Muammoli vaziyatni tahlil qilish bo'yicha keys nima uchun elektr o'tkazuvchanlik tajriba asosida o'rganilayotganda o'zgarmas to'kdan foydalaniladi

---

Guruh: 11BS-21KT 
Bajardi: Qayumova M. 
Qabul qildi: Madusmova N. 

---


Reja: 


Mavzuni o„rganishning maqsadi va vazifalari.

Turli muhitlarda elektr toki mavzusini 
o„rganish maqsadlari va vazifalari.

Metallarda elektr toki elektron nazariyaning 
eksperimental asoslari.

Suyuqliklarda elektr toki. Elektrolitlarda 
zaryad tashuvchilar tabiati.

Vakuumda tok mavjud bo„lish shartlari.

---


O„zgarmas tok qonuniyatlari dastlab VIII-
sinfdagi «Tok kuchi», «Elektr kuchlanish», 
«Elektr qarshilik», «Elektr tokning ishi», 
«Tokning quvvati» mavzularida o„rganiladi. 
O„rta umumiy ta‟lim maktab-larning VIII-
sinfidan farqli o„laroq kasb-hunar kollejlari va 
litseylarida elektr bo„limini yanada ko„proq 
masalalari ko„rib chiqiladi.Ular:

-o„zgarmas tok mavjud bo„lishi uchun 
zarur sharoitlar, shunga bog„liq holda tashqi 
kuchlar va bu kuchlarning ishini ifodalovchi
EYuK qarab chiqiladi: 

-butun zanjir uchun Om qonuni. 

---

---


O„rta umumiy ta‟limda, ya‟ni, fizika kursining birinchi 
bosqichida o„tkazgichlarning ketma-ket va paralell
ulanishi faqat sifat tomonidan o„rganilgani uchun 
ikkinchi 
bosqich 
dasturiga 
ko„ra 
esa 
bu 
ulanishlarning miqdoriy qonuniyatlarini o„rganish 
kiritilgan. Aytib o„tilgan masalalar zanjirning bir qismi 
uchun Om qonunini ham takrorlashga imkoniyat 
yaratadi. Sanab o„tilgan masalalarni o„rganish 
“O„zgarmas tok qonunlari” mavzusining asosiy 
ta‟limiy masalasini tashkil qiladi. Biroq mavzuning 
yangi VIII-sinfda ko„rilgan qator mavzularni (elektr 
toki, tok kuchi, kuchlanish, qarshilik, solishtirma 
qarshilik, zanjirning bir qismi uchun Om qonuni, 
tokning ishi va quvvati) bilmasdan muvaffaqiyatli 
o„zlashtirish mumkin emas. Qaralayotgan mavzuni 
o„rganish masalalari haqida gapirganda, butun zanjir 
uchun Om qonuni va EYuK tushunchasini bilmasdan
turib elektromagnit induktsiya qonunini va 
elektrodinamikaning qator masalalarini o„zlashtirish 
mumkin emasligini nazarda tutish kerak bo„ladi. 

---


Turli muhitlarda elektr toki mavzusini o„rganish 
maqsadlari va vazifalari. 

Turli 
muhitlarda 
elektr 
toki 
moddalar 
mikrostrukturasi va klassik elektron nazariya 
elementlari tushunchalari asosida o„rganiladi. 
Turli muhitlar elektr o„tkazuvchanlik jarayonlarini 
o„rganish o„quvchilarni elektronikaning fizik 
asoslari ilmiy-texnik taraqqiyotning eng omilkor 
va istiqbolli yo„nalishlaridan biri ekanligi bilan 
tanishtiradi. 
Biroq 
mavzuning 
mazmuni 
elektronikaning fizik asoslari bilan cheklanib 
qolmaydi, balki vakuumli diod, tranzistor kabi 
asboblarning tuzilishi va ishlashi ham qarab 
chiqiladi. Shu asboblarni o„rganish o„quvchilarni 
mikro jarayonlar texnikasida foydalanishga 
tayyorlaydi va o„rganilayotgan mavzuning 
politexnik ahamiyatini belgilaydi.

---

Yarim 
o’tkazgichlar
Yarim 
o’tkazgichni 
yoritilganlikka 
bog’liqligi 
Termorezestor 
Fotorezestor 
Yarim 
o’tkazgichlarni 
haroratga 
bog’liqligi
Tokni 
ulash 
Yarim 
o’tkazgichni 
elektr o’tka-
zuvchanligi
Zanjirga 
ulash 
Yarim 
o’tkazgichlar 
uchun tajriba
Spirtli
lampa 

---


Metallarda elektr toki elektron nazariyaning 
eksperimental asoslari. 

Mavzuning asosiy vazifasi o„quvchilarni klassik 
elektron nazariya elementlari bilan tanishtirish va 
uning asosida zanjir qismi uchun Om qonunini 
(sifat jihatdan) tushuntirishdir. Shu mavzuda o„ta 
o„tkazuvchanlik kabi muhim hodisalar qaraladi, 
keyingi yillarda u faqat nazariy emas, balki amaliy 
qiziqishga ega bo„lib qoldi. Metallarda zaryadlar 
tashuvchilar tabiatini Rikke, Mandelshtam-
Papaleksi 
va 
Tolmen-Styuartlar 
klassik 
tajribalarda isbot qilishgani ma‟lum. Metallarda 
tok modda ionlariga bog„liq bo„lmasligini 
aniqlovchi 
Rikke 
tajribasini 
tushuntirishda 
quyidagi aniq ma‟lumotlarni keltirish foydali. 
Yaxshi jilvirlangan uchta silindr (mis, alyuminiy, 
mis) orqali bir yil mobaynida tok o„tkazilgan. 

---


Bu vaqt davomida silindrlar orqali 3,5.10
6
Kl elektr o„tgan. 
Tajribada tramvay tarmog„ini ta‟minlovchi tokdan 
foydalanilgan. Agar Rikke tajribasida tok ionlar harakati 
natijasida vujudga kelsa, alyuminiy silindrning massasi 
qanday o„zgarishini hisoblash mumkin bo„ladigan 
masalalarni yechish qiziqish o„yg„otadi. Bunday hisob 
uchun mis va alyuminiy atomlarining massalarini ( ) bilish 
kerak va kristallar hosil bo„lishida mis atomi bitta 
elektron, alyuminiy atomi ikkita elektron yo„qotishini 
e‟tiborga olish lozim. Hisoblashlarning ko„rsatishicha 
silindrlarning massalari o„zgarishi katta va sezilarli edi. 
Shu bilan birga o„lchamlar juda aniq bajarilganida ham 
tsilindlarning massasi o„zgarishi kuzatilmagan. 

Rikke tajribasi metallarda tokni ionlar emas, balki mis va 
alyuminiy uchun deyarli bir xil bo„lgan zarrachalar, ya‟ni 
elektronlar vujudga keltiradi deb xulosa chiqarishga 
imkon beradi. Metallarda tokning elektron tabiatini 
to„g„ridan-to„g„ri Mandelsh-tam-Papaleksi (1913) va 
Tolmen-Styuart (1916) tajribalari tasdiqlaydi. Ularning 
g„oyasini o„quvchilarga model yordamida tushuntirish 
mumkin.

---


Suyuqliklarda elektr toki. Elektrolitlarda zaryad tashuvchilar 
tabiati. 

Mavzuning asosiy mazmuni o„quvchilarning kimyo kursida 
olgan bilimlari bilan uzviy bog„langan. Shu sababli elektrolit 
dissotsiatsiya, 
suv 
eritmalarida 
yoki 
elektrolitlarning
qotishmalarida tok tashuvchilar tabiati elektrolizning amaliy 
tadbiqi (elektrometallurgiya, galvanotexnika va boshqalar) kabi
masalalar-ni fizika darslarida takrorlash va o„quvchilarning
kimyodan olgan bilimlari bilan bog„lanishni o„rnatish tariqasida 
qarab chiqiladi. Bunday takrorlashda “Elektroliz va uning nomli 
jadvaldan foydalanish maqsadga muvofiq bo„ladi, elektrolizda
dissotsiatsiya jarayoni va ionlar harakati tushuntirilgan. 
Suyuqliklarda elektr toki tabiatini tushuntirishda, elektrolitlar 
eritmasida elektr toki ionlar harakati (ikkala ishora ham qarama-
qarshi yo„nalgan) tufayli paydo bo„lishini tasdiqlovchi tajribani 
iloji boricha ko„rsatishi kerak. Ayrim ionlar eritmaga aniq biror 
rang bergani tufayli elektrolit eritmalarida ionlar harakati 
ko„rinadigan bo„lishi mumkin. Shunday tajriba o„tkaziladi. Osh 
tuzi eritmasi shimdirilgan filtrlovchi qog„oz shisha plastinkaga 
mahkamlanadi. Uning ustiga xudi shunday ikkita tor qog„oz 
polosasi qo„yiladi, ulardan biri mis kuporosi (tutiya) da, 
ikkinchisi esa kaliy ikki xrom oksidi (К
2
С
r
О
4
) da qo„llangan. 
Birinchi polosa tok manbaining musbat, ikkinchisi manfiy 
elektrodiga ulanadi. 

---


Elektrolit eritmasidan berilgan elektrodga 
o„tadigan ionlar soni 
N
ni quyidagicha topish 
mumkin. Har bir valentli ion zaryad elektron e 
zaryadga teng yoki agar ionning valentligi 
n
bo„lsa, 
ne ga karrali zaryad tashiydi. 
N
ionlar ko„chirgan 
hamma elektr miqdori ga teng. Bundan: 

bu ifodaga 
N
ning qiymatini qo„ysak, 
m
= kelib 
chiqadi, ya‟ni Faradeyning umumlashgan qonunining 
mavzutik ifodasi hosil bo„ladi. Oxirgi ifodaning o„ng 
tomonida 
q
dan boshqa barcha kattaliklar berilgan 
modda uchun doimiy kattalik bo„ladi. Shu sababli 
formulani quyidagi ko„rinishda yozish mumkin: 

bunda

Faradey qonuni shunday ifodalanadi: elektrolizda 
elektrodda ajralib chiqqan moddaning massasi 
elektrolit eritmasi (yoki qotishmasi) dan o„tgan elektr 
miqdoriga proporsionaldir. 

---


Vakuumda tok mavjud bo„lish shartlari. 


Vakuum haqida gapirilganda, yuqori vakuum nazarda tutiladi. Bunday 
vakuumni hosil qilish uchun havoni shunchalik siyraklashtirish kerakki, 
bunda idish ichida qolgan gazda molekulalarning o„rtacha erkin yugurish 
uzunligi idish o„lchamidan yoki idish ichidagi elektrod orasidagi 
masofadan katta bo„lsin. Binobarin, idishda vakuum hosil qilingan bo„lsa, 
undagi molekulalar deyarli o„zaro to„qnashmaydi va elektrodlar 
orasidagi bo„shliqdan erkin uchib o„tadi. Bunda ular faqat elektrodlar 
yoki idish devorlari bilan to„qnashadi. Yuqori vakuumga erishish uchun 
gazni siyraklashtirish faqat gaz bosimiga bog„liq bo„lib qolmasdan, u
turgan idish o„lchamiga ham bog„liq bo„ladi. Masalan, elektrodlari 
orasidagi masofa 10 sm bo„lgan idishda yuqori vakuum gaz bosimi 10
-
3 mm sim. ust va undan past bosimda erishiladi. Eng yuqori vakuumga erishilsa ham masalan, 
р=10
-7 
mm sim. ust. bosimda ham 1 sm3
gazda bir necha milliard molekula mavjud 
bo„ladi. Hozirgi paytda o„ta yuqori vakuum yaratishga erishilgan, bunda 
idishda qolgan havoning bosimi 10
-12 mm sim ust. ga teng bo„ladi. Vakuumda tok mavjud 
bo„lishi shartini tushuntirish uchun vakuumli diod bilan quyidagicha tajriba o„tkazish kerak. Bunday asbob 
sifatida to„g„ri tolali termokatodli vakuum dioddan foydalaniladi. Bu lampada 
qolgan havoning 
bosi-mi 10- mm sim, ust. ga teng, ya‟ni yuqori bosim hosil qilingan. 
Avval vakuumga erkin zaryad tashuvchilar kiritilganda u o„tkazadi-gan 
muhit bo„lib qolishi, masalan, termoelektron emissiyada tok 
o„tkazadigan bo„lishi namoyish qilinadi. Diod zanjiriga ko„rgazmali 
galvanometr ulab, katod qizimaguncha lampa zanjirida tok bo„lmas-ligi 
ko„rsatiladi. Chug„langan lampa katodida zaryadlangan manfiy 
zarrachalar uchib chiqishini isbotlash uchun tajriba o„tkaziladi.

---


Adabiyotlar: 


1.Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi.-O„zbekiston
milliy entsiklopediyasi.-: 2000.

2.Karimov I.A. Barkamol avlod-O„zbekiston 
taraqqiyotining poydevori.- Sharq, 1998.

3.Bugayev A. I. Metodika prepodovaniya fiziki v
sredney shkole. –M: Prosvesheniye, 1981.

4.Isaak N‟yuton. Matematicheskiye nachala 
naturalnoy flosofii.-M : Nauka,1989. 

5.Razumovskiy V.G.,Xijnyakova L. S. Sovremenno„y 
urok v sredney shkole.-M: Prosvesheniye, 1983.

6.Dimonstratsionny ekspriment po fizike v sredney 
shkole. ch.1-2. 1978.

7.Kamenskiy S.Ye., P.V. Orexov Fizikadan masalalar
yechish metodikasi.- T: O„qituvchi, 1989.