Монография тошкент 018 УЎК: 342(575. 1) Кбк: 67. 4(5Ў)
Самарали қарор қабул қилиш жараёни ва унинг
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
Давлат бошқарувида сиёсий қарорлар қабул қилиш
|
3.6. Самарали қарор қабул қилиш жараёни ва унинг ижросини такомиллаштириш истиқболлари Давлатимиз биринчи раҳбари демократиянинг даражасини белгиловчи мезонлар ичида халқнинг қарорлар қабул қилиш жараёнларидан қанчалик хабардорлигини, ҳукумат бошқарув соҳасидан халқ томонидан қанчалик назорат қилинишини, оддий фуқароларнинг давлатни бошқаришда қанчалик иштирок этишини алоҳида ажратиб кўрсатган эди. Демократиянинг қарор топтириш жараёни ҳақида шундай деган эди: “Биз адолатли, демократик жамият қурмоқчи эканмиз, бир ҳақиқатни асло ёддан чиқармайлик, тепадан туриб, махсус фармон ёки декрет билан жамиятда адолат ва демократияни ўрнатиб бўлмайди. Бу барчанинг бирдек иштироки, биринчи навбатда, пешқадам зиёлиларимиз, турли сиёсий партиялар, жамоат ташкилотлари намоёндаларининг, масъул хизматчиларимиз- 1 Каримов И.А. Асосий вазифамиз – жамиятимизни ислоҳ этиш ва демократлаштириш, мамлакатимизни модернизация қилиш жараёнларини янги босқичга кўтаришдан иборат. 2015 йил 5 декабрь //www.prezident.uz/uz/news/5214/ 178 нинг ғайрати, жасорати, ақл-заковати билан рўёбга чиқадиган мураккаб ишдир” 1 . Дарҳақикат, фуқароларнинг қарорлар қабул қилиш жараёнида бевосита ёки билвосита кенг иштирок этиши мамлакатда фуқаролик жамияти қуришнинг асосий компонентларидан биридир. Шу боис, давлатимиз раҳбари фуқароларнинг сиёсий қарорларнинг бошқарув соҳасида қабул қилишдаги иштирокига алоҳида аҳамият бермоқда. Бунинг учун мамлакатимизда барча шарт-шароитлар таъминланмоқда. Давлат ҳокимияти органлари, жумладан, иқтисодиёт, банк-молия соҳаси идоралари, коммунал хизмат, ички ишлар, ташқи ишлар, таълим-тарбия, соғлиқни сақлаш, суд-ҳуқуқ тизимининг парламент ва маҳаллий кенгашларда ҳисобот ва ахборот бериш тартиби йўлга қўйилиб, халқ назорати амалда жорий этилмоқда 2 . Эндиликда фуқаролар ўзларининг сиёсий ирода ва манфаатларини ифодалайдиган жамоат ташкилотлари фаолияти воситасида ёки бевосита сиёсий қарорлар қабул қилиш жараёнида иштирок этишлари мумкин. Жамиятнинг сиёсий ҳаётини эркинлаштириш қуйидаги ижтимоий-сиёсий ўзгаришларни амалга оширишга замин тайёрлайди: фуқароларнинг қарорлар қабул қилишдаги иштироки уларнинг сиёсий-ижтимоий манфаатларини рўёбга чиқаришга хизмат қилади, шунингдек, ҳар бир фуқаронинг ижтимоийлашув жараёни юз беради, яъни улар жамият ва давлат ишларига жалб этилади; қарорлар қабул қилишда фаол сиёсий иштирок этиш. Бунда оддий фуқаролар манфаатлари ва интилишларининг ҳисобга олиниши уларга эркин инсоний қадр-қиммат туйғусини бағишлайди, фуқароларда сиёсий масъуллик руҳини шакллантиради; фуқаролар манфаатларининг турли ҳил жамоат ташкилотлари ва сиёсий партиялар воситасида ифодаланиши натижасида олган кўникишлари уларни янада фаоллаштиради, бу билан ўзаро манфаатлар келишуви оқибатида жамиятнинг барқарор бўлишига катта ҳисса қўшилади; сиёсий иштирок ҳар бир фуқарони ўзлигини англашга, унинг жамиятдан ўзига муносиб ўрин эгаллашига шарт-шароитлар яратади. Ўз мамлакатига эгалик ҳиссини шакллантириб, миллий ифтихор 1 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. 244- б. 2 Мирзиёев Ш. Парламентимиз ҳақиқий демократия мактабига айланиши, ислоҳотларнинг ташаббускори ва асосий ижрочиси бўлиши керак. 2017 й. 12 июль // www.uza.uz/oz/politics/parlamentimiz-a-i-iy-demokratiya- maktabiga-aylanishi-islo-ot-12-07-2017 179 туйғуларини гавдалантиради; давлат ҳокимияти барча ижтимоий табақалар ва гуруҳлар манфаатларининг ўз сиёсий қарорларида ифодаланишига ва уларни ҳаётда амалга ошишига эришиш жараёни уни янада мустаҳкамлайди, қарорларни бажаришга доир тадбирларини жамият ҳеч бир зўриқишсиз ва ихтиёрий равишда қабул қилади ҳамда кўллаб- қувватлайди; жамиятдаги кўпчилик фуқаролар иродасининг ифодаланишига шарт-шароитлар яратилади, жамият ва давлат ҳокимиятининг демократик тамойиллар асосида фаолият кўрсатишидаги асос мустаҳкамланади. Натижада, жамиятдаги турли ижтимоий гуруҳлар ва табақалар манфаатларини амалда ифода этиш орқали ҳамкорлик ва бирдамлик рўй беради, шу асосда ҳуқуқий давлатнинг асосий белгиларидан бири ҳаётда ўз ифодасини топади. Маълумки, қабул қилинаётган қонунлар ва бошқа норматив- ҳуқуқий ҳужжатларнинг самарадорлиги ва натижадорлиги, аввало, уларнинг моҳияти ва аҳамиятини ижрочиларга, ҳуқуқий нормаларнинг субъектларга, шунингдек кенг аҳоли қатламига ва тадбиркорлик тузилмаларига ўз вақтида етказишни таъминлашга боғлиқ. Амалга оширилаётган чора-тадбирларга қарамай, қонун ҳужжатларини тарқатишнинг яхлит тизими шаклланмаган, норматив- ҳуқуқий ҳужжатларни, шу жумладан расмий тарқатмаларни ижрочиларга етказишнинг, тушунтириш ишларини олиб боришнинг тартиби ва муддатлари ҳамда бу соҳадаги назорат тўлиқ ўрнатилмаган эди. Фуқароларни ҳуқуқий хабардор қилиш асосан анъанавий оммавий ахборот воситалари орқали қоғоз кўринишида амалга оширилмоқда, бу эса ҳуқуқий ахборотнинг тўлиқлиги ва эркин фойдаланилишига, унинг ўз вақтида тарқатилишига салбий таъсир кўрсатмоқда. Бунда аҳолининг ижтимоий фаол қатламларининг ахборотга бўлган эҳтиёж ва сўровлари инобатга олинмаётган эди. Бу эса ўз навбатида мамлакатда олиб борилаётган ислоҳотларни амалга ошириш, жамиятда қонун устуворлиги ва қонунийлик тамойиллари самарадорлигига салбий таъсир қилмоқда. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тарқатиш тизимини тубдан такомиллаштириш, ижрочилар ва аҳолини қонун ҳужжатларининг моҳияти ва аҳамияти ҳақидаги ҳуқуқий ахборот билан таъминлашнинг сифатини ошириш, ушбу соҳадаги ишларни ташкил 180 этишга принципиал янги ёндашувларни ишлаб чиқиш мақсадида 2017 йил 8 февраль куни “Қонун хужжатларини тарқатиш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори 1 қабул қилинди. Унда қабул қилинган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни, уларга киритилган ўзгартириш ва қўшимчаларни ижрочиларга ўз вақтида етказишни таъминлаш, уларнинг моҳияти ва аҳамиятини тушунтириш, шунингдек тегишли қонун ҳужжатлари матнидан монеликсиз фойдаланиш имконини яратиш ўз таркибий ва ҳудудий бўлинмаларида қонун ҳужжатлари нормаларининг бир хилда қўлланилиши устидан доимий назоратни амалга ошириш вазирлик, давлат қўмиталари, идоралар, хўжалик бошқаруви органлари ва маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг муҳим вазифалари этиб белгиланди. Шунингдек, 2017 йилнинг февралидан қуйидагича тартиб ўрнатилиб, унга кўра: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига киритилаётган қонун лойиҳалари матнларида тегишли қонунлар қабул қилингандан кейин унинг ижросини ташкил этиш, ижрочиларга етказиш ва аҳоли ўртасида моҳияти ва аҳамиятини тушунтиришни ташкил этишга масъул бўлган аниқ давлат органлари, шу жумладан давлат бошқаруви органлари кўрсатилиши шарт; ҳужжат назоратни амалга ошириш юклатилган масъул давлат органи ёки ташкилоти, шунингдек мансабдор шахслар томонидан имзолангандан кейин, уни ижро этиш, ижрочиларга етказиш ҳамда моҳияти ва аҳамиятини аҳоли ўртасида тушунтириш юзасидан чора- тадбирлар режаси тасдиқланади; норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар имзоланган куни ахборот-таҳлилий материаллари билан бирга (норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг концепцияси баён этилган тушунтириш хати, ўзгартириш ва қўшимчалар тушунтирилган ҳолдаги таққослаш жадвали) қоғоз ва электрон шаклда Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигига юборилади; Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги бир кунлик муддатда норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ва тегишли ахборот-таҳлилий материалларни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланадиган рўйхат бўйича барча давлат органлари ва ташкилотларига электрон шаклда етказилишини таъминлайди; 1 “Қонун хужжатларини тарқатиш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2761-сонли Қарори // Ўзбекистон Республикаси қонун хужжатлари тўплами, 2017. –№6, – 76-модда. 181 давлат органлари ва ташкилотлари норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг ахборот-таҳлилий материаллари асосида, қабул қилинган қонун ҳужжатларини ижрочиларга етказиш ҳамда моҳияти ва аҳамиятини аҳолига тушунтириш бўйича чора-тадбирлар амалга оширилишини таъминлайди. Юқорида таъкидлаб ўтилган Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарорига мувофиқ ҳамда давлат органлари ва ташкилотларининг жамиятда аҳолининг ҳуқуқий онги ҳамда маданиятини янада оширишга, қонунийликни мустаҳкамлашга йўналтирилган ҳуқуқий тарғибот ва маърифат соҳасидаги ишларни мувофиқлаштириш мақсадида 2017 йил 4 апрель куни Вазирлар Маҳкамасининг “Ҳуқуқий тарғибот ва маърифат бўйича давлат органлари ишларини мувофиқлаштириш бўйича Идоралараро кенгаш ва унинг ҳудудий комиссиялари тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида”ги Қарори 1 қабул қилинди. Унга мувофиқ, ҳуқуқий тарғибот ва маърифат бўйича давлат органлари ишларини мувофиқлаштириш бўйича Идоралараро кенгашнинг мақоми, асосий вазифа ва функциялари, ҳуқуқ ва жавобгарлиги ҳамда фаолиятини ташкил этишнинг бошқа масалалари белгилаб қўйилди. Мазкур қарорлар давлат ҳокимияти ва бошқарувини янада демократлаштиришнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш, фуқаролик жамиятини шакллантириш, шунингдек мамлакатда қонун ижодкорлиги, ҳуқуқни қўллаш амалиётини янада мустаҳкамлашга хизмат қилади. “Зеро, ҳар бир фуқаро қабул қилаётган қарорларимиз реал фойда бераётганини сезиши керак” 2 . Ўзбекистон Республикасида қарорлар қабул қилиш жараёнини такомиллаштиришда хорижнинг бу борадаги тажрибасидан оқилона фойдаланиш ҳам муҳимдир. Хорижий мамлакатлар тажрибасида қарор қабул қилиш жараёни марказига инсон манфаати қўйилган бўлиб, қарор аниқ субъектларнинг манфаатларини рўёбга чиқаришга йўналтирилган бўлади. Бунда қарор қабул қилиш жараёни оқилона мақсадларга эришишнинг энг мақбул воситаларини илгари суришга хизмат қилади. Шунингдек, қарор қабул қилиш жараёни вазиятга ҳам 1 “Ҳуқуқий тарғибот ва маърифат бўйича давлат органлари ишларини мувофиқлаштириш бўйича Идоралараро кенгаш ва унинг ҳудудий комиссиялари тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида”ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори // Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами, 2017. –№14, – 224- модда. 2 Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб ва интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. 20- б. 182 боғлиқ бўлиб, муайян муаммонинг ўзгаришига қараб уни ҳал қилиш воситалари ҳам ўзгариб боради. Давлат бошқаруви соҳасида қарорлар қабул қилиш ниҳоятда муҳим бўлиб миллионлаб кишиларнинг тақдирига таъсир кўрсатиши билан ажралиб туради. Чунки, давлат мамлакатнинг сиёсий йўналишини белгиловчи қарорлардан тортиб, то оддий фуқароларнинг мурожаатларига жавобан бўлган қарорлар қабул қилиш билан шуғулланади. Бу эса қарорларни қабул қилувчилар зиммасига улкан масъулият юклайди. Зеро, қарор қабул қилишда сиёсий кучлар нисбатини эътиборга олиш, миллатлар ва ижтимоий қатламларнинг манфаатларини уйғунлаштириш лозимдир. Бунда қарорнинг, аввало, жамиятга хизмат қилиши, фуқароларнинг манфаатларини ўзида ифода этиши ниҳоятда муҳим ҳисобланади. Бунинг учун сиёсий ва бошқарув соҳасида қарор қабул қилиш жараёнида кенг халқ оммасининг иштирок этиши самарали натижани беради. Таъкидлаш жоизки, қарор қабул қилиш жараёнида нафақат шу соҳанинг мутасаддилари, балки жамоат ташкилотлари, оммавий уюшмаларнинг вакиллари ҳам иштирок этишлари зарур. Шундагина қарор қабул қилиш жараёни профессионаллар ва жамоатчилик ўртасидаги мулоқот шаклида амалга оширилади. Қарорни қабул қилишда давлат бошқарувининг қонунийлиги, давлат томонидан амалга оширилаётган ислоҳотларнинг ҳуқуқий замини бор-йўқлиги ҳам муҳим аҳамият касб этади. Жамиятнинг ижтимоий-сиёсий тараққиётини таъминлашда самарали қарор қабул қилиш давлатнинг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Ушбу жараёнда ҳукумат ижтимоий-сиёсий мақсадларни қадриятлар билан ҳуқуқий жиҳатдан уйғунлаштириши ҳамда барча ресурсларни самарали хўжалик юритишга сафарбар этиши зарур. Қонун, оқилона, самарадор ва маҳсулдор қарор қабул қилишда асосий мезон бўлиб хизмат қилади. Бунда ҳар бир давлат оқилона мақсад ва вазифаларни белгилашга кам воситаларни сарфлаш эвазига юқори натижага эришишга интилади. Маълумки, ўзини ўзи бошқариш институти ҳам қарор қабул қилиш жараёнига бевосита ўз таъсирини кўрсатади. Чунки, бу “...ўзини ўзи бошқариш функцияси орқали қабул қилинган қарор давлат аралашувини камайтиришга, айрим муаммоларни ҳал қилишда давлатнинг елкасидан соқит қилинишига, бу вазифаларни 183 турли жамоат бирлашмалари зиммасига юкланишига олиб келиши мумкин” 1 . Қарорларни қабул қилишда хавф-хатарларнинг олдини олишга ҳам эътибор қаратиш лозим. Зеро, хавф-хатар ижтимоий жараёнларни бошқариш билан боғлиқ ҳар қандай фаолиятга хос универсал хусусият ҳисобланади. Моҳиятан, субъектларнинг қўйилган мақсадлардан четлашиши, бошқарув тизими учун зарарли оқибатлар эҳтимолининг ўсиши, жамоатчиликнинг ҳукумат мақсадлари ва режаларини тушуниб етмаслиги ҳамда қарорларнинг пухта ўйланмаганлиги хавф-хатар омили ҳисобланади. Хавф-хатарларни олдиндан кўра билиш қарорлар қабул қилиш жараёнидаги алоҳида фаолият бўлиб, унда мақсадларни рўёбга чиқаришга таъсир кўрсатувчи хавф-хатарларнинг олдини олишга қаратилган технологиялар қўлланилади. Қарор қабул қилишда асосан, бошқарув тизимини хавф-хатарлардан сақлашга, кутилмаган узилишлар ва салбий ҳолатларнинг ҳамда бошқарувчиларнинг субъектив ҳатоларини олдини олишга эътибор қаратилади. Бунда мақсадга эришиш жараёнининг заиф жиҳатларини топишга, анча хавфсизроқ муқобилларни танлашга, оғир аҳволга тушиб қолишнинг олдини олишга, хавф-хатар қийматини аниқлашга, зарарни зудлик билан қоплаш имкониятларни топишга ҳаракат қилинади. Қарор қабул қилишда нафақат хавф-хатарларни инобатга олиш, балки давлат учун инқирозли вазиятларнинг вужудга келишининг олдини олиш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Демак, давлат нафақат вужудга келган инқирозларга жавоб бериши, балки инқирозларни олдиндан кўра билиб, бундай жараёнларга доимо шай туриши лозим. Инқирозли вазиятларга тайёргарлик кўриш давлат бошқарувининг кадрлар захирасини, техник ва ахборот захираси тизимини яратишни тақозо этади. Чунки, бу захиралар асосий бошқарув марказлари ишдан чиққан вақтда қарор қабул қилиш вазифасини ўз зиммасига олади. Шунингдек, қуйидаги омиллар қарор қабул қилиш жараёнининг самарадорлигини камайишига олиб келади: мавжуд вазият ҳақида тўла ва ишончли ахборотнинг камлиги, қарор қабул қилувчи шахснинг қадриятий, руҳий ва бошқа субъектив хусусиятларининг устун қўйилиши, қарор қабул қилиш учун вақт ва ресурсларнинг 1 Умарова Н., Исломбеков У. Сиёсий технологиялар: ўқув қўлланма. – Т.: Академия, 2007. 51- б. 184 етишмаслиги, мавжуд вазиятнинг яхши ўрганилмаганлиги, ҳолатнинг ўзгаришига таъсир кўрсатувчи омилларнинг аниқланмаганлиги, ташкилий тузилмаларнинг бошқарув соҳасида қарор қабул қилишга тайёр эмаслиги, бошқарув ва марказий аппаратнинг қўйилган мақсадларга нисбатан фақатгина расмий-бюрократик муносабатда бўлиши ва ҳоказо. Юқорида келтириб ўтилган ҳолатларга нисбатан барҳам беришда бу жараёнга бошқарилувчиларни ҳам жалб қилиш, шунингдек, бунинг эвазига бошқарув доираси иштирокчиларининг сафини янада кенгайтириб, бошқарув соҳасининг халқчиллигини ошиб бориш жуда муҳимдир. Бунда қарор қабул қилган шахслар эмас, балки фуқаролар ва кўп сонли тузилмалар мазкур қарорни амалга оширишга бажонидил киришади. Асосийси, қарорнинг амалга оширилиши учун бошқарув марказини иложи борича жойларга яқинлаштириш, бошқарув тизимини номарказлаштириш (децентрелизация) ва шу билан бирга қуйи тузилмаларнинг мустақил ҳаракат қилишларини таъминлаш зарур. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлан- тиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегия- сини амалий рўёбга чиқариш доирасида қабул қилинган 20 дан ортиқ қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 180 дан ортиқ фармонлари ва 450 дан ортиқ қарорларида назарда тутилган чора- тадбирларнинг сўзсиз, ўз вақтида ва сифатли ижро этилишини таъминлаш ҳозирги босқичда кўзланган мақсадларга эришишнинг муҳим шарти ҳисобланади 1 . Шу билан бирга, давлат ва хўжалик бошқаруви органлари, шунингдек, маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ишини ташкил этиш ва фаолиятини баҳолашнинг амалдаги тизими олдимизга қўйилган вазифаларни самарали ҳал қилишга имкон бермаяпти. Бунга қуйидаги омиллар сабаб бўлмоқда: Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|