Moliyaviy oqimlar va ularni boshqarish. Moliyaviy oqimlar va ularning mazmun-mohiyati. Moliyaviy tizim va moliyaviy infrotuzilma

Moliyaviy boshqaruv organlari va ularning vazifalari
Moliya tizimini umumiy boshqarish mamlakatning oliy hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan amalga oshiriladi. Umumdavlat miqyosida Moliyaviy boshqaruv tizimi quyidagi boshqaruv organlaridan tashkil topishi mumkin:

• 
  Pryezidyent va Pryezidyent dyevoni;
  

• 
  Oliy Majlis va Moliya, byudjet, soliq va bank masalalari bо‘yicha Oliy Majlis har ikki palatasining tyegishli qо‘mitalari;
  
• 
  Vazirlar Mahkamasi;
  
• 
  Hisob palatasi;
  
• 
  Moliya vazirligi va uning quyi (joylardagi), jumladan, Xazinachilik tizimi organlari;
  
• 
  Markaziy bank;
  
• 
  Davlat soliq qо‘mitasi;
  
• 
  Davlat bojxona qо‘mitasi;
  
• 
  Davlat mulk qо‘mitasi;
  
• 
  Qimmatli qog’ozlar bо‘yicha komissiya;
  
• 
  Nobyudjet fondlarning ijroiya diryeksiyalari
  
• 
  va boshqalar.
  

Mamlakat Pryezidyenti (Pryezidyent dyevoni) Moliya tizimining faoliyatini ryeglamyentasiya qiladi (tartibga soladi), mamlakat byudjetini imzolaydi, Parlamyent tomonidan qabul qilingan Moliyaviy qonunlarga “vyeto” qо‘yish huquqiga ega.
Ikki palatadan (Syenat va Qonunchilik) iborat bо‘lgan Oliy majlis soliqlar, yig’imlar, nosoliqli tо‘lovlarni belgilaydi (о‘rnatadi), Davlat byudjetini kо‘rib chiqadi va tasdiqlaydi, Shuningdyek, Davlat byudjetining ijrosi tо‘g’risidagi hisobotni ham tasdiqlaydi, Moliyaviy qonunlarni (masalan, Soliq kodyeksi va boshqalar) qabul qiladi. Bir vaqtning о‘zida davlat ichki va tashqi qarzining tyegishli (chyegaraviy) darajasini belgilash (о‘rnatish) ham Oliy Majlis tomonidan amalga oshiriladi.
Moliyaviy boshqaruvning umumiy boshqaruv organi sifatida Vazirlar Mahkamasi Davlat byudjetini kо‘rib chiqadi, Moliyaviy boshqaruvning yagona umumiy markazi sifatida maydonda gavdalanadi.
Davlat Moliyaviy nazorat organi sifatida Hisob palatasi Moliyaviy boshqaruvga oid quyidagi vazifalarni bajaradi:

• 
  hajmi va maqsadga mо‘ljallanganligi bо‘yicha Davlat byudjeti va nobyudjet fondlari daromadlar va xarajatlarining о‘z vaqtida ijro etilishi ustidan nazoratni tashkil qilish va amalga oshirish;
  
• 
  davlat mablag’larining sarflanish va davlat mulkidan foydalanishning maqsadga muvofiqligi va samaradorligini aniqlash;
  
• 
  Davlat byudjeti va nobyudjet fondlarni shakllantirish va ulardan foydalanishga ta’sir kо‘rsatadigan yoki xarajatlarning Davlat byudjeti hisobidan qoplanishini kо‘zda tutayotgan davlat hokimiyatining qonunlari va normativ-huquqiy aktlarini Moliyaviy ekspyertiza qilish;
  
• 
  Davlat byudjetining ijrosi va amalga oshirilayotgan nazorat tadbirlarining natijalari tо‘g’risida Oliy Majlisning Syenati va Qonunchilik palatasiga doimiy ravishda ma’lumotlarni taqdim etish;
  
• 
  va boshqalar.
  

Moliyaviy boshqaruvning markaziy organi Moliya vazirligi va uning joylardagi organlari hisoblanadi. U mamlakat miqyosida yagona Moliyaviy, byudjet, soliq va valYuta siyosatining amalga oshirilishini ta’minlaydi. Moliya vazirligining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  yagona davlat Moliya siyosatini ishlab chiqish va uni amalga oshirish;
  
• 
  Davlat byudjetining loyihasini tuzish va uning ijrosini ta’minlash;
  
• 
  byudjet mablag’lari va nobyudjet fondlar mablag’larining oqilona va maqsadli ishlatilishi ustidan Moliyaviy nazoratni amalga oshirish;
  
• 
  davlat Moliyasining barqarorligini ta’minlash va Moliyaviy bozorni rivojlantirishga oid chora-tadbirlarni kо‘rish;
  
• 
  mamlakatning byudjet tizimini takomillashtirish, bu borada tyegishli takliflarni ishlab chiqish va ularni hayotga tatbiq etish choralarini kо‘rish;
  
• 
  mamlakat sosial-iqtisodiy taraqqiyotining ustuvor yо‘nalishlariga Moliyaviy resurslarni konsyentrasiya qilish (tо‘plash);
  
• 
  Davlat byudjeti va jamlanma (konsolidasiyalashtirilgan) byudjetning ijrosi haqida hisobotni tayyorlash;
  
• 
  davlat tomonidan qarzlarni olish dasturini ishlab chiqish va davlatning ichki va tashqi qarzlarini boshqarish;
  
• 
  uzoq, о‘rta va qisqa muddatli istiqbolga mо‘ljallangan mamlakat taraqqiyotining sosial-iqtisodiy bashoratlarini ishlab chiqishga ishtirok etish;
  
• 
  iqtisodiyotni Moliyaviy sog’lomlashtirish va uni tarkibiy jihatdan qayta qurish, mamlakatdagi tovar ishlab chiqaruvchilar, ishlar va xizmatlarni bajaruvchilarning manfaatlarini himoya qiluvchi va qо‘llab-quvvatlovchi chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda qatnashish;
  
• 
  mamlakatdagi pul-kredit siyosatining asosiy yо‘nalishlari, iqtisodiyotdagi hisob-kitoblar va tо‘lovlarning ahvolini yaxshilash bо‘yicha takliflarni ishlab chiqishda ishtirok etish;
  
• 
  faol investision siyosatni shakllantirish va uni amalga oshirishga yо‘naltirilgan choralarni ishlab chiqish, davlat investisiya dasturlari va mamlakat Taraqqiyot byudjetini ishlab chiqish va Moliyalashtirishga qatnashish;
  
• 
  Moliyaviy Rejalashtirish va milliy xо‘jalikni Moliyalashtirish sohalarida myetodik (uslubiy) rahbarlikni amalga oshirish;
  
• 
  mamlakat Moliyaviy resurslar balansini ishlab chiqishda (Iqtisodiyot vazirligi bilan birgalikda) faol ishtirok etish;
  
• 
  Moliyaviy intizom buzilganda Moliyalashtirishni cheklash yoki umuman tо‘xtatib qо‘yish;
  
• 
  va boshqalar.
  

Hozirgi paytda Moliya vazirligining markaziy apparatida quyidagi dyepartamyentlar bо‘lishi mumkin:

• 
  byudjet siyosati dyepartamyenti – byudjet tizimining daromadlari va xarajatlari tо‘g’risida siyosatni ishlab chiqadi, Davlat byudjetining loyihasini tayyorlaydi va byudjetning ijrosini tashkil qiladi;
  
• 
  tarmoqlarni Moliyalashtirish dyepartamyenti - tugatilgan sanoat, agrosanoat komplyeksi, investiyalar va transport tizimlari va aloqa dyepartamyentlari bazasida (asosida) tashkil qilingan;
  
• 
  byudjetlararo munosabatlar dyepartamyenti - respublika byudjeti va mahalliy byudjetlar о‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solib turadi;
  
• 
  davlat ichki va tashqi qarzlarini boshqarish dyepartamyenti - davlat ichki zayomlarini chiqarish, ular bо‘yicha foizlarni tо‘lash va ularni qaytarish, tashqi zayomlarni chiqarish va ularga xizmat qilish ishlarini bajaradi;
  
• 
  mudofaa komplyeksi va huquqni muhofaza qiluvchi organlarni Moliyalashtirish dyepartamyenti;
  
• 
  va boshqalar.
  

Moliya vazirligining muhim bо‘linmasi Xazinachilik tizimi bо‘lib, u davlat byudjetining kassa ijrosini ta’minlashda mas’uldir. Moliyaviy boshqaruvga bevosita daxldor bо‘lgan Xazinachilik tizimining asosiy vazifalari tarkibiga quyidagilar kiradi:

• 
  mamlakat byudjetining ijrosini tashkil qilish, amalga oshirish va nazorat qilish;
  
• 
  kassaning yagonaligi prinsipidan kelib chiqib, Xazinachilikning bankdagi hisob varaqlarida bо‘lgan byudjet daromadlari va xarajatlarini boshqarish;
  
• 
  davlat nobyudjet fondlarining Moliyaviy ijrosini ta’minlash;
  
• 
  davlat Moliyaviy resurslarining hajmlarini qisqa muddatli bashoratlash va ularni opyerativ boshqarish;
  
• 
  Markaziy bank bilan birgalikda davlatning ichki va tashqi qarzlarini boshqarish va unga xizmat qilish (kо‘rsatish);
  
• 
  byudjet bо‘yicha hukumatning Moliyaviy opyerasiyalari tо‘g’risida va Shuningdyek, mamlakat byudjet tizimining ahvoli tо‘g’risida qonunchilik va ijroiya organlariga hisobotni taqdim etish;
  
• 
  va boshqalar.
  

Mamlakatning Markaziy banki Moliyaviy siyosat va uning tarkibiy qismi bо‘lgan pul-kredit siyosatini amalga oshirishda muhim rol о‘ynab, u Xazinachilik tizimi organlari bilan birgalikda byudjetning kassa ijrosini ta’minlaydi va boshqa kredit institutlarining faoliyatini nazorat qiladi.
Moliyaviy boshqaruv tizimida Davlat soliq qо‘mitasi va uning quyi organlari ham muhim rol о‘ynab, ular yordamida soliqlar, yig’imlar va boshqa tо‘lovlarning tо‘g’ri hisoblanishi, ularning tyegishli byudjet fondlariga tо‘liq va о‘z vaqtida о‘tkazilishi ustidan nazorat amalga oshiriladi. Shunga muvofiq ravishda Moliyaviy boshqaruvga oid Davlat soliq qо‘mitasi va uning quyi organlari quyidagi vazifalarni bajaradi:

• 
  byudjetga va nobyudjet fondlarga soliqlar, yig’imlar va tо‘lovlarning tо‘g’ri hisoblanishi, tо‘liq va о‘z vaqtida о‘tkazilishi masalalari bо‘yicha Moliyaviy qonunchilikka qay darajada rioya etilayotganligini nazorat qilish;
  
• 
  soliq tо‘lovchilarni hisobga olish va ularni tekshirish;
  
• 
  Moliya organlariga va xazinachilikka soliqlar va boshqa tо‘lovlarning haqiqatdagi tuShumlari tо‘g’risida har oyda ma’lumot taqdim etish;
  
• 
  ortiqcha tо‘langan soliq summalarini va soliq tо‘lovchilardan notо‘g’ri undirilgan jarima va pyenyalarni egalariga qaytarish bо‘yicha tyegishli ishlarni amalga oshirish;
  
• 
  va boshqalar.
  

Davlat bojxona qо‘mitasi va uning tyegishli organlari Moliyaviy boshqaruv tizimida о‘ziga xos bо‘lgan о‘ringa ega. Ular bojxona bojlarining о‘z vaqtida tushishi uchun mas’ul hisoblanadi va bu borada quyidagi asosiy vazifalar ularning zimmasiga Yuklatilgan:

• 
  bojxona organlari tomonidan undiriladigan soliqlar bо‘yicha soliq tekshiruvlarini amalga oshirish;
  

Xulosa
Agar Moliyaviy oqimlar Moliyaviy resurslar aylanishining qonuniyatlariga muvofiq ravishda, kо‘zda tutilgan tartibda (ryejimda) va Rejada aks ettirilgan hajmda, ishlab chiqarish va sosial vazifalarni samarali yechish uchun kerak bо‘lgan tarzda va takror ishlab chiqarish siklini pul mablag’lari bilan tо‘liq ta’minlash tarzida amal qilsa, bularning barchasi, Moliyaviy oqimlarning samarali ekanligidan dalolat beradi.
Moliyaviy oqimlar byudjeti bu korxona tо‘lovga qobilligining kengaytirilgan koeffisiyenti, dyemakdir. Agar uning chap tomoni (daromadlar qismi) о‘ng tomoniga tyeng yoki undan katta bо‘lsa, unda korxona tо‘lovga qobildir. Agar uning о‘ng tomoni (xarajatlar qismi) chap tomonidan oshsa, u holda korxona tо‘lovga qobil emas hisoblanadi. Moliyaviy oqimlar byudjeti (balansi) pul mablag’larining tushilmalari va ularning sarflanish yо‘nalishlari bо‘yicha bir-biri bilan о‘zaro bog’liq bо‘lgan Rejali-istiqbolli hisob-kitoblar tizimidan iborat bо‘lib, u byudjetlashtirish tizimiga (sotuvlar byudjeti, tо‘g’ridan-tо‘g’ri (bevosita) va egri (bilvosita) xarajatlar byudjeti, investision byudjet va boshqalardan) asoslanadi.
Moliyaviy oqimlarning miqdoriy va sifat tavsifnomalari orqali korxonaning faoliyati ifodalanadi. Ular ishlab chiqarish barcha omillari harakatining qiymatdagi ifodasidan iboratdir. Myenyejmyentda sifat jihatdan farqlanuvchi boshqaruv tizimi - korxonani Moliyaviy boshqarish tizimi shakllandiki, bu narsa Moliyaviy oqimlar orqali ishlab chiqarish, mahsulot realizasiyasi, resurslarning aylanuvchanligi, xarajatlar, rentabellik va boshqa jarayonlarning boshqarilishini kо‘zda tutadi.
Moliyaviy oqimlar byudjeti bu haqiqatda turli davriy muddatlarda hisoblanadigan korxonaning Moliyaviy Rejasidir. Turli davrlar uchun (kunlik, dyekadalik, oylik, choraklik, yillik va uzoq istiqboldagi) Moliyaviy oqimlarning bashoratli byudjetlarini tuzish korxonaning tо‘lovga qobillik darajasini oshirishga imkon beradi va kyelajakda uning Moliyaviy holati barqarorligini ta’minlaydi.