Moliyaviy qarorlar qabul qilishning nazariy asoslari Reja: Kirish

Aralash moliyalashtirish amaliyotda ancha keng tarqalgan va moliyalashtirishning bir emas, balki bir nechta usullarini bir vaqtning o‘zida qo‘llashni nazarda tutadi. Aralash moliyalashtirishda investitsiyalarni moliyalashtirishning o‘z manbalari ulushini nazorat qilib borish zarur.
Moliyalashtirish usullari va manbalarini tanlash ko‘plab mezonlar bog‘liq. Ular orasidan korxonaning tashkiliy-huquqiy shaklini, korxona operatsion faoliyatining tarmoq xususiyatlarini, korxona hajmi va yoshini, turli mabalardan jalb qilingan kapitallari qiymatini, moliyalashtirish manbalarini tanlash imkoniyatini, kapital bozori kon’yunkturasini, foydani soliqqa tortish darajasini, risk darajasigna munosabatni, pul oqimlari hajmini, korxona kapitala tuzilishini, qo‘yilma obyektini ko‘rsatishimiz mumkin. Investitsiya (lotincha: investio — „oʻrash“) — iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida oʻz mamlakatida yoki chet ellarda turli tarmoqlarga, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarga, innovatsiya, tadbirkorlik loyihalariga uzoq, muddatli kapital kiritish (qoʻyish). Pulning vaqt (zamon)ga bogʻliq qiymati nazariyasiga koʻra, investitsiya kelajakda naf olish maqsadida mablagʻlar qoʻyishdir. Investitsiya kapitalni muayyan muddatga bogʻlashni yoki band qilishni bildiradi. Bundan asosiy maqsad kapital qiymatini saqlab qolish yoki boʻlmasa kapital qiymatini vaqtda oʻstirib borishdir. Iqtisodiy mazmuni jihatdan investitsiya turli faoliyatlarga safarbar etilgan moddiy, nomoddiy boyliklar va ularga boʻlgan huquqlarni aks ettiradi. Investitsiya sifatida pul, qimmatli qogʻozlar (aksiya, obligatsiya, sertifikat, veksel), yer, bino, inshoot kabi boyliklar, intellektual mulk boʻlgan ilmiy kashfiyotlar, ixtirolar va b. ishlatiladi. Investitsiya loyihalariga mablagʻ qoʻyuvchilar — investorlar davlat, kompaniya, korxona, chet ellik fuqarolar, aholi va boshqalar boʻlishi mumkin.
Uning quyidagi turlari mavjud: davlat investitsiyasi — davlat byudjeti va moliya manbalari hisobidan kiritiladi; chet el investitsiyasi — xorijiy davlatlar, banklar, kompaniyalar, tadbirkorlar tomonidan kiritiladi; xususiy investitsiya — xususiy, korporativ xoʻjalik va tashkilotlar, fuqarolar mablagʻlari, shu jumladan, shaxsiy va jalb qilingan mablagʻlar hisobidan qoʻyiladi. Investitsiya qoʻyilish shakliga qarab moliyaviy (portfel) va real (ishlab chiqarish) investitsiyaga boʻlinadi. Moliyaviy (portfel) investitsiya — aksiya, obligatsiya va b. qimmatli qogʻozlarni sotib olishga qoʻyiladigan investitsiya, ; real investitsiya — moddiy ishlab chiqarish (sanoat, qishloq xoʻjaligi, qurilish va b.) sohasiga, moddiy-ashyoviy faoliyat turlariga uzoq, muddatli mablagʻlar qoʻyish shakllarida amalga oshiriladi. Jahon tajribasida investitsiyani moliyalashtirish turli usul va shakllarda, shu jumladan, korxonalarni aksiyadorlashtirish va aksiyalarni joylashtirish, byudjet mablagʻlari, bank kreditlari, lizing, bevosita chet el investitsiyalari, ipoteka, byudjetdan tashqari maxsus fondlar, amortizatsiya va xoʻjalik yuritish subʼyektlarining boshqa mablagʻlari hisobiga amalga oshiriladi.
Keyingi davrda xalqaro iqtisodiy munosabatlarda investitsion hamkorlik rivoj topdi. Bunday hamkorlikning real, moliyaviy, intellektual (litsenziyalar, nou-xauni berish, hamkorlikda bajariladigan ilmiy ishlanmalar va b.ga mablagʻ sarflash) koʻrinishlari bor.
Investitsion hamkorlik umumjahon va milliy muammolarni hal qilishga xizmat qiladi. Jahondagi bevosita investitsiya faol oʻsib bormoqda: 1980-yillar oʻrtalarida jahon boʻyicha umumiy yillik investitsiya hajmi 450 milliard dollarni tashkil qilgan boʻlsa, 1990-yillar oʻrtalariga kelib investitsiya hajmi 2 trillion dollardan oshdi.
Oʻzbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga oʻtish davrida respublika iqtisodiyotida tuzilmaviy oʻzgarishlarni amalga oshirishda investitsiyadan samarali foydalanilmoqda. OʻzRda 1996-yildan boshlab respublika hukumati har yili davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlar mablagʻlari hisobidan kapital qoʻyilmalar limitlari, chet el investitsiyalari va hukumat kafolati bilan olingan kreditlar hisobiga aniq qurilishlar dasturi, shuningdek, bevosita chet el investitsiya va kreditlari hisobiga qurilishlar dasturidan iborat boʻlgan Davlat investitsiya dasturini qabul qiladi. Respublika iqtisodiyotiga investitsiya kiritishda davlat byudjeti mablagʻlari, chet el investitsiyalari, korxonalarning oʻz mablagʻlari va aholi jamgʻarmalari qatnashmoqda. Respublikada aholining qimmatli qogʻozlarga jamoaviy investitsiyani amalga oshiradigan xususiylashtirish investitsiya fondlari (XIF) va kompaniyalari tarmogʻi rivoj topdi. 2000-yilda moliyalashtirishning jami manbalari hisobidan mamlakat iqtisodiyotiga salkam 700 milliard soʻm, shu jumladan, 810 million AQSH dollari investitsiyalandi. Uning 30,3 % ni respublika byudjeti, 39,1 % ni korxonalar va aholi mablagʻlari, 7,5 % ni banklar kreditlari va b. qarz mablagʻlar, 21,7 % ini chet el investitsiyalari va kreditlari, 1,4 % ni byudjetdan tashqari jamgʻarmalar mablagʻlari tashkil qiladi. Respublikada investitsiya faoliyatining huquqiy bazasini yaratishda „Chet el investitsiyalari va chet ellik investorlar faoliyatining kafolatlari toʻgʻrisida“ (1995-yil 5-may), „Investitsiya faoliyati toʻgʻrisida“ (1998-yil 12-dekabr), „Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari toʻgʻrisida“ (1998-yil 30-aprel), „Chet el investitsiyalari toʻgʻrisida“ (1998-yil 30-aprel), „Lizing toʻgʻrisida“ (1999-yil 14-aprel), „Qimmatli qogʻozlar bozorida investorlarning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida“ (2001-yil 30-avgust) qonunlarining qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega boʻldi. Investitsiya faoliyatida investorlar har bir mamlakatdagi investitsiya muhiti bilan bogʻliq boʻlgan koʻpdan-koʻp xatarlarga duch keladilar. Shu sababli investitsiyani, ayniqsa, chet el investitsiyalarini su-gʻurta qilish muhim ahamiyatga ega. Oʻzbekistonda xorijiy investitsiyalarni sugʻurtalash sohasida 1994-yilda tashkil etilgan „Oʻzbekinvest“ eksport-import milliy sugʻurta kompaniyasi faoliyat olib boradi^[1].
Xulosa
Ma'lumki, invcstitsiya jarayoni investitsiyalashda lIodisa, ho~ latlarning birin-ketin almashinuvini, foyda olish yoki boshqa ijobiy natijaga erishish uchun bo'ladigan ketma-ket harakatlarning majmuyini allglatadi. Shu bilan birga, investitsiya jarayonining bosh nuqtasi qayerdan yoki nimadan boshlanadi? Yok! qayerdan «start» oladi? Biz, ko'pchilik iqtisodchilarning investitsiyalashning asosini jomg'armalar tasbkil qiladi, degan flkriga qo'shilamiz. Shu nuqtayi nazardan olib qaraganda, investitsiya jarayonining bosh nuqtasini jamg'arma tashldl qiladi. Bundan kO'rinadiki, investitsiya jarayonini amalga oshirish uchun jamg'armalar bo'lishi talab etiladi Jarng'anuaning mavjud emasligi investitsiyalashni yo'qqa chiqaradi va invcstitsiyaiash lo'g'risidn so'z yuritishning hojati ham bo'lrnaydi. Demak, investitsiya jarayonini tushunishda resurslarni jamg'arish jarayonini ham birga olib qarash uning mohlyatini yanada oydinlashtiradi. Chunld, investitsiya qilishdan oldill resurslami jamg'arish zarur bo'ladi. Bir vaqtning o'zida bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan xo'jalik subyelctlari o'rtasidagi kapitalning oqimi tezlashadi va . bu jarayonda biT xo'jalik subyektining resurslarni jamg'arishi boshqalari uchun investitsiya qo'yishdan iborat bo'ladi, ya'ni Xasanning darornadi, Xusanning xarajati bo'ladi. MasaIan, xo'jaliklar, ko'p hollarda, investitsiya uchun o'z mablag'lari yetmaganda qimmatli qog'ozlar chiqaradilar. jarayon ular uchun resurslarni jamg'arishdir, ammo 'lim·· matli qog'ozlarni sotib oluvchilar uchun investitsiya qilishdir. Bu holat investitsiya jarayoniga investorlarning resurslarni jamg'arish va ularni qo'yish bilan bog'liq harakatlari majmuasi, deb qarashga asos 41 Investitsiyalarning muhim tomoni multiplikatsion 1 (hodisaga) sababchi bo'ladL lik multiplikator ko'ra, investitsiya, milliy daromad bog'liqlik mavjud yaga qilingan boshlang'ich daromadlarga bu daromadlar yana xarajat qilinadi va yana boshqalarning daromadiariga aylanadi va jarayon shu tarzda davorn etadi (Xasanning sarf-xarajati, Xusanning darornadi bo'ladi), bu, o'z navbatida, bandlik va ishlab chiqarish hajrnining o'sishini ta'rninlab beradi. Bir vaqtning o'zida rnultiplikatsion jarayon investitsiya resurslarini harakatga keltirib, ishlab chiqarish faolligini kengaytiradi, ilgariga qaraganda ko'proq mahsulot, darornad yaratiladi. Viar yana qaytadan va investitsiyaga ajra1i1adL day tarzda ilgariga ko'proq darornadning aylanishi ishlab uzluksiz kengayib ta'minlaydi. Bunda beradigan darornad kam bo'lmasligi holda, pulni investitsiya ko'ra jamg'arish Investitsiya daromad darajasini LHY'UUJ'U,,' multiplikator ko'rsatkichi qo'llaniladL ko'rsatkich daromad o'sishi bilan investitsiya o'sishi o'rtasidagi bog'lanishni ifodaiaydi, ya'ni investitsiya evaziga olingan daromad pasaysa, investitsiya faolligi ham susayadi. Darornad o'sishining investitsiyaga ta'sir doirasini ko'rsatish maqsadida iqtisodchilar akselerator tushunchasini kiritishgall. Akselerator2 - investitsiyalar o'sishining milliy daromadga nisbatini tiodalovchi koeffitsiyent bo'lib, u joriy yildagi investitsiya o'sishining o'tgan daromad o'sishiga aniqlanadi. V o'sishining investitsiya rini ko'rsatadi. Yuqoridagilardan investitsiya jarayonining yatini yoritganda (resurIar), qo'yish foyda (daromad) dinamik: jarayonda lozim. Investitsiya asosida investitsiyadagi ketlik, ya'ui resurslar (jamg'arish) - investitsiya qo'yish (xarajatlar) - foyda (daromad) olish yoki ijtimoiy samaraga erishish ketI MnItiplikator (ingl.) - k(>'paytiruvchi. , Akselerator (lot. asselero - tez/atamal1). 42 ma-kctligi yotishi kerak (2.1-rasm). Ammo, bu yerda shu narsani e'tiborga oJish lozimki, daromad investitsiya jarayonida emas, bal.ki ishlab chiqarish jarayonida yaratiladi. Yaratilgan daromadning bir i'\te'mol qilinadi, qolgani jarng'ariladi. Invcstitsiya jarayoni tadbirkorlik va boshqa faoliyat turlarini tashkil etish uchun mol-mu1klarning kapitallashuvini ta'minlash maqsadida inveslorlarning resurslarni jamg'arish va nlami tnrti shaklda qo'yish bilan bog'Jiq harakatlari yig'indisi, deb tushunilislti kerak. Bu jarayon jamg'arish (resurs]ar) - investitsiya qo'yish (xarajatlar) - mol-muIk kapitaHashuvi iqtisodiy yoki ijtimoiy samara ketma-ketligidan iborat bo'ladi. Albatta, bu hoJatda pul shaklida qo'yilgan investitsiyalar mol-mulk kapitallashuvini anglatmaydiku?, degan tug'ilisru mumkin. Shuni alohida qayd qilish lozimki, investitsiya jarayonining natijasida put mablag'lari, oxir-oqibatda, kapital mol-mulklaming kapitallashuviga olib keladi. Chunki, inveslitsiya qo'yishdan maqsad daromad olish dean, faqatgina mol-mulklarning kapitallashuvigina daromad olish uchun sharoit yaratadi. Shuning uchun ham pm mablag'lari, aksiya, obligatsiya va boshqa moliyaviy shaklda investitsiya qilishdan maqsad mol-muJklaming kapitaJlashuvini tl'minlash, ulami yangilash va zamonaviylashtirishdan iborat. Umurnlashtiradigan bo'lsak, resurslar, ularni qo'yish va bu jarayon natijasida foyda (daromad) olish bir~biri bilan uzviy bog'langan bo'lib, investitsiya qilishdan oldin resurslar jamg'ariladi, so'ng alar toyda (daromad) yoki ijlimoiy samara olish maqsadida iqtisodiy va boshqa faoliyat obyektlariga joylashtiriladi. Resurslarsiz qo'yish jarayoni bo'lmaydi, resurslar qo'yilmas ekan foyda (daromad) yoki ijtiIllOiy saIllara olish ham mUID- ta'minlash va shuning asosida investor xarajatlari qoplanishi, mu1- kning yanada ko'payishiga erishish hamda bu jarayonda ma'lum subyektlar ishtirokini ta'minlash harakatlari va imkoniyatlarini aks ettiradi, Shu jihatdan investitsiya faoliyati investitsiya jarayoniga nisbaian kcngroq hisoblanadL Qo'yiladigan turlariga investilsiya rcsUISlari shakllarda - pUl va boshqa moliyaviy mablag'Iar, shu jumladan, kreditlar, paylar, aksiyalar va boshqa qimmatli qog'ozlar; - ko'char va ko'chmas mol-mulk (binolar, inshootlar, uskunalar moddiy boyliklar) harnda ularga doir mulk obyektlari, jumladan, hujjallar tuzilgan texn ikaga, tex nologiyaga, boshqa bilimlar majmuyi, u yoki bu turdagi isWab chiqarishni tashkiI etish uehun zarur bo'lgan bilimlar va ishlab chiqarish tajribasi, nou-xau; va boshqa resurslarga, inshootlar, uskunalarga qilish foydalanish huquqi, ":UJu,"""tUES mulk kelib ashyoviy huquqlar; - qonun hujjatlariga muvofiq boshqa boyliklar. Investitsiyalash maqsadlari ma'lum ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlarga yo'naltirilgan, texnik-iqtisodiy, biznes-boshqaruv, marketing va chiqarish jihatlarga asosJangan, moliyaviy mablag ishtiroki tutilgan kompleks hujjatlar asosida shakllantiriJadigan loyihalari orqali amalga oshiriladi. G'arb adabiyotida 1 investitsiyalashning eng keng tarqalgan to'rt maqsadi keltiriladi: joriy daromadni ko'paytirish; kelgusida yirik uehun mablag' fondlarida mablag'to'plash; soliqqa ro'yxatda invcstitsiyalash maqsadlarida ustuvorligi yaqqol va shu sababli uni sltarhlashga zarural yo'q, deb hisoblaymiz.