Molıya boshqaruv organları va ularnıng vazıfaları

Ks =Hmo : Rmo

Bu yerda: Ks – moliyaviy oqim samaradorligining

koeffitsienti;
Hmo – davriy koeffitsientga o’zgartirilgan (korrektirovka qilingan) haqiqatdagi moliyaviy oqim;
Rmo - rejadagi moliyaviy oqim.

Moliyaviy oqimlar moddiy resurslarning uchrashma harakatini o’zida aks ettiradi. Ular orqali iqtisodiyotning makro- va mikrodarajalarida (korxonalar, firmalar, korporatsiyalar va boshqalarda) mulkdan foydalanishning holati, dinamikasi va samaradorligi nazorat qilinadi.

Tushumlar va boshqa pul mablag’larining kelib tushi-shini (oqib kelishini) aks ettiradigan moliyaviy oqimlar ijobiy oqimlar deyiladi. Aksincha, pul mablag’larining oqib ketishini xarakterlaydigan moliyaviy oqimlar salbiy oqimlar deyiladi. Korxonaning moliyaviy ahvolini mustahkamlash uchun ijobiy moliyaviy oqimlar salbiy moliyaviy oqimlardan ancha yuqori bo’lishi kerak. Bunday sharoitda korxonaning ixtiyorida qoluvchi pul mablag’-larining miqdorini aks ettiruvchi sof moliyaviy oqimning bo’lishi ta’minlanadi. Sof moliyaviy oqim korxona moliyaviy salohiyatining o’sish, ular daromadlarining kapitalizatsiyalashuvi darajasini aniqlash, investitsion va innovatsion imkoniyatlarining manbai bo’lib hisoblanadi.
Korxona va korporatsiyalar sof moliyaviy oqimining o’sishi ular rentabelligi va investitsion samaradorligini oshirish imkoniyatlarini xarakterlaydi hamda moliyaviy ahvolini mustahkamlashning muhim shart-sharoiti hisoblanadi.
Makrodarajada moliyaviy ahvolni xarakterlaydigan quyidagi bir necha ko’rsatkichlar mavjud:

• 
  bir ishlovchi to’g’ri keladigan ishlab chiqarilgan YaIMning miqdori;
  
• 
  inflyatsiya darajasi va dinamikasi;
  
• 
  davlat byudjetining ahvoli (defitsit, profitsit);
  
• 
  oltin-valyuta zaxiralarining miqdori va dinamikasi.
  

Davlatning moliyaviy ahvoli mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy kompleksi faoliyatining natijasidir.
Jahon taraqqiyoti tendentsiyalarining ko’rsatishicha, hozirgi sharoitda davlat moliyaviy ahvolini mustahkam-lashning asosiy joriy va istiqboldagi rezervi ijtimoiy intellektning (sotsial kapitalning) to’planishi (jamg’ari-lishi) va uni iqtisodiy o’sishning innovatsion- investitsion strategiyasida foydalanish jarayonida samarali moddiy- lashtirish hisoblanadi. Sotsial xarakterdagi muammolarni (maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va boshqalarni) hal etish, hayotning sifat darajasini oshirish bilan birga-likda, iqtisodiy taraqqiyotning kuchli omili va buning oqibatida esa, mamlakat joriy va istiqboldagi salohiyatini mustahkamlashning muhim shartidir.
Davlat qarzlarini o’z vaqtida qaytarish (uzish) davlat-ning moliyaviy ahvolini ko’rsatuvchi muhim ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. Murakkab moliyaviy vaziyatda davlat defolt, ya’ni bir tomonlama tartibda qabul qilingan xalqaro moliya-kredit majburiyatlardan bosh tortish e’lon qilishi mumkin. Bir vaqtning o’zida davlat qarzlarini restrukturizatsiya qilish va uning qaytarilish muddatlari bo’yicha kreditorlar bilan muvofiqlashtirilgan holda choralarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirish kerak.
Boshqaruv - bu ma’lum bir natijaga erishish uchun obyektga ta’sir etishning maqsadli uslublari va yo‘llari yig‘indisidir. Boshqaruv jarayoni inson faoliyatining barcha sohalariga, shu jumladan moliyaviy sohasiga ham taalluqlidir. Boshqarish, insonlarning ongli ravishdagi maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati sifatida, jamiyat rivojlanishining obyektiv qonuniyatlarini bilishga asoslanadi. Shu bilan birgalikda, boshqarishga davlat tegishli boshqarish tuzulmalari orqali katta ta’sir o‘tkazadi.
Boshqaruv faoliyatining muhim sohasi moliyani boshqarish hisoblanadi. Uni ma’lum bir uslub va tamoyillarga hamda turli rag‘batlantirish va jazo (sanksiya)larga tayanib maxsus apparat amalga oshiradi.
Boshqarish san’ati oldinga qo‘yilgan masalalarni tezroq hal qilish maqsadida mavjud usullar orasidan eng samaraligini tanlash yoki qo‘llanilayotgan usullardan oqilona foydalanish uchun shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir.
Har qanday boshqaruv tizimiga xos bo‘lgani kabi, moliyani boshqarishda ham obyektlar va subyektlar mavjud bo‘ladi. Moliyani boshqarishning obyekti bo‘lib turli moliyaviy munosabatlar hisoblanadi; subyektlari esa, boshqarishni amalga oshiruvchi tashkiliy tuzulmalar hisoblanadi. Moliyaviy munosabatlarning turkumlanishidan kelib chiqib, ularning sohalari bo‘yicha quyidagi 3 guruh obyektlarga bo‘linadi:
 korxonalar moliyasi;
 sug‘urta;
 davlat moliyasi.
Ushbu obyektlarga quyidagi moliyani boshqaruv subyektlari mos keladi:
 korxonalarning moliya xizmatlari (bo‘limlari);
 sug‘urta organlari;
 moliya organlari va soliq inspeksiyalari.
Moliyani boshqarishni amalga oshiruvchi barcha tashkiliy tuzulmalar yig‘indisi moliyaviy apparat deyiladi.
Davlat moliyasini boshqarishning maqsadi moliya siyosati shartlarini amalga oshirish hisoblanadi. Aynan samarali moliya siyosati bevosita moliyaning o‘ziga (boshqaruv obyektiga) yuklatilgan ishning aniq bir usullari bilan, moliya tizimi organlarini (boshqaruv subyektlarini) tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqarishning potensial imkoniyatlarini yaxlit birlashtirish imkonini beradi.
Barcha davlatlarda moliya siyosati institutsional moliya tizimi orqali amalga oshiriladi. Ularning faoliyati moliyaning bo‘g‘inlarini xususiyatlarini, barcha moliya muassasalari funksiyalarini uslubiy umumiyligini hisobga olgan holda; boshqarishning barcha quyi organlarini markazlashgan boshqaruvda faol ishtirok etishini hisobga olgan holda moliyani boshqarishga quriladi.
Moliya siyosatini yuritish va mos ravishda moliyani boshqarishning asosiy uslubiy tamoyillari quyidagilar hisoblanadi:
• yakuniy maqsadlarga bog‘liqlik
• barcha xo‘jalik tarmoqlarining makroiqtisodiy balanslashuvi;
• jamiyatning barcha a’zolari manfaatlariga mos kelishlik;
• iqtisodiy qonunlardan foydalanish;
• real imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy hamda siyosiy sharoitlarni hisobga olish.
Moliyani boshqarishning maqsadi – makroiqtisodiy balanslashuvda, budjet profitsitida, davlat qarzining kamayishida, milliy valyutaning mustahkamligida, natijada esa aholining farovonligini o‘sishida namoyon bo‘luvchi barqarorlik va moliyaviy mustaqillikni ta’minlash.
Moliyaning mohiyati uning funksiyalarida namayon bo’ladi va u asosan qo’yidagilarga bo’linadi.
1. Taqsimlash funksiyasi. Bu funksiya ko’yidagilarda o’z aksini topadi.
- Yaratilgan yalpi ichki maxsulot dastlab korxonada,uni yaratishda ishtirok etgan xodimlarga, davlat budjetiga (soliq shaklida).
-Davlat moliyasi orqali har xil fondlarni shakllantirishga.
- Korxona va boshqalar o’z daromadlarining ma’lum qismini nodavlat va jamoa tashkilotlariga, ular tomonidan turli xayriya fondlarini tashkil etishga.
- Xayriya fondlaridan kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy ximoya etishga.
- Xonadonlar moliyasida –yaratilgan daromadni iste’mol va jamg’arma extiyojlariga taqsimlanishi.
2. Nazorat funksiyasi – Bu funksiya taqsimlash funksiyasi bilan o’zviy bog’lik bo’lib, u moliya munosabatlarining turli tarkibi orasida pul fondlarining shakllanishi va ishlatilishini nazorat qiladi.
Ushbu funksiyaning bosh maqsadi ijtimoiy ishlab chiqarishni samaradorligini oshirish ,Xalq xujaligining barcha bug’inlari ishini yakunlash maqsadida markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini to’g’ri tashkil etilishi va ulardan maqsadga muvofiq foydalanishni taminlashdan iborat.
Moliyaviy nazorat umudavlat, ichki xo’jalik ,jamoa va mustaqil nazoratlarga bo’linadi.
Umumdavlat nazorati Oliy Majlis, Moliya Vazirligi, Soliq ,kredit muassalari davlat qumitalari, vazirliklar, maxalliy boshqaruv organlari tomonidan amalga oshirilib unda pul mablag’larini shakllanishi va sarflanishi nazorati olib boriladi.
Ichki xo’jalik nazorati korxona,tashkilot va muassasalarning moliyaviy xizmatlari (hisob,hisobot va rejalashtirish) bo’limlari tomonidan pul mablag’larining shakllanishi va harajatlar ustidan nazoratni ta’minlaydi.
Jamoa nazoratini aloxida jismoniy shaxslar, o’z-o’zini boshqarish organlari va boshqalar ixtiyoriy ravishda olib boradi.
Mustaqil nazoratni mustaqil auditorlik firmalari amalga oshiradi.Bunda barcha xo’jalik subyeklari faoliyati natijalarining qonuniyligi, amaldagi buxgalteriya hisobini yuritish bo’yicha va boshqalarga tegishli me’yoriy hujjatlarga mosligi, ularga amal qilinganligi nazoratdan o’tkaziladi.
Amalga oshirish muddatidan kelib chiqib moliyaviy nazorat birlamchi, joriy va yakuniy nazoratlarga ham bo’linadi.
Birlamchi moliyaviy nazorat korxonalar moliyaviy rejalarini budjet tashkilotlarini smetalarini, budjetlar loyihalarini va boshqalarni tuzish , ko’rib chiqish va tavsiflash bosqichlarida amalga oshiriladi.
Joriy moliyaviy nazorat rejalarni bajarilishi ,xo’jalik moliyaviy operatsiyalarini borishi jarayonida amalga oshirib, unda daromad va harajatlarni amalga oshirilishini to’g’riligi, o’z muddatidaligi tezkor va moslashuvchanlik asosida olib boriladi.
Yakuniy moliyaviy nazorat amalga oshirilgan moliyaviy operatsiyalarning to’g’riligi ,qonuniyligi va maqsadga muvofiqligini tekshirish, tahlil va audit qilish orqali amalga oshiriladi.
Shuning bilan birga ayrim mualliflar (A. O’lmasov,A Vaxobov, «Iqtisodiyot nazariyasi» Toshkent, 2006, 379-380 betlar ) moliyaning funksiyalariga rag’batlantirish, iqtisodiy axborot berish va ijtimoiy ximoya funksiyalarini ham kiritishadi. Bizning fondimizcha rag’batlantirish va ijtimoiy ximoya funksiyalari moliyaning taqsimlash funksiyasi natijasiligini, iqtisodiy axborot berish esa korxona ,tashkilot va muassasalarni funksional vazifalari ekanligini hisobga olib ularni moliyaning aloxida funksiyalariga ajratilishi maqsadga muvofiq emas.
Moliya tizimi
Moliya tizimi - bu davlatning hamda korxonalarni pul mablag’larini shakllantirish, taqsimlash va ishlatish usullari majmuasidir.
Umuman moliya tizimini qo’yidagicha ifodalash mumkin(sxema):
Moliya tizimining asosini xo’jalik yurituvchi subyeklar moliyasi tashkil etadi, chunki ular moddiy ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadi va ular ishtirokida yalpi ichki maxsulot va milliy daromad yaratiladi.
Xo’jalik yurituvchi subyektlarning tashkiliy - huquqiy shaklidan kelib chiqib ular moliyasining shakllanishi va undan foydalanish o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Jumladan, ijtimoiy tashkilotlar, kasaba uyushmalari, yoshlar va faxriylar tashkilotlari ,ijodiy uyushmalar, sport jamiyatlari va shu kabilardan iborat bo’lib, ularning moliyaviy resurslari asosan tashkilot azolik badallari,tijorat faoliyatidan olingan daromadlar, xomiylar va xayriya mablag’lari hisobiga tashkil topadi va shu tashkilotlar nizomiga asosan foydalaniladi. Ayrim korxona va tashkilotlar moliyasining xususiyatlari mavzuning 5 savolida yoritilgan.
Davlat budjeti moliya tizimining bosh bug’ini hisoblanadi. U yordamida davlat boshqaruv organlari funksiyalarini taminlash uchun markazlashgan pul fondlari shakllantiriladi va ishlatiladi.
Davlat budjeti mamlakatning asosiy moliya rejasi hisoblanadi va Oliy Majlis tomonidan qonun holida tasdiqlanadi. Davlat budjeti orqali davlat Xalq xujaligi tarakiyotini, ijtimoiy - madaniy tadbirlarni, mudofani,davlat xokimiyati va boshqaruv organlarini saqlash moliyalashtiriladi.
Budjetdan tashqari jamg’armalar, soliqlar kabi ma’lum maqsadga yunaltirilgan ajratma va ushlovlardan tashkil topadi. Budjetdan tashqari jamg’armalar so’mmasining asosiy qismi maxsulot (ish xizmat) lar tannarxiga kiritiladi va u asosan ish haqi fondiga nisbatan foizlarda belgilanadi. Budjetdan tashqari maqsadli jamg’armalardan biri Pensiya jamg’armasi hisoblanadi.Ushbu jamg’armaning shakllanishi va undan foydalanish tartibi fanning 6- «Ijtimoiy ta’minot moliyasi» mavzusida berilgan.
Budjetdan tashqari jamg’armalarning yana biri bo’lib, ish bilan ta’minlashga kumaklashish jamg’armasi. Ushbu jamg’arma «Axolini ish bilan taminlash to’g’risida » gi (1992 y 13 yanvar) qonuniga muvofiq Vazirlar Maxkamasining 1992 y 13 dekabrdagi 606-sonli «Ish bilan ta’minlashga kumaklashish Respublika jamg’armasining tashkil etish to’g’risida» gi qarori asosida tashkil etilgan.Jamg’arma mablag’lari qo’yidagi mablag’lar hisobiga shakllanadi:
- Mulkchilik shaklidan kat’iy nazar barcha korxonalar, tashkilotlar, muassasalar xodimlariga hisoblangan ish xaqiga nisbatan majburiy ajratmalar . Ushbu ajratma 2007 yilga 0,3 foiz miqdorida belgilangan.
- Rezedent va norezedent yuridik shaxslar, jamoat tashkilotlari va fuqarolarning ixtiyoriy badallari.
- Majburiy ajratmalar belgilangan muddatda tulanmaganligi uchun jarimalar.
- Ish bilan ta’minlashga ko’maklashish jamg’armasining tijorat faoliyatidan daromad va boshqalar
Ish bilan ta’minlashga ko’maklashish davlat jamg’armasining mablag’lari qo’yidagi maqsadlarga foydalaniladi.
-Axolini ish bilan ta’minlashning umumdavlat va mintaqaviy dasturini ishlab chiqishga
- Ishdan bo’shab qolgan xodimlarni va ish bilan band bo’lmagan axolini kasbga yo’naltirish, qayta o’qitish va qayta tayyorlashga doir ishlarga.
- Ishsizlik bo’yicha nafaqalar tulash.
-Nogironlar va axolining ijtimoiy jixatdan kam ta’minlangan tabaqalari mexnatidan foydalanish uchun ixtisoslashtirilgan ishchi o’rinlarini tashkil etish.
- Ish bilan ta’minlash organlarini saqlash, moddiy - texnikaviy ta’minotni amalga oshirish.
- Axborot ma’lumotlarini tuplash, reklama-nashr ishlarini amalga oshirish, bo’sh o’rinlar yarmarkalarini o’tkazish va boshqalar.
Maqsadli jamg’armalar tarkibida yetakchi o’rinlardan birini O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi xo’zuridagi Respublika yo’l jamg’armasi egallaydi.Ushbu jamg’arma O’zbekiston Respublikasi «Avtomobil yo’llari to’g’risida» gi qonunga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1995 yil 5-yildagi 334-sonli «O’zavtoyo’l davlat xissadorlik konserni» tarkibida tashkil qilingan. Ushbu jamg’armani tashkil qilishdan maqsad mamlakatimizda umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llarini loyixalash,qo’rish,to’zatish va saqlashni mablag’ bilan ta’minlash, shuningdek Respublika yo’l tarmoqlaridan samarali foydalashni ta’minlashdir.
Respublika yo’l jamg’armasi 2008 yilda qo’yidagi majburiy ajratmalar va yig’imlar hisobiga shakllanishi ko’zda tutilgan:
Moliya tizimini boshqarish
O’zbekiston Respublikasida moliyaviy munosabatlar O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi, O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, Viloyatlar va tuman (shahar) xokimliklari qoshidagi moliya organlari va boshqa organlar tomonidan boshqariladi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasiga binoan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining mutlok vakolatlari jumlasiga boj, valyuta va kredit ishlarini qonun yo’li bilan tartibga solish; Vazirlar Maxkamasining takdimiga binoan O’zbekiston Respublikasining budjetini kabul qilish va uning ijrosini nazorat etish, soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni joriy qilish… kiradi.
Moliya tizimini boshqarishda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining moliya bo’yicha me’yoriy xujjatlar doirasida moliyaviy masalalarni Respublika mikiyosida muvofiqlashtirishda, moliyani markazlashgan tartibda boshqarilishini ta’minlashda ahamiyati katta.
Moliya tizimini boshqarishda O’zbekiston Respublikasi VazirlarMaxkamasi qoshidagi Moliya Vazirligi aloxida vakolatga ega. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan 1992 yil 23 noyabrdagi 553 – sonli karor bilan tasdiklangan «O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi haqidagi nizom»ga asosan faoliyat ko’rsatadi. Nizomda Moliya Vazirligining asosiy vazifalari,funksiyalari va hukuklari hamda uni faoliyatini tashkil qilish tartibi belgilab berilgan.
Nizomga ko’ra Moliya Vazirligining bosh vazifasi bo’lib, davlat budjetini tayyorlash va uni moliyalashtirish hisoblanadi. Bu asosan qo’yidagilarni o’z ichiga oladi:
Davlat budjeti loyixasini tayyorlash
Davlat budjeti loyixasi va uni bajarilishi to’grisidagi hisobotni Vazirlar Maxkamasi orqali Respublika Oliy Majlisi tasdigiga kiritish.
Davlat budjeti bajarilishini moliyalashtirish.
Davlat budjeti daromadlari va harajatlari yuzasidan nazorat va boshqalar.
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligiga Vazir raxbarlik qiladi va u O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi va Oliy Majlis tasdigidan o’tadi. Moliya Vazirining o’rinbosarlari vazirning tavsiyasi asosida Vazirlar Maxkamasi tomonidan tayinlanadi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi mamlakatda moliyaviy faoliyat huquqiy asoslari mustaxkamlanishini ta’minlaydi, qonun loyixalari bo’yicha moliyaviy xulosa beradi, o’z hukuki doirasidagi masalalar bo’yicha qonunchilikning amalda ko’llanilishini umumlashtiradi va uni takomillashtirishga qaratilgan vazifalarni Vazirlar Maxkamasiga takdim etadi, hamda o’zining vakolati doirasida me’yoriy xujjatlarni ishlab chiqadi va ularni bajarilishini nazorat qiladi.
Joylardagi moliya organlari o’z ishlarini hududning xajmi va unga tegishli moliyaviy rusurslar chegarasida tashkil etadi.
Mamlakatimizda soliq to’lovlarini to’gri hisoblanishi, ularni davlat budjetiga to’liq va belgilangan muddatlarda kelib tushishini ta’minlash O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Ko’mitasi va uning joylardagi boshqarmalari hamda inspeksiyalari zimmasiga yuklatilgan. Boj to’lovlarining to’g’ri hisoblanishi va budjetga to’liq va o’z vaqtida kelib tushishiga O’zbekiston Respublikasi Davlat Bojxona Ko’mitasi va uning joylardagi bo’linmalari mas’uldir.
Davlat budjetning gazna ijrosi qonun xujjatlarida belgilab kuyiladigan maxsus vakolatli moliya organi hamda uning Korakalpogiston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar, shaharlardagi hududiy bulinmalari tomonidan amalga oshiriladi.
Moliyaviy resurslarning mohiyati va ahamiyati
Moliya o’z vazifalarini ma’lum moliyaviy vositalar orqali bajaradi. Bu vositalarning asosini moliyaviy resurslar tashkil etadi. Korxonaning modiyaviy resurslari bu pul daromadlari va mablag’larining tushumi bo’lib, xujalik subyektining har xil moliyaviy majbutriyatlarni bajarish, xarajatlarni moliyalash, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni amalga oshirish, korxona xodimlarini moddiy rag’batlantirishni ta’minlash uchun manba’dir.
Moliyaviy resurslar mikro va makro resurslarga bo’linadi. Makroresurslar umumdavlat miqyosida tashkil topadi. Ular budjet tarkibida yoki budjetdan tashqari jamg’armalar tarkibida tashkil topadi.
Mikroresurslar markazlashmagan resurslar hisoblanib, ular korxona, firma, kompaniya, tashkilot, jamoa uyushmalari doirasida bo’lib, xo’jalik yuritish subyektlariga tegishli bo’lgan yoki ular tomonidan qarzga olingan pul mablag’laridan iborat.
Moliyaviy resurslar shakllanishiga ko’ra guruxlanadi :
O’z mablag’lari va ularga tenglashtirilgan mablag’lar hisobiga ;
Qarzga olingan mablag’lar hisobiga ;
Boshqa manbalar hisobiga (Davlat budjeti, moliya bozoridan jalb etish va boshqalar).
Korxonaning o’z mablag’lari va ularga tenglashtirilgan mablag’lariga qo’yidagilar kiradi:
Asosiy faoliyatdan foyda
moliyaviy faoliyatdan foyda
boshqa operatsiyalardan foyda
maqsadli tushumlar va boshqalar.
Korxonaning qarzga olingan mablag’lari jumlasiga bank kreditlari va boshqa ayrim qarzlar kiradi.
Korxonaning moliya bozoridagi ishtiroki asosida aksiya va boshqa qimmatli qog’ozlarni sotish orqali mablag’lar kelib tushadi. Bundan tashqari moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash natijasida, sug’urta kompaniyasi va boshqalardan pul resurslari, budjet subsidiyalari va boshqa resurslar ko’rinishida ham kelib tushadi.
Xo’jalik yurituvchi subyektlar mavjud moliyaviy resurslardan qanchalik samarali foydalanishni ta’minlasa shunchalik yuqori natijalarga erishish imkoniyati yaratiladi.
Resurslarni iqtisod qilish muammolari to’g’risida gapirganda, moliyaviy resurslarni tejash, berilgan kreditlarni o’z vaqtida qaytarilishi masalasiga ham aloxida e’tibor qaratish xarur – degan edi Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 14 fevraldagi yig’ilishidagi ma’ruzasida.
Moliya siyosati
Moliya siyosati, byudjet siyosati — davlat umumiy iqtisodiy siyosatining muhim tarkibiy qismi; davlat faoliyatini taʼminlash, mamlakat farovonligini oshirish maqsadlarida moliya tizimini tashkil etish, moliyaviy resurslarni safarbar etish va ulardan foydalanish, davlat oldida turgan ichki va tashqi siyosat vazifalarini bajarish buyicha amalga oshiriladigan barcha davlat tadbirlarini uz ichiga oladi.Moliya siyosati taʼsir koʻrsatadigan asosiy obʼyektlar — aholining turli katlamlari, davlat institutlari (tashkilotlari), sanoat va xoʻjalikning b. sohalari, mintakalar va mamlakatlarning umumiy hududi. Moliya siyosatining asosiy quroli va tarkibiy qismi — davlat byudjeti daromadlari va harajatlari, zayomlari, soliq imtiyozlaridir. Davlat tomonidan tanlagan iktisodiy siyosatga va maqsadlarga qarab ayrim bandlar buyicha harajatlarni kupaytirish yoki kamaytirish orqali mamlakat hayotining u yoki bu tomonlariga, davlat institutlari ga, iktisodiyot tarmoqlariga, mas, harbiy harajatlarni yoki ilmiy texnik taraqqiyot uchun harajatlarni kupaytirib yoki kamaytirib, faol taʼsir etish mumkin. Davlat daromadlar, ularning miqdori, soliklar tizimi orqali iktisodiy usish surʼatiga, aholi farovonligiga taʼsir koʻrsatishi, inflyasiya jarayonlarini va h.k.ni boshqarishi mumkin.
Doimiy daromadlardan olinadigan moliyaviy resurslar yetishmagan hollarda qarzlar qoʻllaniladi, ularning hajmi va ularga xizmat koʻrsatish tartibi ham iqtisodiyot holatiga taʼsir koʻrsatadi. Soliq imtiyozlari Moliya siyosatining muhim usullaridan biri hisoblanadi, ularning yordami bilan davlat iqtisodiyotning muhim tarmoqlari taraqqiyotini tezlashtirishi, aholining ayrim qatlamlari yoki toifalarining daromadiga bilvosita taʼsir etishi mumkin. Imtiyozlar va soliqsolish boʻyicha preferensiyalar keyingi oʻn yilliklarda taraqqiy etgan mamlakatlar iqtisodiyotida ayniqsa keng rivojlanmoqda. Mac, AQShda imtiyozlarning umumiy miqdori (yaʼni davlatning soliqlar toʻgʻrisidagi qonunga binoan olinadigan soliqlardan maqsadli voz kechishi) federal byudjetning yarmiga yaqinini tashkil etadi. Moliya siyosati pul-kredit siyosati bilan qoʻshilib ketadi va oʻz tadbirlarini oʻtkazishda uning usullaridan foydalanadi. Moliya siyosatining muhim tomoni shundaki, bu siyosat odatda hukumat va uning qarorlarini tasdiqlaydigan davlat organlarining bevosita tasarrufida va boshqaruvida boʻladi, pulkredit tadbirlari bilan pul hukmdorlari — Markaziy bank tipidagi korxonlar shugʻullanadi. Makrodarajada Moliya siyosati davlat siyosati, mikrodarajada korxona, tashkilotlar va xonadonlar Moliya siyosatidan iborat. Moliya siyosatining tarkibiy qismi — byudjet siyosatining maqsadi davlat harajatlarini muqim ravishda pul bilan taʼminlashdir. Buning uchun byudjetning daromad qismi taʼminlanadi, byudjet daromadi va harajatlari balanslashtiriladi, byudjet taqchilligini meʼyorida (YAIMga nisbatan 3%) boʻlishiga erishiladi.
Firmaning Moliya siyosati — bu firmaning oʻz moliya resurslarini hosil qilish va ularni samarali ishlatishga qaratilgan choratadbirlaridir. Bundan maqsad firmaning rentabel boʻlishi, likvidligini taʼminlash va oʻz-oʻzini moliyalashtirishga erishishdir. Firma Moliya siyosati uning pul fondlaridan oqilona foydalanishiga, uning qarzdorligining meʼyorida boʻlishiga, pul mablaglarining oʻz vaqtida aylanib turishiga, moliyaviy majburiyatlarning vaqtida bajarilishiga qaratiladi. Firma Moliya siyosatini uning egalari ishlab chiqadi, amalga oshirilishini esa moliya menejeri taʼminlaydi. Xonadon Moliya siyosati — uning daromadlari va harajatlarini balanslashtirish, yaʼni daromad manbalarini topish, daromadlarni oqilona ishlatish va farovonlikni oshirishni koʻzlaydi.

Xulosa
Korxonaning moliyaviy holatini aniqlash uchun likvidlilik, aylanma aktivlarning o’z aylanma mablag’lari bilan ta’minlanganlik ko’rsatkichi va boshqa shu kabi ko’rsatkichlardan foydalaniladi.
Ma’lum bir aniq sanada va iqtiqbolda korxona to’lov majburiyatlari va uning moliyaviy imkoniyatlari o’lchamini balanslashtirishning asosiy metodi moliyaviy oqimlar byudjetidir (balansidir). U o’z ichiga korxona ixtiyoriga kelib tushadigan pul mablag’lari va korxona tomonidan sarflanadigan pul mablag’larini oladi. Bu narsa doimiy ravishda korxona pul mablag’larining
harakatini nazorat qilish, ular dinamikasini baholash va bashoratlash imkonini beradi. Ana shunday byudjet asosida korxonaning to’lovga qobilligini boshqarish amalga oshiriladi.
Moliyaviy oqimlar byudjeti bu korxona to’lovga qobilligining kengaytirilgan koeffitsienti, demakdir. Agar uning chap tomoni (daromadlar qismi) o’ng tomoniga teng yoki undan katta bo’lsa, unda korxona to’lovga qobildir. Agar uning o’ng tomoni (xarajatlar qismi) chap tomonidan oshsa, u holda korxona to’lovga qobil emas hisoblanadi. Moliyaviy oqimlar byudjeti (balansi) pul mablag’larining tushilmalari va ularning sarflanish yo’nalishlari bo’yicha bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan rejali-istiqbolli hisob-kitoblar tizimidan iborat bo’lib, u byudjetlashtirish tizimiga (sotuvlar byudjeti, to’g’ridan-to’g’ri (bevosita) va egri (bilvosita) xarajatlar byudjeti, investitsion byudjet va boshqalardan) asoslanadi.
Moliyaviy oqimlarning miqdoriy va sifat tavsif-nomalari orqali korxonaning faoliyati ifoda-lanadi. Ular ishlab chiqarish barcha omillari harakatining qiymatdagi ifodasidan iboratdir. Menejmentda sifat jihatdan farqlanuvchi boshqaruv tizimi - korxonani moliyaviy boshqarish tizimi shakllandiki, bu narsa moliyaviy oqimlar orqali ishlab chiqarish, mahsulot sotish, resurslarning aylanuvchanligi, xarajatlar, rentabellik va boshqa jarayonlarning boshqarilishini ko’zda tutadi.
Moliyaviy oqimlar byudjeti bu haqiqatda turli davriy muddatlarda hisoblanadigan korxonaning moliyaviy rejasidir. Turli davrlar uchun (kunlik, dekadalik, oylik, choraklik, yillik va uzoq istiqboldagi) moliyaviy oqimlarning bashoratli byudjetlarini tuzish korxonaning to’lovga qobillik darajasini oshirishga imkon beradi va kelajakda uning moliyaviy holati barqarorligini ta’min-laydi.