Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

1




Mualliflar: Abduraxmanov ^.P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari
nomzodi,dotsent


o
Takrizchilar: R.A. Muminov, Uzbekiston Fanlar Akademiyasi
akademigi, fizika-matematika fanlari doktori, professor,
M.S. Baxodirxonov, fizika - matematika fanlari doktori, professor
«Fizika» darsligi texnika yunalishida tax,sil olayotgan talabalar va magistrlarning fizika fanini chukurrok uzlashtirishlari, mustakil shugullanishlari uchun muljallangan bulib, kuyidagi bulimlardan iboratdir: mexanika, elektrostatika, elektromagnetizm, garmonik tebranishlar, to’lqinlar, akustika, elektromagnit tebranishlar, to’lqin optikasi, kvant mexanikasi, fizikaviy statistika, molekulyar fizika, termodinamika, kattik jismlar fizikasi va yadro fizikasi.
Ushbu darslik Davlat ta’lim standartining texnika universitetlari ta’lim yunalishlari buyicha fizika fanining namunaviy dasturi mazmuni asosida tayyorlandi.
o
Darslik Uzbekiston Respublikasi Oliy va urta - maxsus ta’lim vazirligining 2009 yil 25 fevraldagi 51-sonli buyrugiga asosan (ruyxatga olish rakami 146) chop etildi.


2

Suz boshi

o
Ushbu «Fizika» ukuv darsligi Uzbekiston Respublikasi Davlat ta’lim standartining texnika universitetlari ta’lim yunalishlari buyicha bakalavrlar tayyorlash mazmuni va saviyasining majburiy minimumiga bulgan talablarga muvofik tuzilgan.
Toshkent axborot texnologiyalari universitetining fizika kafedrasida talabalarga multimedia muxitida ma’ruzalar ukilmokda.
Multimedia muxitida ukiladigan maruzalar yangi axborot imkoniyatlariga ega bulgan maruzalar matni asosida olib boriladi. Elektron maruzalar matni, elektron darslikdan farkli ravishda, asosan maruzachining maruza utishdagi individual maxorati va talabalarning kobiliyati darajasiga bog’liq ravishda tuziladi.
Odatda multimediali ma’ruza sifatini oshirish uchun ma’ruzalar matnini tayyorlashda axborot texnologiyalaridan unumli foydalanish: ilmiy va ukuv ma’lumotlari grafiklarini skanerlash, Internet tarmogidan noyob fotosuratlarni, videokliplarni olish, xarakatdagi grafiklar, jonli xodisalar va animatsiyaviy roliklarni tayyorlash orkali erishiladi.
o
Ukitish ma’lumotlari asosan “WebCT”, “iSpring”, “Tool book II ^y'issh”, “Power Rot^ dasturlarida kadr yoki slayd kurinishida tayyorlanib, takdim etiladi.
Multimedia muxitida ma’ruzalarni talabalar interaktiv sharoitda tinglab, osongina uzlashtiradilar va xotirada uzok vakt saklay oladilar. Ammo, kadrlar tayyorlash Milliy dasturida mustakil ishlarga kuprok e’tibor berish kuzlangan va auditoriya soatlarining sezilarli qismi shularga ajratilgan. Bu sohada multimediali elektron ma’ruzalar matni talabalarning mustakil shugullanishiga tula imkon beraolmaydi. Uning ustiga xozirgi kundagi uzbek tilida fizika fani buyicha mavjud bulgan darsliklar xajmi va nazariy jixatdan muxandis kadrlar tayyorlash uchun muljallanmagan.
Texnika yunalishlarida taxsil olayotgan talabalarga fizika fanini chukurrok uzlashtirishi, mustakil shugullanishi uchun mos darsliklar, ukuv kullanmalar xozircha etarli emas.
SHu sababli, TATU fizika kafedrasida kup yillardan beri ukilayotgan ma’ruzalar asosida, fizika fanining namunaviy dasturi mazmuni doirasida bakalavrlar uchun muljallangan, “Fizika” ukuv darsligini tayyorlashni maksadga muvofik, deb xisobladik.
3

KIRISH

Kelajak utmishda shakllanadi. Vaktning uzviy bog’liqligini insoniyat rivojlanishda, ayniksa fan va texnikaning rivojlanishida yakkol tasavvur kilishi mumkin. Fizika va u bilan chambarchas boglangan xozirgi zamon texnikasi bundan istisno emas.
Aloka tizimlarining xozirgi kunda bizga xizmat kursatayotgan namunalarining bir qismi XIX va XX asrlarda yaratilgan. Bu elektr aloka tizimlari - telegraf, telefon, radio va kompyuter tarmoklaridir.
Avval ular uzlaricha aloxida, rakobatlashib rivojlana boshladi. Uzaro texnikaviy rakobat, vakt utishi bilan uzaro bog’liqlik, bir maksadni bajarish uchun birlashishga olib keldi. Uch elektrodli lampaning yaratilishi ularga birinchi asos buldi va radiotexnikani rivojlanishiga, elektron apparatlarning yangi avlodlarini paydo bulishiga olib keldi.
VJ
Utgan asrning urtalarida kichik o’lchamli aktiv yarim utkazgich asboblaridan biri - tranzistorning kashf etilishi aloka tizimlarida, radioeshittirish va televideniyada ikkinchi (inkilob) revolyusiyaga, diskret yarim utkazgich asboblarning yaratilishi esa elektronikaning shakllanishiga olib keldi. Radiotexnika va elektronikaning asta- sekin uzaro boglanishi radiosxema va elektron komponentalar urtasidagi chegaraning yukolishiga sabab buldi.
Integral sxemalarning yaratilishi va kullanilishi mikroelektronikaning shakllanishiga imkon berdi. Santimetr kvadratining yuzdan biri bulaklarida tayyorlanadigan integral sxemalar bir necha un mingdan iborat aktiv va passiv elektron elementlarni uz ichiga oldi. Natijada, integral sxemalarga asoslangan, aloka tizimlarining uchinchi avlodlari paydo buldi.
Kristall xdjmi buyicha taksimlangan aktiv va passiv elementlarning yukori integratsiyali integral sxemalarini yaratilishi asosida murakkab funksiyalarni bajaruvchi uta katta integral sxemalar tayyorlanaboshlandi. Masalan, zaryadlarni kuchirish asbobi bulgan televizion kamera 3x4 mm sirtga ega bulib, milliondan ortik aktiv elementlarni uz ichiga oladi va murakkab funksiyalarni bajarishga xizmat kiladi.
Katta integral sxemalar yaratilishi kompyuterlarning yangi avlodini, mobil telefonlar, televizion kameralar va boshka xozirgi zamon aloka tizimlarining yaratilishiga asos buldi.


4




Xrzirgi vaktda, kattik jismlar elektronikasida, uta yangi elektron kurilmalarni yaratish uchun yangi fizikaviy prinsiplar va xodisalarni aniklashda izlanish ishlari olib borilmokda. Bu fizikaviy jarayonlarning xarakterli xususiyati - kattik jism xajmidagi dinamik nojinsliliklardan axborotni saklash va kayta ishlashda foydalanishdir. Dinamik nojinsliliklarga Gann elektr domenlari,ssilindrik va magnit domenlar, zaryadni kuchirish asboblaridagi paket va «chuntaklar», sirtki va xajmiy akustik xamda spinli to’lqinlar kiradi. Natijada xozirgi, eng yangi elektron kurilmalarni yaratish uchun akustikaviy - magnitoelektronika, kvant elektronikasi, spinotronika va nanotexnologiya yunalishlari yaratilmokda.
Bu yangi texnologiyalar uz navbatida insoniyat faoliyatining barcha sohalarini rivojlanishiga olib kelishi xech shubxasizdir.
Fan va texnikaning yukorida keltirilgan yutuklari istalgan davlatning ijtimoiy - iktisodiy rivojlanishiga xizmat kursatadi.
Xrzirgi davr talabiga javob beradigan mutaxassislarni tayyorlashda, bakalavriyat boskichidagi talabalarga fizika fani asoslarini urgatishdan asosiy maksad - ularda xozirgi zamon ilmiy - texnikaviy dunyokarashni shakllantirish, ularga zamonaviy texnika vositalari asoslarini tanishtirish va ulardan foydalanishga zamin yaratishdan iborat. SHuni unutmaslik kerakki, fizika fani oliy ukuv yurtlarida ukitiladigan oliy matematika, informatika, axborot texnologiyalari, elektr zanjirlar nazariyasi, radioelektronika va mikroelektronika asoslari va boshka fanlar bilan uzviy boglangan.
Fizika fani - tabiat xodisalarining oddiy va umumiy konuniyatlarini, moddalar tuzilishi va xususiyatlarini, ularning xarakati konuniyatlarini urgatuvchi fandir.
«Fizika» suzi grekcha «physics» - tabiat suzidan kelib chikadi, shuning uchun tabiatshunoslik fanining asosida yotadi.
Fizikaning konunlari ma’lumotlarga asoslangan bulib, asosan tajribalarda urnatilgan va matematik tilda ifodalangan mikdoriy tenglamalardan iboratdir. SHu sababli, u anik fanlar katoriga kiradi.
o
Urganiladigan materiya va jismlarning xarakatlari, shakllari va ob’ektlarning kup kirraliligiga asosan fizika bir kator kismlarga bulinadi:

1. 
   Atom va molekulyar fizika;
   
2. 
   Gaz va suyukliklar fizikasi;
   

5

3. 
   ^attik jismlar fizikasi;
   
4. 
   Plazma fizikasi;
   
5. 
   Elementar zarrachalar fizikasi;
   
6. 
   YAdro fizikasi.
   

Materiyaning xarakat turlariga karab fizika bulimlarga bulinadi:

• 
  Moddiy nuqta va kattik jismlar mexanikasi;
  
• 
  Termodinamika va statistika;
  
• 
  Elektrodinamika;
  
• 
  Optika;
  
• 
  Gravitatsiya;
  
• 
  Kvant mexanikasi;
  
• 
  Maydonning kvant nazariyasi;
  
• 
  Tebranish va to’lqinlar;
  
• 
  Amaliy optika.
  

kuyidagi


6

1BOB. MEXANIKA

1.