Monopoliya va uning mohiyati. Monopoliya turlari

MONOPOLIYA VA UNING MOHIYATI. MONOPOLIYA TURLARI.

Monopoliyaning ko'plab ta'riflari mavjud, chunki bu ko'p o'lchovli tushuncha. Bundan tashqari, ushbu kontseptsiya shunchalik muhimki, jahon iqtisodiy nazariyasida monopoliya nazariyasi kabi tushuncha mavjud. Ushbu nazariya doirasida monopoliyaga trioxal aspektlar prizmasi orqali qaraladi: bozor tuzilishi nuqtai nazaridan; bozor xatti-harakatlari nuqtai nazaridan; bozor natijalari bo'yicha. "Monopoliya - bu sohada faqat bitta firma hukmronlik qiladigan va firma va sanoat chegaralari bir-biriga to'g'ri keladigan hodisadir".Monopoliya va raqobat ziddiyatli birlikni tashkil etadi. Ushbu birlik shundan iboratki, har qanday tovar ishlab chiqaruvchisi uchun mahsulot ishlab chiqarishdagi monopoliya maqsadga erishish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Maksimal foyda olish uchun mahsulot narxini ko'tarish kerak. Va bu faqat ishlab chiqaruvchi o'z tovarlarini ishlab chiqarish va sotishda monopol mavqega erishgan taqdirdagina mumkin.Monopoliya raqobatning ichki, zaruriy, ajralmas xususiyatidir. Har bir iqtisodiy sub'ekt uchun bozordagi monopol mavqe boshqa sub'ektlar manfaatlari qarama-qarshiligi bo'lmagan taqdirda uning xudbin manfaati amalga oshirilishini ta'minlaydi.Bozor iqtisodiyoti amaliyotining umumlashtirilishi monopoliyaning ikki tomonini ajratishga imkon beradi: tashqi va ichki.Tovar ishlab chiqaruvchisi maqsadiga erishishning yana bir usuli bo'lishi mumkin. Ilg'or texnologiyalarni qo'llash tufayli mahsulotning individual xarajatlarini pasaytirish, mehnat unumdorligini oshirish orqali uni arzonlashtirish va mahsulotning ijtimoiy va individual xarajatlari o'rtasidagi farq sifatida maksimal foyda olish mumkin. Shu bilan birga, tadbirkor monopol past individual xarajatlarga ega bo'lishga va ushbu pozitsiyani iloji boricha uzoqroq saqlashga intiladi. Eng so'nggi texnologiyalardan foydalanish yoki boshqa har qanday yashirin ustunlik bo'yicha ushbu ichki (boshqa tadbirkorlar uchun ko'rinmas) monopoliya raqobatlashish va daromadlarni monopolist foydasiga qayta taqsimlash vositasi bo'lib xizmat qiladi.Binobarin, monopoliya shakllanishining (monopoliya) asosiy xususiyati monopol mavqeini egallashdir. Ikkinchisi, yakka o'zi yoki boshqa tadbirkorlar bilan birgalikda ma'lum bir mahsulot uchun bozorda raqobatni cheklash imkoniyatini beradigan tadbirkorning ustun mavqei sifatida tavsiflanadi.Monopol holat har bir tadbirkor yoki korxona uchun maqbuldir, chunki bu sizga raqobat bilan bog'liq qator muammolar va xatarlarning oldini olishga imkon beradi: bozorda o'zlariga ma'lum iqtisodiy kuchni to'plab, imtiyozli mavqega ega bo'lish; bozorning boshqa ishtirokchilariga ta'sir o'tkazish, ularga o'z shartlarini yuklash. Monopolistlar o'zlarining shaxsiy manfaatlarini o'zlarining kontragentlariga, ba'zan esa jamiyat zimmasiga yuklashadi deb hisoblash mumkin.Monopoliyani tahlil qilishda "monopoliya" atamasining noaniqligini hisobga olish muhimdir. Avvalo, ushbu hodisaning mohiyatini "mono" - bitta, "poliomielit" - men sotaman so'zining etimologiyasidan chiqarib bo'lmaydi. Darhaqiqat, bozorda bitta firma - o'rnini bosuvchi bo'lmagan mahsulot ishlab chiqaruvchi faoliyat ko'rsatadigan vaziyatni topish deyarli mumkin emas. Binobarin, monopoliya va undan ham ko'proq "sof" monopoliya atamasini qo'llashda har doim ma'lum miqdordagi konventsiya mavjud.Monopoliyalarning shakllanishi va o'sishi tarixiy jihatdan erkin raqobat kapitalining monopol kapitalizmga aylanishi bilan uzviy bog'liqdir. Iqtisodiy munosabatlar sohasida monopoliyalarning kapitalistik o'sishi ularning diktaturasi va hukmronligining kuchayishiga olib keldi. Mukammal raqobat va "sof" mutlaq monopoliya - bu ikki kutupli bozor holatini, ikkita mantiqiy chegarani ifodalovchi nazariy mavhumliklar. Monopoliyalar iqtisodiy resurslarning yuqori darajadagi konsentratsiyasi tufayli texnologik taraqqiyotni tezlashtirish uchun imkoniyatlar yaratadi. Biroq, bu imkoniyatlar bunday tezlashtirish yuqori daromad olish uchun qulay bo'lgan hollarda amalga oshiriladi. Ayrim iqtisodchilar sezilarli kuchga ega bo'lgan yirik firmalar iqtisodiyotda ma'qul, chunki ular texnologik o'zgarishlarni tezlashtiradi, chunki monopol hokimiyatga ega bo'lgan firmalar o'zlarining monopol daromadlarini monopol hokimiyatini himoya qilish yoki mustahkamlash uchun tadqiqotlarga sarflashlari mumkin.Tadqiqot olib borish orqali ular o'zlariga va umuman jamiyatga foyda keltiradi. Ammo monopoliyalar texnologik taraqqiyotni tezlashtirishda ayniqsa muhim rol o'ynashi haqida ishonchli dalillar yo'q, chunki monopoliyalar ularning foydasiga tahdid soladigan bo'lsa, texnologik taraqqiyotni rivojlanishini kechiktirishi mumkin.Monopoliyaning ob'ektiv asoslari - bu xo'jalik yurituvchi sub'ektning bozordagi ustun mavqei bo'lib, u raqobatga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatishga imkon beradi, ishlab chiqarish hajmini nazariy jihatdan mumkin bo'lgan darajaga nisbatan haddan tashqari oshirib yuboradi va kamaytiradi va boshqa biznes uchun bozorga kirishga to'sqinlik qiladi. sub'ektlar. Oxir oqibat, bu monopolistga samarali talabni o'z foydasiga qayta taqsimlash, monopol yuqori foyda olish imkonini beradi.

Raqobatbardosh bozorlar odatda yaxshi ishlaydi, bu xaridorlar ham, sotuvchilar ham narxlarni boshqarishi mumkin bo'lgan bozorlarga tegishli emas. Bitta sotuvchi ta'minotni nazorat qiladigan bozorda mahsulot past bo'ladi va narxlar yuqori bo'ladi.Shunday qilib, biz monopoliya nomukammal raqobatning haddan tashqari shakli ekanligini ko'ramiz.Sotuvchi monopol kuchga ega, agar u o'z mahsulotining narxini o'z mahsulotini cheklash orqali ko'tarishi mumkin bo'lsa. Bozorlarga kirish uchun to'siq mavjud bo'lib, u har qanday yangi sotuvchining bozorga kirishini imkonsiz qiladi. Monopol hokimiyatga ega bo'lgan firma narxlarni kamsitish siyosatini olib boradi, ya'ni bir xil mahsulotni xaridorlarning turli guruhlariga har xil narxlarda sotadi. Ammo buning uchun monopol firma har xil iste'molchilarga bo'lgan talabning turli xil egiluvchanligiga e'tibor qaratib, o'z bozorini ishonchli tarzda taqsimlashi va "arzon" bozorni "qimmat" dan mahorat bilan ajratishi kerak.

Monopoliyaning xususiyatlarini ko'rib chiqing.
1. Monopoliya - bu bitta firmadan tashkil topgan sanoat. Bitta firma - bu ma'lum bir mahsulotning yagona ishlab chiqaruvchisi yoki yagona xizmat ko'rsatuvchi provayder; shuning uchun firma va sanoat bir-biriga o'xshashdir.
2. Birinchi xususiyatdan kelib chiqadiki, monopoliyaning mahsuli yaxshi yoki yaqin o'rinbosarlar yo'qligi ma'nosida noyobdir. Xaridor nuqtai nazaridan, bu mavjud alternativalar yo'qligini anglatadi. Xaridor mahsulotni monopolistdan sotib olishi yoki unsiz qilishi kerak.
3. Biz mukammal raqobat sharoitida ishlaydigan individual firma mahsulot narxiga ta'sir qilmasligini ta'kidladik: u "narx bilan rozi". Buning sababi shundaki, u umumiy ta'minotning ozgina qismini beradi. Aniq farqli o'laroq, sof monopolist narxni belgilaydi: firma narx ustidan sezilarli nazoratni amalga oshiradi. Va buning sababi aniq: u etkazib beradi va shuning uchun umumiy ta'minotni nazorat qiladi. Monopolist o'z mahsulotiga bo'lgan talabning egri chizig'i bilan, taklif qilinayotgan mahsulot miqdorini manipulyatsiya qilish orqali mahsulot narxining o'zgarishiga olib kelishi mumkin.
4. Monopoliyaning mavjudligi kirish uchun to'siqlar mavjudligiga bog'liq. Iqtisodiy, texnik, huquqiy yoki boshqacha bo'lsin, monopoliya davom etadigan bo'lsa, yangi raqobatchilarni ushbu sohaga kirishiga to'sqinlik qiladigan ba'zi to'siqlar mavjud bo'lishi kerak.
Monopoliyalar xaridorlar qayta sota olmaydigan mahsulotni ishlab chiqarganda, ular ko'pincha har xil xaridorlarga har xil narxlarni talab qilish va shu bilan narxlarni kamsitishga imkon beradigan va foydalidir.
Narxlarni kamsitish - bu bir xil narxlarda ishlab chiqarilgan tovar (xizmat) ning alohida birliklarini har xil xaridorlarga har xil narxlarda sotish.
Narxlardagi farqlar, bu holda xaridorlar uchun tovarlarni ishlab chiqarish sifati yoki tannarxidagi farqni emas, aksincha monopoliyaning narxlarni o'zboshimchalik bilan belgilash qobiliyatini aks ettiradi.
Narxlarni kamsitishni amalga oshirish uslubiga qarab, u uchta toifaga (darajalarga) bo'linadi.

1. Birinchi darajadagi narxlar bo'yicha diskriminatsiya (mukammal narxlar diskriminatsiyasi) - tovarlarning har bir birligini o'z narxini unga bo'lgan talab narxiga teng ravishda sotish, bu monopolist tomonidan xaridorning butun ortiqcha qismini olib qo'yilishiga olib keladi. Sof shaklda narxlarning mukammal kamsitilishini amalga oshirish qiyin. Bunga yaqinlashish individual ishlab chiqarish sharoitida mumkin, chunki har bir ishlab chiqarish birligi ma'lum bir iste'molchining buyurtmasi bo'yicha ishlab chiqariladi va narxlar mijozlar bilan tuzilgan shartnomalarga muvofiq belgilanadi.

2. Ikkinchi darajadagi narxlarni kamsitish - har xil hajmdagi tovarlarni (xizmatlarni) har xil narxlarda sotish, shu sababli tovar (xizmat) birligi narxi partiyaning hajmiga qarab farqlanadi. Ikkinchi darajadagi narxdagi diskriminatsiya shuningdek tovarlarni (xizmatlarni) sotish vaqtiga qarab kumulyativ chegirmalardan foydalanishni o'z ichiga oladi.
3. Uchinchi darajadagi narxlarni kamsitish (bozor segmentatsiyasi) - tovarlarning (xizmatlarning) birligini turli bozor segmentlarida har xil narxlarda sotish.
Bozorni segmentatsiya qilish yoki xaridorlarning har birining o'ziga xos talab xususiyatlariga ega bo'lgan alohida kichik guruhlariga ajratish firmalarga xaridorlarning turli xil guruhlari ehtiyojlarini qondirish uchun ularning marketing imkoniyatlarini oshirib, tovarlarni farqlash strategiyasini amalga oshirishga imkon beradi.
Narxlarni kamsitish bilan shug'ullanish qobiliyati barcha sotuvchilar uchun osonlikcha mavjud emas. Umuman olganda, uchta shart bajarilganda narxlarni kamsitish mumkin.
1. Shubhasiz, sotuvchi monopolist bo'lishi yoki hech bo'lmaganda ma'lum darajadagi monopol kuchga ega bo'lishi, ya'ni ishlab chiqarish va narxlarni boshqarish qobiliyatiga ega bo'lishi kerak.
2. Sotuvchi xaridorlarni alohida sinflarga ajratish imkoniyatiga ega bo'lishi kerak, ularda har bir guruh mahsulot uchun to'lash istagi yoki qobiliyatiga ega. Xaridorlarning ushbu tanlovi odatda talabning turli xil egiluvchanligiga asoslanadi.
3. Asl xaridor mahsulot yoki xizmatni qayta sotmasligi mumkin. Agar bozorning arzon narxlari segmentida sotib olganlar, bozorning yuqori narxlari segmentida osongina qayta sotishlari mumkin bo'lsa, natijada taklifning pasayishi yuqori narxlar segmentida narxni oshiradi. Shunday qilib narxlarni kamsitish siyosati buziladi. Bu transport xizmatlari yoki yuridik va tibbiy xizmatlar kabi xizmat ko'rsatish sohalari, ayniqsa narxlar kamsitilishiga moyilligini to'g'ri anglatadi.Shunday qilib, biz monopoliyaning asosiy ijobiy va salbiy tomonlarini ajratib ko'rsatishimiz mumkin. Asosiy plyus shundaki, ishlab chiqarish ko'lami xarajatlarni kamaytirishga va umuman resurslarni tejashga imkon beradi; monopolistik kompaniyalarning mahsulotlari yuqori sifatli bo'lib, bu ularga bozorda ustun mavqega ega bo'lishga imkon berdi. Monopollashtirish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan: himoyalangan bozorda faqat yirik firma tadqiqot va ishlanmalarni muvaffaqiyatli o'tkazish uchun etarli mablag'ga ega. Asosiy ahvolga tushgan narsa shundaki, monopolistlar narxlarni oshirib yuborishga va ishlab chiqarishni kam ko'rsatishga intilishadi; haddan tashqari ko'p foyda olishadi, ular tavakkal qilishni istamaydilar.

Monopoliyalarning har xil turlari mavjud bo'lib, ularni uchta asosiyga bo'lish mumkin:

- jamiyatning ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishining texnologik ehtiyojlari asosida ishlab chiqarishning yuqori konsentratsiyasi darajasida shakllanadigan tabiiy;
- raqiblarning til biriktirishi yoki ularni bostirish asosida paydo bo'ladigan sun'iy;
- tasodifiy, bu talabning taklifga nisbatan vaqt bilan cheklangan ortiqcha natijasi, ya'ni. bozor o'rnini qidirish.
Sof monopoliyalar ham ajralib turadi. Bugungi kunda sof monopoliyalar kamdan-kam uchraydi.
Monopoliyalarning mohiyatini oshib berishda uning turlarini ko’rib shiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Monopoliyalarning turlarini bir nesha mezonlarga ko’ra ajratish mumkin.
1. Bozorni qamrab olish darajasiga ko’ra: sofmonopoliya, oligopoliya va monopsoniya.

Sof monopoliya – tarmoqdagi yagona ishlab shiqaruvshi yoki sotuvshining narx va ishlab shiqarish hajmini belgilashdagi yakkahukmronlik holati hisoblanadi. O’zbekistonda sof monopoliyalar sifatida «O’zbekiston havo yo’llari» DAK, «O’zbekiston temir yo’llari» DAK, Toshkent aviatsiya ishlab shiqarish birlashmasini misol keltirish mumkin. Darhaqiqat, ular o’z tarmoqlaridagi tegishli faoliyatlarning yagona ishlab shiqaruvshisi hisoblanadilar. SHuningdek, ba’zi hollarda tarmoqdagi monopolist ishlab shiqaruvshilar sonining ko’payib borishi monopolistik raqobat holatining vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Monopolistik raqobat – tarmoqdagi ishlab shiqaruvshi yoki sotuvshilar soni ko’p hamda ular o’rtasida ma’lum darajada raqobat mavjud bo’lgan, biroq har bir ishlab shiqaruvshi yoki sotuvshi o’z tovar yoki xizmatining alohida, maxsus xususiyatlari mavjudligi sababli ularning narxi va ishlab shiqarish hajmini belgilashdagi ma’lum darajada hukmronlik holati hisoblanadi. Bunga misol tariqasida ko’plab mebelь, kiyim-keshak turlari, kir yuvish vositalari va boshqa mahsulotlar ishlab shiqaruvshilarini keltirish mumkin.

Oligopoliya – tarmoqdagi bir nesha yirik ishlab shiqaruvshi yoki sotuvshining narx va ishlab shiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holati hisoblanadi.Oligopolist-ishlab shiqaruvshilarga O’zbekistonda sement asosan Bekobod, Quvasoy, Ohangaron, Navoiy shaharlarida joylashgan), ko’mir (Angren shahri, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (SHarg’un) va Boysun (To’da) tumanlarida joylashgan) ishlab shiqarishni misol keltirish mumkin.
Monopsoniya – tarmoqdagi ishlab shiqaruvshi yoki sotuvshilar soni juda ko’p bo’lib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona iste’molshisi yoki xaridori mavjud bo’lgan sharoitdagi yakkahukmronlik holati hisoblanadi. Bunga «O’zDEUavto» korxonasi yaqqol misol bo’la oladi. Mazkur yirik korxona mamlakatimizdagi yengil avtomobillarni ishlab shiqarishda zarur bo’lgan ko’plab ehtiyot va butlovshi qismlarni ularning nisbatan mayda ishlab shiqaruvshilaridan sotib olishda yakkahukmronlik mavqeiga ega bo’ladi.

Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsifiga ko’ra: tabiiy monopoliya, legal monopoliya, sun’iy monopoliya.

Tabiiy monopoliya tarkibiga kamyob va ishlab shiqarishning erkin tarzda takror hosil qilib bo’lmaydigan unsurlari (masalan, nodir metallar, foydali qazilmalar va h.k.)ga ega bo’lgan mulkdorlar va xo’jalik tashkilotlari kiradi. SHuningdek, mazkur monopoliya tarkibiga o’ziga xos texnologiyaning qo’llanishi sababli raqobatni rivojlantirib bo’lmaydigan ba’zi bir tarmoqlar va ishlab shiqarish turlari ham kiritiladi. Tabiiy monopoliya – korxonaning texnologik xususiyatlari sababli mahsulotga bo’lgan talabni qondirish raqobat mavjud bo’lmagan sharoitda samaraliroq amalga oshiriluvshi tovar bozorining holati. Bunday samaradorlik ishlab shiqarish hajmining ko’payib borishi bilan tovar birligiga to’g’ri keluvshi xo’jalik xarajatlarining ahamiyatli darajada pasayib borishida namoyon bo’ladi. SHu bilan birga, tabiiy monopoliya sub’ektlari tomonidan ishlab shiqarilgan mahsulotlar iste’molini boshqa turdagi mahsulotlar bilan almashtirib bo’lmaydi. Legal (qonuniy) monopoliya – bu qonuniy tarzda tashkil etiluvshi monopolistik holat. Ular tarkibiga raqobatdan himoya qiluvshi quyidagi monopoliya shakllarini kiritish mumkin:patent tizimi – bu ixtiroshi va mualliflar tomonidan yaratilgan ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalarini tasdiqlovshi hamda ularga mutloq huquqni taqdim etish tizimi. Bu jarayon maxsus guvohnomalar – patentlar orqali amalga oshiriladi;2) mualliflik huquqi – ilmiy, badiiy va san’at asarlari, ijro san’ati fonogrammalari, ko’rsatuvlar, efir to’lqini yoki kabelь orqali tasvir uzatish kabilarni yaratish va ulardan foydalanish munosabatlarini qonuniy tarzda tartibga solish shakli. Mualliflik huquqi faqat mualliflar tomonidan o’z mahsulotlarini ma’lum vaqtga yoki butunlay sotish, ulardan nusxa olish va ko’paytirishga ruxsat berish imkonini ta’minlaydi;3) tovar belgilari – bu savdo belgilari, nishonlari, maxsus ramzlari, nomi va boshqalarni ro’yxatga olish, huquqiy jihatdan himoya qilish va ulardan foydalanish bo’yisha paydo bo’lgan munosabatlarni qonuniy tarzda tartibga solish shakli.Sun’iy monopoliya – monopol foyda olish maqsadida tashkil etiluvshi birlashmalarning shartli (tabiiy monopoliyalardan ajratib turish ushun) nomi. Sun’iy monopoliya o’z manfaatlari yo’lida bozor muhiti tuzilishini ataylab o’zgartiradi, ya’ni:
- bozorga yangi raqiblarning kirib kelishiga yo’l qo’ymaslik ushun turli to’siqlar hosil qiladi (xom ashyo va energiya manbalarini egallab oladi; banklarning yangi korxonalarga kredit berishini taqiqlashga harakat qiladi va boshqalar);- ishlab shiqarishning eng yuksak darajadagi texnologiyasiga erishib, qolgan raqiblarini bu darajaga shiqishiga imkon bermaydi; - ishlab shiqarish miqyosi samarasidan unumliroq foydalanish imkonini beruvshi nisbatan yirik hajmdagi kapitalni qo’llaydi.- o’z faoliyatini yuqori darajada reklama qilish orqali boshqa raqobatshilarni bozordan siqib shiqarishga harakat qiladiSun’iy monopoliyalar kartelь, sindikat, trest, konsortsium, kontsern kabi aniq shakllarda namoyon bo’ladi.Kartelь – bitta sanoat tarmog’idagi bir nesha korxonalarning uyushmasi bo’lib, uning ishtirokshilari ishlab shiqarish vositalari va mahsulotlariga o’z mulkiy egaligini saqlab qoladi, yaratilgan mahsulotlarni sotish esa kvota, ya’ni mahsulot ishlab shiqarish umumiy hajmidagi har bir ishtirokshining ulushi, sotish narxlari, bozorlarning bo’lib olinishi va h.k. bo’yisha kelishuv asosida amalga oshiriladi.
Sindikat – bir turdagi mahsulot ishlab shiqaruvshi bir nesha korxonalarning birlashmasi. Bunda ishlab shiqarish vositalariga mulkshilik birlashma ishtirokshilarining o’zida saqlanib qolgani holda, ular tomonilan ishlab shiqarilgan mahsulot maxsus tashkil etilgan yagona sotish tashkiloti orqali amalga oshiriladi.Trest – ishlab shiqarish vositalari va tayyor mahsulotga birgalikdagi mulkiy egalikni ta’minlovshi ishlab shiqaruvshilarning yuridik shaxs ko’rinishidagi birlashmasi.
Konsortsium – tadbirkorlarning yirik moliyaviy operatsiyalarini birgalikda amalga oshirish maqsadida birlashuvi (masalan, yirik miqyosli loyihalarga juda kata miqdorda va uzoq muddatli kredit berish yoki investitsiyalar qo’yish).Kontsern – rasmiy jihatdan mustaqil bo’lgan, ko’p tarmoqli korxonalar (sanoat, savdo, transport va bank kabi turli soha korxonalari) ning majmuini o’z ishiga oluvshi birlashma. Odatda bunday birlashma ma’lum ishlab shiqarish faoliyatini bosqishma-bosqish ravishda amalga oshirish ushun zarur bo’lgan turli soha korxona va tashkilotlaridan tuziladi. Bunda bosh tashkilot qolgan ishtirokshilar faoliyati ustidan moliyaviy nazorat olib boradi. Hozirda sun’iy monopoliyalarning sanab o’tilgan shakllari orasida kontsernlar keng tarqalgan.
Monopoliyaning iqtisodiy taraqqiyotga ta’sir qiluvshi ijobiy va salbiy tomoni mavjud. Uning ijobiy tomoniasosan quyidagi ikkita jihat orqali namoyon bo’ladi:
1) monopoliya ma’lum tarmoqlarda nisbatan samarali amal qiladi va xarajatlarning tejalishiga olib keladi;
2) monopolist bo’lmagan, mayda, raqobatlashuvshi soha korxonalariga nisbatan monopolistik korxonalarda ishlab shiqarishga ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy etish ushun ko’proq rag’bat va imkoniyat mavjud bo’ladi.
Monopoliyaning salbiy tomoni sifatida quyidagi jixatlarni ko’rsatish mumkin:
1) resurslarning oqilona taqsimlanmasligi;
2) daromadlardagi tengsizlikning kushayishi;
3) iqtisodiy turg’unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi;
4) iqtisodiyotda demokratik harakatlarning to’sib qo’yilishi.
Bundan ko’rinadiki, monopolistik faoliyat iqtisodiy rivojlanishiga ansha jiddiy ta’sir ko’rsatishi, taraqqiyot yo’liga g’ov bo’lishi ham mumkin. SHunga ko’ra, bugungi kunda deyarli barsha mamlakatlar iqtisodiyotida monopoliyalarni davlat tomonidan tartibga solish shora-tadbirlari qo’llanilib, bu monopoliyaga qarshi siyosat deb ataladi.
1-BOB. Monopoliya nazariyasi va uning turlari.
1.1 Monopoliya va uning vujudga kelishi.Iqtisodiyotda bozor mexanizmining samarali amal qilishi va raqobat muhitining ta'minlanishi monopoliyalar, ularning kelib chiqish sabablari va amaliyotidagi xususiyatlarini ko'rib chiqishni taqozo etadi.Monopoliya tushunchasiga turli o'quv adabiyotlarida turlicha ta'rif beriladi.Jumladan, ba'zi o'rinlarda unga «davlat, korxonalar, tashkilotlar, sotuvchilarning qandaydir xo'jalik faoliyatini amalga oshirishdagi mutlaq huquqi*1 sifatida qaralsa, boshqa holatlarda, «faoliyatning u yoki bu sohasida shaxs yoki kishilar guruhining har qanday (ba'zi adabiyotlarda yakka) hukmronlik holati»2, deb ta'riflanadi.
Bu ta'riflardagimonopoliyaning «mutlaq huquq» yoki *har qanday yoki yakka hukmronlik holati» kabi tavsiflari uning mohiyatini aniq yoritib berolmasligi sababli, uni quyidagicha ta'riflash o'rinli deb hisoblaymiz: monopoliya — monopol yuqori narxlarni o'rnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma, korporatsiyalar)ning birlashmalari.3«Monopoliya» atamasining kelib ehiqishi bozorga oid tushunchalardan (ya'ni. grekcha «monoc» - yagona, bitta va «poleo» - sotaman) tarkib topsada, biroq uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi.Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to'planishi hisoblanadi.Ishlab chiqarishning to'planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to'planishini namoyon etadi.Ishlab chiqarish to'planishining asosiy sababi bo'lib oli- nayotgan foyda hajmining ko'payishi hisoblanadi. Foydani muntazam ravishda ko'paytirib borish maqsadida tadbirkor olingan qo'shimcha mahsulot (foyda)ning bir qismini kapitallashtiradi, ya'ni unga qo'shimcha ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib oladi. Bu esa, ba'zi bir korxonalarning o'sishi hamda ishlab chiqarish miqyoslarining kengayishiga olib keladi.Shu bilan birga raqobat amaldagi kapitallarning ixtiyoriy yoki majburiy birlashtirish, markazlashtirish tendcnsiyasini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish to'planishining moddiy asosi bo'lib kapitalning to'planishi va markazlashuvi hisoblanadi.
Monopoliya turlari.
Monopoliyalarning mohiyatini ochib berishda uning tur- larini ko'rib chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Monopoliyalarning turlarini bir necha mezonlarga ko'ra ajratish mumkin:
1. Bozorni qamrab olish darajasiga ko'ra:sof monopoliya, oligopoliya va monopsoniya.
Sofmonopoliya — tarmoqdagi yagona ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi yakkahukmronlik holati hisoblanadi. O'zbekistonda sof monopoliyalar sifatida «O'zbekiston havo yo'llari» DAK, «0'zbekiston temir vo'llari» DAK, Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasini misol qilib keltirish mumkin. Darhaqiqat, ular o'z tarmoqlaridagi tegishli faoliyatlarning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadilar.Shuningdek.ba'zi hollarda tarmoqdagi monopolist ishlab chiqaruvchilar sonining ko'payib borishi monopolistik raqobat holatining vujudga kelishiga sabab bo'Iadi. Monopolistik raqobat — tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni ko'p hamda ular o'rtasida ma'Ium darajada raqobat mavjud bo'lgan, biroq har bir ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchi o'z tovar yoki xizmat ining alohida, maxsus xususiyatlari mavjudligi sababli ularning narxi va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi ma'Ium darajada hukmronlik holati hisoblanadi. Bunga misol tariqasida ko'plab mebel, kiyim-kechak turlari, kir yuvish vositalari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaruvchilarni keltirish mumkin.Oligopoliya- tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holati hisoblanadi. Oligopolist-ishlab chiqaruvchilarga O'zhekistonda sement (asosan, Bekobod. Quvasoy, Ohangaron, Navoiy shaharlarida joylashgan). ko'mir (Angren shahri, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (Sharg'un) va Boysun (To'da) tumanlarida joylashgan) ishlab chiqarishni misol keltirish mumkin.Monopsoniya — tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni juda ko'p bo'lib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona iste'molchisi yoki xaridori mavjud bo'lgan sharoitdagi yakkahukmronlik holati hisoblanadi.Bunga «0'zDEUavto» korxonasi yaqqol misol bo'la oladi. Mazkur yirik korxona mamlakatimizdagi vengil avtomobillarni ishlab chiqarishda zarur bo'lgan ko'plab ehtiyot va butlovchi qismlarni ularning nisbatan mayda ishlab chiqaruvchilaridan sotib olishda yakkahukmronlik mavqyeiga ega bo'ladi.
2. Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsiflga ko'ra: tabiiy monopoliya, legal monopoliya, sun'iy monopoliya.
Tabiiy monopoliya tarkibiga kamyob va ishlab chiqarishning erkin tarzda takror hosil qilib bo'lmaydigan unsurlari (masalan, nodir metallar, foydali qazilmalar va h.k.)ga ega boigan mulkdorlar va xo'jalik tashkilotlari kiradi. Shuningdek, mazkur monopoliya tarkibiga o'ziga xos texnologiyaning qo'llanishi sababli raqobatni rivojlantirib bo'lmaydigan ba'zi bir tarmoqlari va ishlab chiqarish turlari ham kiritiladi.
Tabiiy monopoliya — korxonaning texnologik xususiyatlari sababli mahsulotga bo’lgan talabni qondirish raqobat mavjud bo'lmagan sharoitda samaraliroq amalga oshiriluvchi tovar bozorining holatidir. Bunday samaradorlik ishlab chiqarish hajmining ko'payib borishi bilan tovar birligiga to'g'ri keluvchi xo'jalik xarajatlari ning ahamiyatli darajada pasayib ketishida namoyon bo'ladi. Shu bilan birga, tabiiy monopoliya subyektlari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar iste'molini boshqa turdagi mahsulotlar bilan almashtirib bo'lmaTabiiy monopolist tanlaydigan ishlab chiqarish hajmi va jamiyat uchun optimal hajm.
Legal monopoliya - bu qonuniy tarzda tashkil etiluvchi monopolistik holat. Ular tarkibiga raqobatdan himoya qiluvchi quyidagi monopoliya shakllarini kiritish mumkinpatent tizimi — bu ixtirochi va mualliflar tomonidan yaratilgan ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalarini tasdiqlovchi hamda ularga mutlaq huquqni taqdim etish tizimi. Bu jarayon maxsus guvohnomalar - patentlar orqali amalga oshiriladi;mualliflik huquqi — ilmiy, badiiy va san'at asarlari, ijro san'ati fonogrammalari, ko'rsatuvlar.efir to'lqini yoki kabel orqali tasvir uzatish kabilarni yaratish va ulardan foydalanish munosabatlarini qonuniy tarzda tartibga solish shakli. Mualliflik huquqi faqat mualliflar tomonidan o'z mahsulotlarini ma'lum vaqtga yoki butunlay sotish, ulardan nusxa olish va ko'paytirishga ruxsat berish imkonini ta'minlaydi;tovar belgilari — bu savdo belgilari, nishonlari, maxsus ramzlari, nomi hamda boshqalarni ro'yxatga olish, huquqiy jihatdan himoya qilish va ulardan foydalanish bo'yicha paydo bo'lgan munosabatlami qonuniy tarzda tartibga solish shakli.Suniy monopoliya - monopol foyda olish maqsadida tash kil etiluvchi birlashmalarning shartli (tabiiy monopoliya-lardan ajratib turish uchun) nomi.Sun'iy monopoliya o'z manfaatlari yo'lida bozor muhiti tuzilishini ataylab o'zgartiradi, ya'ni:bozorga yangi raqiblarning kirib kelishiga yo'l qo'ymaslik uchun turli to'siqlar hosil qiladi (xom ashyo va energiya manbalarini egallab oladi; banklarning yangi korxonalarga kredit berishini taqiqlashga harakat qiladi va boshqalar);ishlab chiqarishning eng yuksak darajadagi texnolo- giyasiga erishib, qolgan raqiblarini bu darajaga chiqishiga imkon bermaydi;ishlab chiqarish miqyosi samarasidan unumliroq foydalanish imkonini beruvchi nisbatan yirik hajmdagi kapitalni qo'llaydi;— o'z faoliyatini yuqori darajada reklama qilish orqali boshqa raqobatchilarni bozordan siqib chiqarishga harakat qiladi.Sun'iy monopoliyalar kartel, sindikat, trest, konsorsium.konsern kabi aniq shakllarda namoyon bo'ladi.Kartel - bitta sanoat tarmog'idagi bir necha korxonalarning uyushmasi bo'lib, uning ishtirokchilari ishlab chiqarish vositalari va mahsulotlariga o'z mulkiy egaligini saqlab qoladi, yaratilgan mahsulotlarni sotish esa, kvota, ya'ni mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmidagi har bir ishtirokchining ulushi, sotish narxlari, bozorlarning bo'lib olinishi va h.k, bo'yicha kelishuv asosida amalga oshiriladi.
Sindikat — bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi bir necha korxonalarning birlashmasidir.Bunda ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik birlashma ishtirokchilarining o'zida saqlanib qolgani holda, ular tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot maxsus tashkil etilgan yagona sotish tashkiloti orqali amalga oshiriladi.Trest - ishlab chiqarish vositalari va tayyor mahsulotga birgalikdagi mulkiy egalikni ta'minlovchi ishlab chiqaruvchilarning yuridik shaxs ko'rinishidagi birlashmasi.Konsorsium - tadbirkorlarning yirik moliyaviy opera- siyalarini birgalikda amalga oshirish maqsadida birlashuvi (masalan, yirik miqyosli loyihalarga juda kata miqdorda va uzoq muddatli kredit berish yoki investitsiyalar qo'yish)Konsern— rasmiy jihatdan mustaqil bo'lgan, ko'p tarmoqli korxonalar (sanoat, savdo, transport va bank kabi turli soha korxonalari)ning majmuini o'z ichiga oluvchi birlashma. Odatda, bunday birlashma ma'lum ishlab chiqarish faoliyatini bosqichma-bosqich ravishda amalga oshirish uchun zarur bo'lgan turli soha korxona va tashkilotlaridan tuziladi. Bunda bosh tashkilot qolgan ishtirokchilar faoliyati ustidan moliyaviy nazorat olib boradi. Hozirda sun'iy monopoliyalarning sanab o'tilgan shakllari orasida konsernlar keng tarqalgan