Motivatsiya tushunchasi va evolyutsiyasi

MOTIVATSIYANING JARAYONLI NAZARIYALARI. Jarayonli nazariyada motivatsiyaga boshkacha nuktai-nazardan karaladi. Bunda odamzot maksadga erishishga kancha kuch sarflashi va kanday kilib xatti-xarakat turini tanlashi taxlil kilinadi. Jarayonli nazariya extiyojlar borligini inkor etmaydi, ammo ularning fikricha, odamzot xatti-xarakatiga fakat extiyoj ta’sir etmaydi. Jarayonli nazariyaga muvofik odamzot xatti-xarakatiga, vaziyatga karab kabul kilish va kutish funksiyalari sabab buladi va keyinchalik xatti-xarakat turi tanlanadi.
Jarayonli nazariyalarda 3 ta asosiy motivatsion nazariya mavjud: kutishlar nazariyasi, adolatlilik nazariyasi va Porter-Louler modeli.
Kutishlar nazariyasi. Kutishlar nazariyasi asosan Viktor Vrum ishi bilan boglik, uning fikricha, faol extiyojning bulishi odamni biron bir maksad sari yunaltirishda yagona motivatsiya usuli bula olmaydi.
Kutishni muayyan shaxs tomonidan anik bir vokeaning bulish extimolligini baxolash sifatida karash mumkin. Kutishlar nazariyasida mexnatni motivlashtirishni taxlil kilganda 3 ta bogliklikni aniklash kerak: mexnat sarfi – natijalar; natijalar – mukofot va valentlik (mukofotdan konikish darajasi). Mexnat sarfi – natijalar (S-N) bu mexnatga kilingan sarf va olingan natija orasidagi nisbatdir.
Natijalar – mukofot (N-M) bu biron bir anik mukofotlashni kutish yoki erishilgan natijalar darajasiga javoban ragbatlantirishlar. Kutishlar nazariyasining aniklovchi uchinchi omili bu valentlikdir yoki mukofotning kimmatidir. Valentlik – bu kandaydir mukofot olinishi natijasida konikish yoki konikmaslik darajasi va bu daraja muayyan mukofotni olish natijasida yuzaga keladi. Odamlarning extiyojlari va mukofotga bulgan munosabatlari turli xil bulganligi sababli, anik belgilangan mukofot xammada xam bir xil kimmatga ega emas.
Bu fikrlarning nisbatini kuyidagi formula orkali kursatish mumkin:


MOTIVATSIYA = S-N ( N-V ( VALENTLIK


Adolatlilik nazariyasi. Adolatlilik nazariyasida odamlar kilingan xarajatlar evaziga olgan mukofotni subyektiv baxolaydilar yoki xuddi shu ishni bajargan kishi olgan mukofot bilan takkoslaydilar deyiladi. Shunday yul bilan, boshkalarga nisbatan kam tulanilayotgan xodimlar mexnat intensivligini kamaytiradilar va mukofotni oshirishni talab etadilar.
Steysi Adamsning «Adolatlilik nazariyasi» buyicha, odamlar xarajatlariga nisbatan adolatli yoki adolatsiz bula turib, mukofot tuzilishi tugrisidagi ularining ishonchlari orkali motivlantiriladi. Odamlar turli xildagi shaxslar urtasida solishtirishlar uchun munosabatlarda buladigan daromadlar va xarajatlarni tenglashtirish uchun subyektiv xukmni kullash moilligiga ega bulishadi. Adolatlilik nazariyasi shuni ta’kidlaydiki, inson motivatsiyasiga uning xozirgi faoliyati va natijalariga bulgan baxosining adolatliligi muxim darajada ta’sir kiladi. Adolatlilik xozirgi baxolarning oldingi baxolar bilan, shunigdek boshka odamlarning aynan shunday yutuklariga bulgan baxolari bilan solishtirishdan kelib chikkan xolda aniklanadi. Agarda odam shuni kursaki, boshkalarga bulgani kabi unga xam bir xil me’yor bilan munosabatda bulishsa, u uzini koniktirilganday xis kiladi va faollikni yuzaga chikarishni boshlaydi.
Adamsning fikriga kura, xar bir subyekt doimo fikran kuyidagi munosabatni baxolab turadi:

Agar mana shunday baxolashlar va solishtirishlar natijasida buzilishlar yuk, deb xulosa kilinsa, inson faol ishlashni davom ettiradi. Agarda buzilishlar faxmlansa, u «adolatlilikni tiklash» ni boshlaydi: ish xakining oshirilishini, ish sharoitlarining yaxshilanishini, xizmat buyicha kutarilishini talab kiladi, unumdorlikni yoki ish sifatini pasaytiradi yoki boshka biron tashkilotga kuchib utadi. Birok, agar odamlar bilishsaki, ularga yukorirok mukofot berilyapti, ular kattikrok ishlash uchun motivlantirilishlari mumkin.

Porter-Louler modeli. Layman Porter va Eduard Louler birgalikda kutish va adolatlilik nazariyalarini mujassamlashtiruvchi motivatsiyaning kompleks jarayonli nazariyasini ishlab chikdilar.
Ularning modellarida 5 ta uzgaruvchi bor: sarflangan intilishlar, kabul kilish, olingan natijalar, mukofot, konikish darajasi. Porter va Loulerning eng asosiy xulosasi – bu mexnat natijasi konikishga olib boradi, konikish yukori darajadagi natijalarga emas.
Ishdagi xakikiy ijro dastlab sarf kilingan xarakatlar orkali aniklanadi. Lekin bu shuningdek odamning ishni bajarish kobiliyatlari orkali va shaxslarning zaruriy vazifa nima ekanligini anglashlari orkali xam amalga oshiriladi. Demak, ijro bu ichki mukofotlarni xam, tashki mukofotlarni xam olib boradigan mas’uliyatli omil xisoblanadi. Bunday mukofotlar, shaxsning begarazligi bilan birga, konikishni olib keladi. Bu yerdan shaxsning konikishi mukofotning adolatliligidan boglik buladi.