Moylar va maxsus suyuqliklar
Dvigatellardagi yoqilg’i havo aralashmasining yonish jarayonini
Download 1.64 Mb. Pdf ko'rish
|
|
4.5. Dvigatellardagi yoqilg’i havo aralashmasining yonish jarayonini
yaxshilovchi qo’ndirmalar Yoqilg’ining muxim xossalaridan biri uni oson va oxirigacha yonish qobiliyatidir. Yoqilg’ilarning bu xossasini yaxshilash uchun bir necha turdagi qo’ndirmalar ishlab chiqilgan, lekin ko’p qo’llanuvchi qo’ndirmalar antidetanatorlardir. Antidetanatorlar: neft mahsulotlarga qo’ndirmalar qo’llash tarixi aynan antidetonatordan boshlangan: bu qo’ndirmalar ishlab chiqarishda 50 yildan beri qo’llanilmoqda (oktan sonini oshirish) antidetonatorlarni benzinlarga ularning detanastiyaga mustaxkamligini va (oktan sonini oshirish) oshirish uchun qo’llaniladi Eng aktiv antidetonatorlar metalorganik birikmalardan tashkil topilgan. Sanoatda avtomobil va aviastiya benzinlar ishlab chiqarishda qo’rg’oshinning organik birikmasi – tetraetilqo’rg’oshin (TEQ). Qayta ishlasho’llaniladi TEQ – rangsiz, suvdan og’ir bo’lgan juda zaxarli toksik suyuqlikdir. 200 0 S parchalanish bilan qaynaydi. TEQ ni qobiliyati oksidlanish vaziyatini detonastiyasi bilan tushuntiriladi. TEQ ni yuqori haroratda yonish kamerasida yonishdan juda aktiv qo’rg’oshin va etil radikalli perikslar bilan reakstiyaga kirishi va ularni yo’qotish imkoniyatiga ega. Bunda qo’rg’oshin oksidi va uglevodorod oksidlovchi mahsulotlar xosil bo’ladi. Qo’rg’oshin oksidi havo kislorodi bilan reakstiyaga kirishib yana qo’rg’oshin (II) oksidiga aylanadi. Perekis molekulasini har bir parchalanishi detonastiyaning zanjiri nazariyasiga muvofiq yangi mustaqil perikislar xosil qilishi mumkin. Bu bilan detonastiya uchun berilgan oz miqdordagi TEQ miqdorini yuqori effektivligini tushuntiriladi. Kelib chiqishiga ko’ra turlicha bo’lgan benzinlarga TEQ miqdorining bir xilda qo’shilishida ularning antidetanator xossalari bir xil yaxshilanmaydi. Benzinlarni bu xossasi qabul 54 qiluvchanlik deyiladi. Qabul qiluvchanlik uglevodorod tarkibiga va nouglevodorod qo’shimchalarni birinchi navbatda seroorganik birikmalar mavjudligiga bog’liq. TEQ qabul qiluvchanligiga parafin uglevodorodlar ega, eng kamiga esa olefin va aromatik. Naften uglevodorodlari esa davriy xolatlarni egallaydi. To’g’ri xaydashdagi benzinlar odatda termik kreking benzinlariga nisbatan eng ko’p TEQ qabul qiluvchanligiga ega, termik kreking benzinlariga nisbatan. Katalitik kreking va riforming benzinlardagi aromatik uglevodorod miqdorini oshirish ularning TEQ qabul qiluvchanligini yomonlashtiradi. TEQning birinchi bo’lagi effektiv xisoblanadi. TEQning keyingi qo’llanilishida benzinlarning oktan sonining oshishi sekinlashadi shuning uchun benzinga TEQni ko’p miqdorda qo’shish iqtisodiy jixatdan qoplamaydi. TEQ yonishni asosiy mahsulotlari qo’rg’oshin oksididir, ya’ni yonish kamerasi devorlaridagi qattiq cho’kma. Shuning uchun TEQni olib chiquvchi deb nomlanuvchi aralashma bilan benzinga qo’shiladi. Eng effektiv antidetonatorlar brom va xlorning organik birikmalari. TEQ va xlor va brom organik birikmalarini aralashmasi benzinga antidetonastiya qo’ndirma sifatida qo’shilib etilli suyuqlik deyiladi. Bunday benzinlar oshirilgan zaxarliligiga ega va ularga to’g’ri munosabatda bo’lish uchun ularning yorqin ranglarga bo’yaaladi. Bu maqsadda etilli benzinlarga turli bo’yooqlar qo’shiladi. Etillangan benzin: Qayta ishlash – 66 pushti rangda Qayta ishlash – 76 yashil AI – 93 ko’k va AI – 98 sariq Aviatstiya benzinlari B – 91/115 – yashil rang B – 95/130 – sariq B – 100/130 – yorqin pushti rangda bo’ladi. Benzinlarni bo’yash uchun 3 dan 10 meyorgacha 1 kg benzinga bo’yoq qo’shiladi. Etilli suyuqlikga 0,4 gr qo’shiladi. Keyingi yillarda TEQ bilan birga antidetonatorlar sifatida tetreetilqo’rg’oshin xam ishlab chiqarilmoqda. Bu birikma TEQ ga nisbatan yuqori oktanli benzinlar uchun effektiv. Xozirgi paytda benzindagi antidetonatorlarni qo’g’oshinni kamaytirishga xarakat qilinmoqda. Bu bilan bog’liq ravishda benzinlarning detonatstiya mustaxkamligini yaxshilash uchun turli xil notekis birikmalar tekshirilmoqda va sinalmoqda. Yuqori oktanli komponentlar sifatida kislorodli birikmalar qo’llash taklif qilinmoqda. Antidetanatstiya qo’ndirmalar sifatida marganest birikmalarini tekshirish davom etmoqda. Bu birikmalar stiklopentadienil – trikorbonilmarganest effektivligi bo’yicha TEQdan qolishmaydi lekin 300 marta kam toksik. Lekin stiklopentadienil – trikorbonilmarganest yonishidan qoldiq xosil bo’ladi. Bu yonish svichalariga salbiy ta’sir ko’satadi. Xozircha bu etishmovchilik tuzatilgani yo’q. |
