Монография тилшунослар, олий укув юртининг уь5итувчилари ва талабаларига мулгкалланган


Download 39.43 Kb.
Sana24.10.2023
Hajmi39.43 Kb.
#1718283
TuriМонография
Bog'liq
O\'zbek tilining mazmuniy sintaksisi (1)


7зБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ
ТИЛШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ
А. НУРМОНОВ, Н. МАЖМУДОВ, А. АЖМЕДОВ, С. СОЛИХЖАЕВА
УЗБЕК
ТилининГ
МАЗМУНИЙ
СинтАкСиСи
Масъул мухаррир
Узбекистон Республикаси ФА мухбир аъзоси

А. П. ожиев
-ТОШКЕНТ
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ
«ФАН» НАШРИЕТИ
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу китобда узбек тилидаги синтактик бирликларнинг тарки­би, энг муцим синтактик бирликлар — содда гал намда тнушма
гапларнинт мазмуний тузилиши, уяинг шаклий-грамматик тузилиш­га муносабати, бундаги мувофиКлик ва номувофиклик таа(лил этилади.
Монография тилшунослар, олий укув юртининг уь5итувчилари ва талабаларига мулгкалланган.
Т а i р и з ч ил а р:

филология фанлари доктори Р. Дониёрое,

филология фанлари номзоди Ф. Исог1ое
46020ГГ000-801 ©Узбекистон Республикаси ФА «Фан~
Н !З55 (04)-92 196-92 нашриёти, 1992 й.
ISBN 5—б4$-01554-2
.г1уо1.согт1 kutubxonasi
С
www.ziyouz.com kutubxonasi З
УЗ БОИ И

Лингвистик семантика, жумладан синтактик семан-
тика, тилшуносликнин-эг нисбатан янги сохаси булса хам,
хозирги кунда синнтактик бирликлар семантикасига тур-
лича ёндашувчи хилма-хил семантик йуналиш ва мак-

таблар вужудга келди. Бу семантик йуналнгги ва мактаб-
ларда узларига хос турли тушунчалар ва терминлар
системаси ишланганэлиги учуй бир-бирига мувофит булмай, хатто айрим уринларда бир-бирига зид кела­ди. Шупинг учуй хам ушбу моцографияда лингвистлар томонидан купрог маъг;улланаётган термин ва тушун-
чалардан фойдаланишга, уларни бир умумий системага
бирлаштиришга харакат э;илинди.
Монографияда олга сурилаётган концепциянинг ме-
тодологик асоси диалектик-материалистик фалсафа­дир. Бу концепция асосида тилнинг системаси характе­ри,тил бирликларининг синтагматик ва парадигвнатик
хусусиятларининг узаро алонаси ва ички, органик шарт­лаг-эганлиги, тил бирликларининг акс эттириш табиати ётади.
Жар гандай нуткий фаолият марказида шахе тура­ди. Бинобарин Л. В. Шчерба эгутний фаолинтни гапи­риш ва тушуниш жараёни деб анинлайди. Инсон сез­ги органлари орг~али объектив олам элементлари бел­гиларини умумлаштирган холда акс эттиради ва онгда акс эттирилган бу объектив оламнинг умумлашган об-
рази тил кодлари орэали тингловчига узатилади. Тинг-

ловчи акустик сигнал оркали объектив реаллик хаг~ида
маълумотга эга булади. Шундай t!илиб, нутг~ий фао-

лиятда гапириш ва тушуниш, нут4 косил хилшц ва уни

идрок 1~илиш жараёнлари алмашиниб туради. Шунинг
учуй хам лингвистик бирликлар семантикаси икки йу-
налишда: 1) ономасиологик ва 2) семасиологик то-

мондан урганилади. Биринчи йуналишда гап косил

гилиш жараёнига, иккинчи йуналишда эса гапнинг объ-
ектив мазмун (пропозитив) томонига эътибор берилади.
Нуть ий фаолият айрим индивидлар орт али намоён булса хам, аммо у ижтимоий косила хисобланади. Чунки тил системаси мавжудлиги ва у хат~да индивидларда
маълум куникма борлиги учун нуткий фаолиятни амалга ошириш мумкин булади. Шунинг учуй кам тил фактлари факат гапириш ва тушуниш жараёнидан уларнинг нати­жаси сифатида умумлаштирилган холда олинади.
Шундай кклиб, тадкикотчи факат нутк бирликла­ринигина бевосита кузатиши мумкин. Тил системаси эса
абстракт тафаккур боскичида нутк материаллари асо­сида моделлаштирилади. Бу эса лингвистик бирлик­ларни умумлашган тип - вертуал бирликка ва умум­лашган типнинг реаллашган нар ианти - актуал бир-
ликка ажратган Холда, улар уртасидаги мокият ва ко-
диса диалектик алокасини аниклаш заруриятини туг-

днради. Шунинг учун кам ушбу китобда синтаксис
нутк жараёнида функциялашишга тайёр турган ва нут-
кий фаолиятда имкониятларини узларининг систем

маънолари асосида турли шаклларда намоён килувчи

вертуал бирликлар системаси сифатида талкин кили-
пади ва уларнинг намоён булиш шакллари урганилади.
Гапнинг мазмуний аспекти кисмининг мундарижаси гап Хосил килиш боскицларини курсатиш ниятида оно­масиолпгик тарзда тузилди. Шу билан бирга, нуткий фаолият косиласи булган лингвистик бирликлар - жум-
лалар семасиологик жикатдан урганилди ва улар умум-

лашган маъноларига кура типларга бирлаштирилди.
Шундай килиб, нуткий фаолиятдаги икки томонлама й налиш диалектикасини ёритишга каракат киликди. Китобнинг булимлари куйидаги уртоклар томонидан
ёзилди: А. А~{медов - «Кириш», А. Нурмонов - «Содда гаплар», С. Солихужаева - «Богланган кушма гап­лар» ва Н. Макмудов - «Эргаш гапли кушма гаплар».
Хар бир муаллифнинг синнтактик бирликларнинг маз­муний тузилиши масаласига уз караши бор. Бинобарин
асарда турли нуктаи назарлар олдинга сурилган урин-
лар Хам учрайди. Тилшуносликнинг хозирги тараккиёт

боскичида турлица карашларнинг булиши табиии. Ун-

дан ташкари, монография бир неча муаллиф томони-
дан яратилгаиидан, унинг булимларининг ёзилиш да-
ражаси, услуби, нажми кам турличадир.
Бу типдаги асар узбек тилшунослигида биринчи мар-
та яратилаётганлиги туфайли, унда айрим камчилик-
лар, бажс талаб уринларнинг булиши мумкин. Асар

да йул куйилган камчиликларнни бартараф килишга

каратилган ар кандай танкидий фикр-мулочазалар-

ни муаллифлар мамнуният билан кабул киладилар.
4 wwwziyouz.com kutubxonasi
С
www.ziyouz.com kutubxonasi
ИНТАКСИС ПРЕДМЕТИ

Синтаксис, грамматика фанининг бир кисми сифа-
тида, тилнинг синтактик курилишини урганади. Тил­нинг синтактик курили ши синтактик бирликлар (еди­ницалар)да намоён булади. Синтактик бирликларни таклил килиш оркали муайян тил синтактик курили­шига хос хусусиятлар аникланади. Демак, синтактик
бирликлар тушунчаси синтаксис фанининг асосий, мар-
казий тушунчасидир. Синтаксис фани синтактик бир­ликларнинг турлари ва уларнинг косил булиш йулла­ри тугрисида коидалар тайинлайди.
Тил шуносликда синтактик бирликларнинг турлари ва микдори козирга кадар аник белгиланган эмас. Син-
таксисга оид мавжуд грамматик адабиётларда син-
тактик бирликларнинг иккитадан бештагача ва катто ун-

дан кам ортик турлари санаб курсатилади. Хозирги
вактда купчилик олимлар синтактик бирликларнинг фа-
кат икки турини - суз бирикмаси ва гапни тан ола­дилар. Баъзи олимлар синтактик бирликлар каторига, суз бирикмаси ва гапдан та шкари, сузнинг синтактик ш акли ва матнни (богланишли нуткни) кам киритади-
лар1
. Айрим илмий ишларда катто синтагма - гап-
нинг бир нафас кучи билан айтилган йирик парчаси

кам синтактик бирлик деб каралади2
. Баъзи тадкикот-
чилар содда гап билан кушма гапни алокида-алокида
синтактик бирликлар сифатида баколасаларз, бош ка-
1
Теоретические проблемы синтаксиса совремелтны х индоевро­пейских языков. Тезисы докладов. Т1., 1971; Шведов а Н. Ю. О синтаксических потенциях слова. — Вопросы языкознания. 1971, Ne 4; 3 о л о т о в а Г. А Очерки функционального синтаксиса рус­ского языка. М.; Наука, 1973, С. 30.
2
Ю супов а М. З. Синтагма в современном узбекском
языке (экспериментально­фонетическое исследование). Авторефе­рат кандидатской диссертации. Ташкент, 1978.
Грамматика современного русского литературного языка. М.: Наука, 1970.
л
.г1уо1.согт1 kutubxonasi
ар гапни (содда гапни жам, г 9шма гапни жам), суз
бирикмасига Iарама-к~арши равишда, бир бутун (аж­ралмас) синтактик бирлик сифатида изо1~лайдилар4.
Англашиладики, синтактик бирликларни белгилаш
масаласида олимлар уртасида якдиллик
Узок ваг~т синтаксис богланишли нутг~нинг Коидала­ри сифатида ва шунга мувофиг, бу коидалар )аьидагн
таълнмот сифатида таърифланиб келдп. Бу таърифда,

шубжасиз, маълум жаг~иг{ат бор: богланишли нут ал-

батта синтактик жижатдан ташкил топганликпи таi4о-

зо этади. Бирог4 бу таърифда бирмунча ноаниг .пик жам

мавжуд. Богланишли нуткда синтаксис жамма ходиса-

ларни изо'лаб бермайди. Нутт синтактик жижатдан

ташкил топтан булиши мумкин, лекин у богланишли

булмаслигы жам мумкин.
Кейпнги ваг~тларда. богланишли нутг махсус линг­вистик объект сифатида тан оаинмоiда: богланишли нуте{ жаг яда аложида фан - текст лингвистикаси фани шакланади ва у фаол равишда ривожланмокда5
. Бу фан-
яинг марказида, гарчи турлича изохланаётган булса
;мам, пнуткнинг боглит~лиги» тушунчаси ётади. Синтаксиснинг вазифаси бирмунча тор ва узига хос­дир.
Синтаксис, бир томондан, сузларнинг ва суз форма-
ларининг богланиш коидаларини урганса, иккинчи то-
мондан, бу Коидалар реаллашадыган бирликларни ур-
ганади.
Суз ва суз формаси синтактик бирликларни мини-мал жосыл этувчилар исобланади: улар синтактик бир-
ликларни ташкил этувчи компонентлардир. Шу жижат-
дан ьараганда, суз ва суз формаси синтаксиснинг объ-
ектн саналиши мумкин. Бирог{ улар узича мустаг~ил

жолда ва узига хос барча хоссалари билан эмас, балки

бошКа суз формалари билан алоiалари, синтактик бир-


ликларнинг компоненты сифатида, уларнинг (синтак-
тик бирликларнинг) таркибидаги вазифалари жи~{ати-
дангина синтаксиснинг объекти Хисобланади. Бу объект-
нинг узы синтактик бирлик сапалмайди.
Гапнинг бир нафас кучи билан айтиладиган йирик
парчаси - синтагмани жам синтактик бирлик деб параш
4
Грамматика русского языка. Том II, часть I, М., 1966; f у-л о м о в А. Г., А с к а р о в а М. А. Козирги .узбек адабий тили. Синтаксис, Тошкеит, 1965.
5
Г а л ь п е р и и И. Р. Текст как объект лингвистического ис­следования. М., 1981, С. 4.
6
-
www.ziyouz.com kutubxonasi
гугри эмас. Синтагма суз ёки суз формасига, суз бирик­масига, содда гапга ва хатто кушма гапга тент булиши мумкин. Нуткнинг синтагмаларга булиниши фонетик ко­нунларга буйсунади. Синтагма баъзи томонлари би­лан фонетик жодиса булмиш буЕинга ухшайди. Фат~ат бугин сузда булса, синтагма гапда булади. Талаффузда сузлар бугинларга ажралганидек, гаплар синтагмалар­га ажралади. Суз билан бугиннинг узаро муносабати г~андай булса, гап- билан синтагманинг узаро муносаба­ти лам шундайдир. Англашиладики, синтагма гапга аос фонетик бирликдир.
Биз гап деганда асосан содда гапни назарда тута­миэ. У одатда грамматик жижатдан суз бирикмасига т арама-марши т уйилади. Кшма гап гапларнинг­содда гапларнинг синтактик алот~а асосидаги узаро .биртткишидан ташкил топади. Демак, содда гап ало-жида синтактик бирлик булса, т~ушма гап бошт~а бир ;алохида синтактик бирликдир.
СИНТАКТИК БИРЛИКЛАР ТАРКИБИ
Синтактик бирликлар учта: суз бирикмаси, гап (сод-да гап) ва iiдма гап. Жар бир синтактик бирлик узи­га хос хусусиятларга эгадир. Шу билан бирга, уларнинг узаро якин, ухшаш, алоiадор томонлари Кам бор.
Суз бирикмаси ва гап. Ватанимиз тилшунослигида­ги энг дастлабки грамматик адабиётларда (масалан,
М. В. Ломоносов, А. Х. Востонов ва бошЕ~аларнинг асар-

ларида) сузларнинг узаро ботланиш iонун-н~оидалари

берилган булиб, бу iонун-г~оидалар асосида сузлар-
нинг синтактик бутунликлар Хосил этиши курсатилган.
Демак, синтаксисга оид дастлабки илмий ишларда суз бирикмасини урганишга эътибор берилган. Пекин бу ур­ганиш изчиллик билан олиб борилмаган: у тарк~о► ва тасодифнй характерда булган. Бу асарларда суз бирик-
маси алощида синтактик бирлик сифатида ажратил-

маган ва унинг бошга синтактик бирликлар орасида
тутган муайян урни белгилаб берилмаган.
Грамматика фанида логик, кейинрог эса психологик йуналишнинг ривожланиши билан синтаксиснинг ва­зифасини тушуниш мам узгарди. Бу йуналишларнинг
тарафдорлари гапии логик ёки психологик хукмнинг
ифодаси деб тушуниб, синтаксисда гап тугрисидаги
таълимотни биринци уринга Куйдилар. Шундай iилиб,
гап синтаксиснинг асосий предмети булиб г~олди ва сузларнинг узаро алогасини урганиш гапнинг булак-
лари лакидаги таълимот асосига курилди. Бундай тарз-
даги тадкиг~да, табиий, суз бирикмаси тушунчаси ке-
рак булмас эди. XIX асрнинг урталаридаги энг йирик
тациiотларда (масалан, Ф. И. Буслаев, А. А. Потебня
ва бошналарнинг асарларида) суз бирикмаси туЕри.сх-
даги таълимот, умуман, йуц.
Суз бирикмаси назариясини ишлаб чикишда Ф. Ф. Фортунатовнинг тадкиготлари янги бос>4ичнн
8 илvw.ziyouz.com kutubxonasi
т
www.ziyouz.com kutubxonasi 9,
ашкил этади. У суз бирикмасини бир суянинг бошКа
~

суз билан бирикувидан ташкил топган маъновий бутун-


л
и
к
д
е
б
а
т
а
й
д
и.
Ф.
Ф.
Ф
о
р
т
у
н
а
т
о
в
с
у
э
б
и
р
и
к
м
а
с
и
н
и

асосий синтактик бирлик деб атайди. Унингча, гап суз
бирикмасининг фаКат бир турк, хусусий куринишидир,
аниКроги, гап «тугалланган суз бирикмасидир»'.
Ф. Ф. Фортунатовнинг Карашлари ундан кейинги олимларнинг бир Катор ишларида янада ривожлан1ти-
р
и
л
д
и.
М.
Н.
П
е
т
е
р
с
о
н
с
и
н
т
а
к
с
и
с
н
и
с
у
з
б
и
р
и
к
м
а
с
и

туЕрисидаги таълимот, деб талКин этди ва гап наза-
риясини бу таълимотга киритмади. Унингча, с9з бирик­маси сузларнинг хар Кандай Кушилишидир, шу жум­ладан турли хажмдаги содда галлар хам суз бирик­iасидир2
. М. Н. Петерсон Кушма гапларни «суз бирик­маларининг Куинилиши» тарзида изохлайди.
А. М. Лешкоаский хам синтаксисни с9з бирикмаси
хаКидаги таълимот сифатида таърифлайди. БироК у гап
назариясидан бутунлай воз кечиш мумкин эмаслигини
тушунади ва гап тушунчасини суз бирикмаси тушунча-
сидан келтириб чиКаради. Бу нарса уни бир суздан
ташкил топадиган суз бирикмаси хам булиши мумкин
д
е
г
а
н
х
у
л
о
с
а
г
а
о
л
и
б
к
е
л
а
р
и.
У
т
у
р
л
и­
т
у
м
а
н
б
и
р
с
у
з

дан ташкил топган гапларни (Зима. Пожар! Морозит.

Скучно) шундай «суз бирикмалари» Каторига кири-

тадиз
.
Англашиладики, Ф. Ф. Фортунатов ва унинг шогирд­лари тобе алоКага киришган сузлар Кушилмасини, шу жумладан эга билан кесимнинг узаро алоКаси
асосида косил булган конструкцияни хам, тенг алоКа-
га киришган сузлар Кушилмасини хам суз бирикмаси
сан айдил ар.
А. А. Шахматов суз бирикмасини фаКат бир суз­нинг бошкасига тобеланиб бирикуви асосида косил бул­ган грамматик бутунлик сифатида таърифлайди4. Шу­нинг учун у икки ёки ундан ортиК суздан ташкил топ-
ган гапларни хам тугалланган фикр бирлигига муво-

фиК келадиган «тугалланган суз бирикмаси» деб била-
' Ф о р т у н а т о в Ф. Ф. О преподавании грамматики русско­го языка в средней школе. — В ки. Ф. Ф. Ф о р т у н а т о В. Из­бранные труды. Т. 2. М., 1957.
2 П е т е р с о н М. Н. Очерки синтаксиса русского языка.
М.— П г. 1923.

  • П е ш к о в с к н й А. М. Русский синтаксис в научном ос­вещении. Изд. 7, М., 1956.

  • Ш а х м а т о в А. А. Синтаксис русского языка. Л., 1941,. С. 274.

.
www.ziyouz.com kutubxonasi
ди. Бирог А. А. Шахматовнинг фикрича, гап фаi
~ат ф

бирикмасининг оддий бир турк, хусусий куриниши эмас;


гап алохпда синтактик бирликдир: у ф бирикмаси

тарзидагина эмас, балки бир суз формаси тарзида хам
намоён булиши мумкин. Демак, А: А. Шахматов суз би-

рикмаси билан гапни маълум даражада узаро алон~а-
дор булган алохида иккита синтактик бирлнк сифатида
ажратаци хамда уларни узииннг машхур «Синтаксис

русского языка» номли асарида «Гап хан~идаги таъли-
мот» ва «Суз бирикмалари ха14идаги таълимот» деган иккита махсус сарлавха остида тадкит4 этади.
А. А. Шахматов суз бирикмаларини тасвирлашда
фацат «тугалланмаган суз бирикмалари»га мурожаат

iнлади. «Тугалланган суз бирикмалари»нинг тахли-
лини эса гап хакидгги таълимотда беради. Бунда у гапнинг икки бош булагининг (эга билан кесимнинг)
узаро бирикувин н ва бир бош булакдан ташкил топ-
ган потенциал бир сузли гапларни текширади. Шундай
килиб, гап системасининг тасвири уннннг (гапнинг) бош
булакларини тахлил 'илиш асосига хурилади. Суз би-

рикмаси хаиидаги таълимот эса гап таркибидаги бош

булакларга тобе булган барча суз формаларини тасвир
iилиш асосига, яъни иккинчи даражали булакларни тасвир г~илиш асосига нурилади.
Суз бирикмасинп принципиал бошiача тушунишни
В. В. Виноградов асарларида учратамиз. Унинг бу со-
хадаги концепциясига А. А. Шахматовнинг суз бирикма-
си тугрясидаги таълимотининг узига хос назарий йуна-
лиши бевосита асос булди. Бунда В. В. Виноградов
тилда иккита синтактик бирликнииг - суз бирикмаси ва гапнинг мавжудлиги хахидаги А. А. Шахматов томони-
дан олдинга сурилган тезисдан келиб чикди.
В. В. Виноградов суз бирикмасини мураккаб ном (сложное название) сифатида тушунади. Унингча, суз бирикмаси ало' а бирлиги булмиш гапдан фары ' илиб,
суз билан бир каторда ва суз сингари, гап учун н~ури­лиш материалы булиб хизмат iилади. У узининг «Ру ский язык» деган китобида шундай ёзади: «...суз би­рикмаси тушунчаси гап тушунчасига мое эмас... Суз
бирикмаси - бу мураккаб номдир. У худди суз синга-
ри номинатив функцияни бажаради»5-
'о.
Демак, В. В. Виноградовнинг фикрича, суз форМа-
.ларининг синтактик алог~а воситасидаги хар тандай
В п н о г р а д о в В. В. Русский язык. М., 1972. С. 12.
'10

Download 39.43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling