Monetarizm koncepciyasi 1950-1960 -jıllar dawamında keynschilik

• 
  Monetarizm koncepciyasi 1950-1960 -jıllar dawamında keynschilik
  

táliymatına qarsı monetarizm táliymatı júzege

keldi. Onıń tiykarǵı wákillerinen biri bul -Milton

Fridmen. Onıń táliymatı keynschilikga qarama-

qarsı ideya bolıp tabıladı. Keyns tárepinen jaratılǵan

koncepciyada aqshaǵa hesh qanday rol aynamaǵan

hám baxalardıń túsiwi ushın hesh qanday

áhmiyet kásip etpegen. Pulni jetkiziw hám

baxalardıń qáliplesiwi Keynsning izertlewlerinde

az ańlatpasın tapqan. Ekinshi jáhán urıwı

dawamında rawajlanǵan mámleket gaznasi hám qayta

taminlash ortasidagi kelisimlerdiń birinde sol

zatqa kelisip alındı yaǵnıy, baxalardı eń tómen

dárejede saqlap turıw ushın hár qanday túrdegi

bondlarni satıp alıw. Fidman bunı orınlaw ushın hár qanday túrdegi ozgarishlarni

ámelge asırǵan. Monetaristlar sonı takidlab otdiki mámlekettiń ekonomikada pulni

jetkiziw siyasatı zárúrli rol oynaydı. Sol sebepli monetaristlarning tiykarǵı

muomosi pul esaplanǵan.

Monetarizm ekonomikalıq táliymatlar tariyxında keń tarqalǵan belgili hám abıraylı

aǵım bolıp tabıladı. Bul aǵımdıń ataqlı wákilsi Chikago universitetiniń professorı,

ekonomikalıq salasında Nobel sıylıqı iyesi Milton

Fridmen (1912)

esaplanadı.

Monetaristlar olardı pul massası menen islep shıǵarıw ortasındaǵı baylanıslılıqtı

anıqlaw ushın izertlew etdiler.

Monetarizm keynschilar táliymatına alternativ

tárzde júzege kelgen bazar ekonomikasında pulni

alǵıslaytuǵın teoriya bolıp tabıladı. Bazar mexanizmi

ústinligine tiykarlanǵan M. Fridmen teoriyasına kóre, erkinlik hám jeke isbilermenlik ortasında ishki baylanıslılıq bar. Tek xojalıq erkinshegi sharayatında siyasiy erkinlikke, ekonomikalıq

nátiyjelililikke hám teńlikke erisiw múmkin.

Ekonomikada ne qılıw kerekligini millionlap kisilerden kóre mámleket hámeldarlarınıń jaqsı biliwi dargumon, deydi M. Fridmen. Mámlekettiń xojalıq processlerge aralasıwı ekonomikanıń ózinen-ózi tártiplew sistemasın buzıwǵa alıp

keledi. Sol sebepli mámleket pul hám islep shıǵarıw turaqlılıǵındı támiyinlegen halda,

pul mámilesin baqlaw menen sheklenmog'i kerek.

2. 2. 2. Monetarizmning tiykarǵı qaǵıydaları

M. Fridmen kontseptsiyasın oyda sawlelendiriw ushın, onıń tárepdarları ol yamasa bul

dárejede qollap -quwatlaǵan tiykarǵı qaǵıydalardı kórip shıǵamız.

Monetaristlar pikrine qaraǵanda, bazar ekonomikası óziniń ishki ózgeshelikine kóre turaqlılıqqa, ózin ózi tártiplewge ıntıladı. Bazar básekii sisteması bekkem turaqlılıqtı támiyinleydi. Mabada teń salmaqlılıq buzilsa, bahalar onı

ońlawdıń bas quralı bolıp xızmet etedi.

Uyqaspawshılıqlerdiń payda bolıwı, ádetde, ishki sebepler nátiyjesinde emes, bálki sırtdan bolatuǵın arashuvlar, mámleket

tártiplashidagi qáteler nátiyjesi esaplanadı.

Bazar xojalıǵınıń turaqlılıǵın tuwrısındaǵı bul qaǵıyda J. M. Keynsning

ekonomikasına mámleket aralasıwınıń zárúrligi tuwrısındaǵı tastıyıǵına qarsı qaratılǵan bolıp tabıladı. Áyne olar (basqarıw, bahalar sırısları emes, salıq sisteması emes) ekonomikanı joqarı dárejede turaqlılastırıwǵa ılayıq. Eger J. M. Keyns byudjet siyasatın talay anıq, operativ hám nátiyjesin aldınan biliw múmkin bolǵan sırıslar retinde bahalaǵan bolsa, M. Fridmen odan ayrıqsha túrde, pul-kredit siyasatın áne sonday xarakteristikalaydı.

Onıńsha, (Keyns-ga qaraǵanda ), pul-kredit siyasatı ekonomikalıq aktivlikti talay kúshaytadı. Ol pulni islep shıǵarıw, jumıs menen bántlik hám bahalardı anıqlawda birden-bir bas faktor retinde qaraydı.

Pulning tiykarǵı ózgesheligi onıń likvidligida.

Pulni qálegen waqıtta almastırıw, oǵan hár qanday tavardı satıp alıw múmkin. M. Fridmen pul háreketi (pul massasınıń ósiw páti) hám jalpı ishki ónim ortasında óz-ara bekkem baylanıslılıq ámel etiwine

tiykarlanadı. Pul massasınıń ósiw pátiniń tezlashuvi yamasa páseytiwuvi aktiv jumıs júrgiziwde, óndiristiń siklik shayqalıwında hákis etiledi. Gáp sonda, pul massasındaǵı ózgerisler nátiyjesi tiykarǵı

ekonomikalıq parametrlerde birdan sáwlelendirilmaydi, bálki

azmaz waqıttan keyin tásiri bilinadi. Ádetde, waqtınsha ózilish bir neshe oyni tashkil

etedi. Ol sol zattı ańlatadıki, pul massasındaǵı ózgerisler jalpı ishki ónimge

birdan emes, bálki bir az waqıttan (aydan ) keyin tásir kórsetedi. Sol sebepli pul

siyasatı ámeldegi tártip degi nátiyjege hám qısqa múddetli ózgerislerge mólsherlengen

bolmay, bálki uzaq múddetli xarakterge iye.

Institutionalize koncepciyasi Torstein Bunde Veblen (1857-1929 ) amerika

ortodoksal táliymatınıń ákesi edi hám geyde shólkemlestiriwshisi

dep atalardı. Onıń noortodoksal teoriyaǵa qarama

qarsı ilimiy hám etikalıq qarawları Qospa Shtatlardaǵı

ortodoksal pikirler rawajlanıwına úlken tásir kórsetdi.

Veblenning turmıs tárizi onıń qarawlarına tásir

kórsetken. Sebebi ol Norvegiyalıq immigrantining balası

bolıp, Viskonsin hám Minesotta awıllarında úlken

bolǵan edi. Ol Korleton kolledjine kirgeninde onıń

anglichan qadaǵalawı buyrıqları Amerika jámiyet bilimleri

sıyaqlı tańsıq edi hám ol hesh qashan amerika tiykarǵı aǵımına

tolıq qosıla almadı, ol tap social hám ekonomikalıq

biymánilikliklerdi, Marsni teksergen sıyaqlı kúlkili bahalardı. Onıń jetiliskenligi

Kareltonda J. B. Klark tárepinen tán alındı, ol keyinirek marginal analiz jaratıw -ga

úles qosdı. Klarkning ruhlantirishi menen Veblen mektepti pıtırıw ushın Shıǵısqa

ketti. Ol Yaledan óziniń filosofiya daǵı doktorlıq dárejesin qabılladı. Lekin

oqıtıwshılıq kásipin iyelewge uqıpsız edi, belgili bolıwısha buǵan onıń

ateizm ruwxındaǵı qarawları baslawshı bolǵan. Sonday etip Veblen fermaǵa qayttı,

kolledjda jaqsı kórgen qızı menen shańaraq qurdi hám jeti jılın oqıw hám pikirlewge

sarpladi. 35 jasında, Kornelda doktorlıq jumısı ilimiy dárejesin qorǵaw etdi. Ele da

akademikalıq wazıypa tabıwǵa uqıpsız edi, ol Chikago universitetindegi ilimiy dárejeni

qabılladı, ol aqır-aqıbetde ekonomika instruktorligini tańladı hám oǵan siyasiy ekonomika

jurnalı redaktorlıǵı taprshirildi. Ol hesh qashan universitet basqaruchisi retinde

teńilmadi hám hesh qashan tolıq professorlıq dárejesine jetip barmadi, turmıstıń

qalǵan bólegin kolledjdan kolledjga kóshiw menen ótkerdi. Bul anıq emes, bálki, onıń

áwmetsizligi ilimiy izertlewleri kásiplik tán alınıwınıń qabıl etiliwinde edi. Onıń

ziyrekligi nátiyjesinde Amerika kapitalizmi sın pikiri támiyin-landi. Ol derlik hámmesin

itibarsız qaldırdı, lekin onıń eń jaqsı studentleri yamasa jeke turmısı turmıs

menen baylanıslı qıyınshılıqlar hám waqıyalar menen quramalı -lashgan edi. 1920 -jıldıń

ortalarında, ishki siyasiy dawlardan bir neshe jıl keyin Amerika ekonomikalıq

asotsiatsiyasi bunday sharayatta Veblen asotsiatsiyaning prezidenti bolıwın usınıs

etdi, ol asotsiatsiyaga qosıldı, hám pikirin bildirdi. Ol kerekligida waqıtında

kelmegenlerdi tastıyıqlaw usınısın biykar etdi.

Veblenning ayrilgan haldaǵı awılsha tárbiyası onıń filosofiya shınıǵıw -

larida sociallıq pánlerdi keń oqıwı, Darvin revolutsiyasi mánisin tereń

qádirlewi onıń Amerika kapitalizmini analiz etiwinde sawlelengen. Onıń jumısları sapasın

usılı hám sóz tańlawı kórsetdi, bunı birpara jazıwshılar joqarı dárejede qızıqlı dep

tabıwdı, basqaları bolsa qollap quwatlamadi. Ol oqıwshıların kózge taslanatuǵın

tutınıw daǵı atamalardı isletiw arqalı qolaysız jaǵdayǵa túsiriwdi jaqsı kórerdi.

Biz da saqlanǵan siyasiy gruppanıń da jasırın xalıqtıń wákil-larimiz. Universitet

prezidentleri, bular aqıl ziyrekliktiń sárdarları hám ámeliyatqa tosqınlıq etken biznes

adamları xızmetiniń basshıları edi. Sanaat - bul ádetdegidan kóbirek islep

shıǵarıw hám nátiyjeliliktiń hújdanli toqtatılıwı talap etiliwindegi payda edi. Veblen

cherkovni “materiallıq organizmden holi bolǵan tuynuk” retinde suwretladi.

V. S. Mitchel Veblenning házildi túsiniwin, qadrla -shini tán alıw etdi; bálki sonıń

ushın da ol ekonomistler tárepinen jaqsı tushunilmagan.

Liberalizmning tiykarǵı belgileri erkin báseki dáwirindegi tavarlı ekonomikanıń

ayriqshalıǵın sáwlelendirgen. Liberalizm, ekonomikalıq siyasat retinde, erkin isbilermenlik

sistemasın xojalıqtı shólkemlestiriwdiń talay qolay forması dep qaragan.

Erkin bazar mexanizmi ekonomikalıq resursların optimal bólistiriw hám paydalanıwdı

támiyinleytuǵın birden-bir tártipleytuǵın mexanizm esaplanǵan, mámleket bolsa, birpara

social munasábetlerdi tártipke salıp turıwshı kúsh retinde ámel etken (A. Smit

boyınsha “tungi qaraul”).

XX ásirdiń 30 -jıllarınıń ortalarına kelip keyinschilikning rawajlanıwı menen

ekonomikalıq teoriyada hám ámeliyatda liberal jónelis daǵdarısı kórinetuǵın bóle

basladı. Onıń nátiyjesinde: bir gruppa ekonomistler ózleriniń qarawlarınan waz

keshken halda keynschilikka qosılıp ketti jáne bul jańa táliymattı talay tuwrı

dep esapladı ; ekinshi gruppa ekonomistler bazar munasábetlerinde mámlekettiń

xarakteri, ornı hám roli tuwrısındaǵı ózleriniń kóz qarawların qorǵaw etdi hám

olardı qayta ózgertirgen halda neoliberalizm toparın quradı. Keyinirek

ekonomikalıq fanda neoliberal kontseptsiyasınıń tiykarǵı principlerı islep shıǵıldı hám

olardıń ámeliyatda ámel etiwi kórsetip berildi, neoliberalizm aǵımı hám mektep

qáliplestirildi, sonıń menen birge, usı kontseptsiyanıń mánisi hám mazmunı

tuwrısında bir pútkil túsinikler jaratıldı.

Neoliberalizm: ózgesheligi hám tiykarǵı belgileri. Neoliberalizm, bazar

munasábetleri sisteması xojalıq júrgiziwdiń talay nátiyjeli forması ekenligi, ol ekonomikalıq

rawajlanıw hám ósiw ushın eń qolay shárt-shárayatlardı jaratıp beriwi tuwrısındaǵı

qaǵıydaǵa tiykarlanadı. Neoliberallar ekonomikanı erkinlestiriw, bahoning erkin

qáliplesiw principlerıden, ekonomikada jeke menshiktiń hám mámleketlik emes xojalıq

strukturalarıniń etakchilik rolidan paydalanıw tárepdarı esaplanadı. Bunda olar

mámlekettiń ekonomikanı tártiplashdagi rolin futboldı basqarib baratuǵın, lekin

oyında qatnasıwǵa haqqi bolmaǵan arbitrga uqsatadı.

Ekonomikanı mámleket tártiplashining neoliberal kontseptsiyası wákilleri

L. Erxardning - “múmkin bolǵan barlıq orında - báseki, qayda zárúr bolsa sol

erda - tártiplash” qaǵıydasına ámel ete otırıp, ekonomikalıq processlerde mámleket

qatnasıwın kemeytiw hám ekonomika daǵı nomuvozanatlikni saplastırıwdıń shárti

retinde isbilermenlerdiń erkin hám turaqlı ámel etiwge kómeklew zárúr ekenligin

tastıyıqlap berdi.

Neoliberalizmning tiykarǵı belgileri:

- bazar mexanizmi hám erkin báseki artiqmashliǵin tán alıw etgach, neoliberallar

báseki ortalıǵın qáliplestiriw hám oǵan ámel qılıwdı baqlaw boyınsha

mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwın múmkin dep esaplaydı ;

- zamanagóy ekonomikanıń natiyjeliligin támiyinlewde ekonomikalıq iskerlik

qatnasıwshılarınıń erkin ámel etiwin qollap -quwatlaydı ;

- monopoliyanı milliy xojalıqtıń hár tárepleme rawajlanıw jolındaǵı tosıq

dep daǵaza etedi hám ekonomika daǵı monopol beyimlik menen gúrestiń zárúr ekenligin

tiykarlab beredi;

- ózin keynschilikka hám xojalıq turmısına aktiv aralasıw principine tiykarlanǵan

totalitarizmga qarsı raxip dep esaplaydı.

XX ásirdiń 30 -jıllarındayoq erkin báseki sistemasın sheklewshi ekonomikanı

mámleket tártiplashining keynschilik ideyalarına qarsı, mámlekettiń ekonomikaǵa

aralasıwınıń alternativ neoliberal ilajları

túrli mámleketlerde islep shıǵarıla basladı.

Házirgi zaman sharayatında “neoliberallar” atı

menen atalıwshı bir qansha mektepler ámel etedi.

Oǵan Chikago (M. Fridman), London (F. Xayek),

Frayburg (V. Oyken, L. Erxard) mekteplerin

kirgiziw múmkin.

“Ordoliberalizm” ne? Ekinshi Jáhán

urısınan keyin neoliberalizm ideyaları, eń

áwele Batıs Germaniya ámeliyatında

tabıslı qollanila basladı. Bul erda 1948

jıldan neoliberalizm Bonning rásmiy doktrinasiga

aylandı. Sol jılı V. Oykenning redaktorlıǵı

astında xojalıq jáne social basqarıw princpı tuwrısındaǵı

neoliberallarning jıllıq jurnalınıń birinshi sanı

“Ordo” atı menen basıp shıǵarıldı. V. Oyken isletgen

“Ordo” sózi “Tábiy basqarıw princpı... erkin bazar

xojalıǵı” túsinigin ańlatadı. Germaniyada

neoliberalizm doktrinasi “Oyken mektep” tásirinde hátte “ordoliberalizm” dep atala

basladı. \

Ordoliberal kontseptsiyası tiykarında “social bazar xojalıǵı” kontseptsiyası

islep shıǵıldı. Onı islep shıqqan ekonomist professorler Alfred Myuller-Armak,

Aleksandr Ryustov, Vilgelm Repke hám Lyudvig Erxardlar esaplanadı.

2. 2. 11. F. Xayek jáne onıń sociallıq-ekonomikalıq ideyaları

Fridrix fon Xayek (1899 -1992 y.) neoliberalizmning ákesi esaplanadı. Ol júdá

kóp ekonomikalıq jáne social-filosofiyalıq mazmundagi dóretpelerdiń avtorı, olardıń ishinde

túpkiliklileri: “Bahalar hám islep shıǵarıw” (1929 ),

“Pul teoriyası hám ekonomikalıq cikl” (1933),

“Payda, procent hám investitsiyalar” (1939 ),

“Kapitaldıń sap teoriyası” (1941), “Qullikka

yo'l” (1944), “Erkinlik Konstitusiyası” (1960 ),

“Sap pullar” (1976 ), “Erkin adamlardıń siyasiy

basqarıw princpıi” (1973-1979 ).

Insan erkinliginiń artiqmashliǵin F. Xayek

bas princip retinde kórsetedi. Erkinlik - bul

mámleket tárepinen hár qanday májbúrlewdiń

bolmawi. F. Xayek pikirine kóre, mámleket

bilimlendiriwdi shólkemlestiriw menen de, social

qamsızlandırıwdı shólkemlestiriw menen de, kvartira haqi

stavkasın tártiplew menen de shuǵıllanmasligi

kerek, bunday minez-qulqlar “basqarıw

despotizm”dan basqa xesh zat emes; mámleketti

pul emissiyasini ámelge asırıw daǵı monopol

huqıqınan da juda etiw kerek; mámleketke

ısenip tapsırıw múmkin bolǵan maksimum zat - bul ǵarrılıq pensiyaların,

jumıssızlıq boyınsha pensiyalardı tólew.

F. Xayek “óz-ózinen bolatuǵın tártip” kontseptsiyasın qattı turıp qorǵaw

etdi. Oǵan kóre, zamanagóy jámiyeti xarakteristikalaytuǵın onıń barlıq elementleri

jıyındısı hesh waqıt insan tárepinen sanalı túrde dúziliwi múmkin emes

(sebebi onıń bilimi, sanasın sheklengen), kerisinshe olar óz-ózinen júz beretuǵın

tártip sheńberinde rawajlanıp baradı. “Biz hádiyseler ortasındaǵı baylanıstı arnawlı bir

dárejede túsiniwimiz múmkin, lekin olardı basqara almaymız”,- dep jazadı

F. Xayek. social tártip sanalı minez-qulıq nátiyjesi bolıwı múmkin emes. Jámiyette

ornatılǵan tártip óz-ózinen bolatuǵın minez-qulıq nátiyjesi bolıp tabıladı.

F. Xayek makroekonomikalıq analizge unamsız munasábette bolǵan. Onıńsha,

mikroekonomikalıq processlerdi izertlew bir pútkil ekonomikanıń ámel etiwin

túsintirip beriw ushın zárúr hám etarli esaplanadı. Bólek xojalıq sub'ektleriniń

minez-qulqınıń muwapıqlashuvi mashqalası informaciya járdeminde hal etilib turıladı.

Informaciya bazar bahası mexanizmi arqalı kelip túsedi, ol xojalıq qatnasıwshılarına

ústinlik beredi.

Bazardıń natiyjeliligi sonda usıdan ayqın boladı, ol jaǵdayda anıq informaciyalar etarli hám olar

tez tarqaladı. Nátiyjede ideal emes, lekin soǵan jaqın teń salmaqlılıq ornatıladı.