muhim rol o'ynashini va pul-kredit idoralari bilan birgalikda sarmoyadorlarning manfaatlariga zarar etkazmasdan kreditlarni muhtojlarga etkazilishini ta'minlashi kerakligini taklif qiladi. Bu ularning oldidagi asosiy qiyinchiliklardan biri.

Moliyaviy vositachilar bozor iqtisodiyotida muhim rol o'ynaydi, bu erda resurslarni samarali taqsimlash bozor mexanizmining zimmasidadir. Moliyaviy tizim murakkablashayotgan hozirgi kunlarda banklar va boshqa moliyaviy vositachilar qarz oluvchilar va qarz beruvchilarning turli ehtiyojlarini qondirish uchun yangi va innovatsion mahsulotlar va xizmatlarni taklif qilishlari kerak. Bu moliyaviy mahsulotlarning to'g'ri aralashmasi va moliyaviy vositachining samaradorligini belgilaydigan tizimli xavfni kamaytirish zarurati.