Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

Ikki muxit chegarasiga yorug’`lik tushganda, yorug’`lik to`lqini qisman aks etib qaytadi va qisman sinadi.
Dielektriklarda, qaytgan yorug’`lik jadalligi tushayotgan to`lqin qutblanishi, i tushish burchagi va r sinish burchagiga bog’liqligini Frenel kursatgan.
E vektor tebranishi tushish tekisligiga perpendikulyar bulgan xolda, kutblangan yorug’lik uchun yorug’lik jadalligi
_T =_r ^sin^{2(i -} g^{) 1 L}=¹⁰ sin²(i ₊ g) > (⁷⁷¹)
ga teng bo’ladi.
E vektor tebranishi tushish tekisligida bulgan xolda, kutblangan yorug’lik uchun, yorug’lik jadalligi
g = g ^tg^{2(i - g)}
^ =^I0 > (⁷⁷.²)


251

ga teng bo’ladi.

Tabiiy yorug’lik uchun kaytgan to’lqin jadalligi kuyidagiga teng
bo’ladi:
2/- \ .2


sin (/ - r) tg (i - r)
sin²(i + r) tg ²(i + r)


(77.3)


qaytgan yorug’lik jadalligini tushish burchagiga bog’liqlik xarakteri chizma kurinishda tasvirlangan. 1 - chizik

1. 
   - ifodaga, 2 - chizik (77.2) - ifodaga va 3 - chizik (77.3) - ifodaga mos keladi.
   

Yorug’lik kutblanishi xar xil usullar bilan amalga oshirilgan bo’lsa, u sirt chegarasidan xar xil jadallikda aks etadi, u xolda aks etgan yorug’lik kisman kutblangan bo’ladi.

151. 
     - rasmqaytgan yorug’lik nuri jadalligining tushish burchagiga
     

boglitsligi


^utblanish tartibi tushish burchagiga bog’liq bo’ladi. Agarda,
_ p
tushish burchagi ^1+r = ^ bo’lsa, u xolda ^tg⁽ⁱ + ^r) = ^da va I_n = 0 bo’ladi,
ya’ni kaytgan yorug’likda, tushish tekisligiga perpendikulyar bulgan
tebranishlar kuzatiladi. ^aytgan to’lqin esa butunlay kutblangan
bo’ladi.
p


sin i


^P 21 =


sin r

1. 
   ^ r =
   

va nisbatlardan kuyidagiga ega bulamiz:


2


^tgⁿ = ^P21


(77.4)


252

Bu ifoda Bryusterssonunini ifodalaydi va shu shartni kanoatlantiruvchi tushish burchagi Bryuster burchagi deb ataladi.

Singan yorug’lik, doimo tushish tekisligida tebranishlari ustun keladigan kisman kutblangan bo’ladi. Bryuster burchagida tushadigan yorug’likda bu ustunlik yakkol kurinadi.
Tekis kutblangan yorug’lik nuri olish usullaridan biri - yorug’likni dielektrik chegarasiga Bryuster burchagida tushirishdan iborat bo’ladi.

76. 
    - §. ^ush nur sinishi
    

Yorug’lik kandaydir kristalldan utganda, yorug’lik nuri ikkita nurga ajraladi. ^ush nursinishida bitta nur odatdagi sinish konunini kanoatlantiradi, tushayotgan nur va normal tekisligida yotadi. Bu nur odatdagi nur deb ataladi (157 - rasm).

151. 
     - rasm. Kush nur sinishi
     

sin i

1. 
   - yunalishdagi ikkinchi nur uchun nisbat tushish burchagi
   

uzgarganda doimiy saklanmaydi. Bu nur odatdan tashsari nur deb ataladi.
Nur normal bulib tushganda xam, odatdan tashkari nur boshlangich yunalishdan ogishi mumkin, burchak ostida tushganda esa, tushayotgan nur va sinish sirtiga normal tekisliklarda yotmaydi. Bu esa odatdagi va odatdan tashkari bulgan nurlarning sinish kursatkichlari xar xil ekanligini bildiradi yoki kristallda xar xil tezliklar bilan tarkaladilar.


253




^ush nur sinish xodisasi, kubik kristallardan tashkari, barcha tinik kristallarda kuzatiladi.
Odatdagi va odatdan tashkari nurlarni tekshirish, ular bir - biriga uzaro perpendikulyar yunalishlarda tula kutblanganliklarini aniklash imkonini beradi. Ikkala nur kristalldan chikayotganda fakat kutblanish yunalishlari bilan farklanadilar.
Ayrim kristallarda nurlardan biri boshkasiga nisbatan kuchli yutiladi. Bu xodisa - yorug’likning dixroizmi deb ataladi.
^ush nur sinishi, kristall ichida xar xil yunalishlarda kristallning tuzilishi va xususiyati xar xilligi bilan tushuntiriladi. Bu xolda kristall anizotrop muuit kurinishida bo’ladi.
Kubik bulmagan kristallarda s dielektrik singdiruvchanlik
kristall panjara yunalishlariga bog’liq bo’ladi. n = VS bulgani uchun sindirish kursatkichi xam kristall panjara yunalishlariga bog’liq bo’ladi.
^ush nur sinishi xodisasi tabiiy yorug’likdan, kutblangan yorug’lik nurini olish imkonini beradi. Buning uchun kush nur sinishini xosil kiladigan kristall yordamida tabiiy nurni odatdagi va odatdan tashkari nurlarga ajratiladi. Undan sung nurlardan birini chetga ogdiriladi yoki yutilishiga majbur kilinadi, ikkinchisi esa kutblangan nur sifatida foydalaniladi. ^ush nur sinishi tinik izotrop moddalarda, xar xil tashki ta’sir ostida kuzatilishi mumkin. Bu vaktda sun’iy anizotrop modda paydo bo’ladi.
Sun’iy anizotrop modda mexanik deformatsiya yoki elektr maydoni (Kerr effekti) ta’sirida xosil bulishi mumkin.
kutblangan nur normal xolda kristallga tushganda nur dastasi yana odatdagi va odatdan tashkari nurlarga ajraladi, ular bir yunalishda, turli tezliklarda tarkaladilar. Ular orasida 8 optik yul farqi va Ar fazalar farqi xosil bo’ladi:
, 2^ _? 2j , ch 1
8 = (P0 -n_e)d ; Ar = —⁸ = — ⁽ⁿ0 ^-n^)d , (78.1)
Odatdagi va odatdan tashkari nurlarda tebranishlar uzaro perpendikulyar bulgani uchun, ularni kushganda elliptik kurinishdagi tebranishlar xosil bo’ladilar va E vektor uchi ellipsni chizadi.


254

Bunday yorug’lik elliptik kurinishda kutblangan deb ataladi. Agarda fazalar farqi Ar = p bo’lsa, kushilgan tebranishlar to’g’ri chizikka aylanadi.

76. 
    - §. kutblanish tekisligining aylanishi
    

Yorug’lik ayrim moddalardan utganda, yorug’lik vektori tebranishi tekisligining aylanishi kuzatiladi. Bunday imkoniyatga ega bulgan moddalar, optik aktiv moddalar deb ataladi. Bular - kvars, shakar eritmasi va boshkalardan iboratdir.
Optik aktiv moddalarda, kutblanish tekisligining burilish burchagi nur bosib utgan i yulga to’g’ri proporsionaldir. Kristallarda:
r = ai , (79.1)
Eritmalarda esa, kutblanish tekisligining aylanish burchagi eritma konsentratsiyasiga xam bog’liq bo’ladi:
r = a c i , (79.2)
a - koeffitsient kutblanish tekisligining solishtirma aylanish kursatkichi deb ataladi va u tushayotgan yorug’lik to’lqin uzunligiga bog’liqdir.

76. 
    - §. Issiklik nurlanishi
    

Tabiatda nur chikish xodisalari juda kupdir. Nurlanish ximiyaviy reaksiya natijasida, gazlardan elektr toki utish jarayonida, kattik jismlarni tezlatilgan elektronlar dastasi bilan bombardimon kilinganda, va nixoyat, jismlar xaroratini kutarganimizda xosil bo’ladi.
Nurlanishning eng kup tarkalgan turi - jismlarni kizdirishda paydo bo’ladigan nurlanishdir. Bu issitslik nurlanishi deb ataladi. Issiklik nurlanishi ixtiyoriy xaroratda vujudga kelib, past xaroratlarda infrakizil nur kurinishida, yukori xaroratlarda


255

kizgish, zargaldok va ok yorug’lik nurlar kurinishida namoyon bo’ladi.

Issiklik nurlanishi jarayoni jismning xarorati bilan muvozanat xolatida sodir bo’ladi. Bu xolda, jismning xarorati ortishi bilan, uning nurlanish jadalligi xam ortib boradi. Muvozanatda bulgan xolat va jarayonlarga termodinamika konunlarini kullash mumkin.
Issiklik nurlanishini tavsiflash uchun ba’zi kattaliklarni aniklab olamiz.
Nurlanayotgan jismning birlik sirtidan (S = 1m²) barcha
yunalishlar buylab (Q = 2 l fazoviy burchak) chikayotgan energiya oqimi jismning energiyaviy yorituvchanligi R₃ deb ataladi.
Biror sirtga nurlanish oqimi tushganda bu nurlanishning bir qismi sirtdan kaytadi, bir qismi sinib utib ketadi va kolgan qismi jismda yutiladi.