Muhammad -al Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari

Misol uchun: Miqdor dialektikaning boshqa qonunlari singari ilmiy bilish va amaliy faoliyat
uchun katta ahamiyatga ega. U bizga obyektiv dunyoning rivojlanish jarayonini
toʻgʻri tushunib olish, narsa va hodisalarning sifat jihatidan oʻzgarish tarzini
anglash va undan jamiyatni yanada rivojlantirishda foydalanish imkonini beradi.
Miqdor (falsafada) — obyekt ning tashqi koʻrsatkichlari (uning kaƩ aligi,
soni, hajmi, xossalarining rivojlanish darajasi va h.k.)ni ifodalovchi tushuncha.
Birinchi marta M. masalalarini pifagorchilar taxdil qilishga urinib, sonlar tabiatini
oʻrganishgan. Aristotel M.ni alohida kategoriya deb hisoblagan. M. hodisalar,
narsalar, jarayonlarning sifati bilan muayyan birlikni tashkil etib, bu birlik ularning
meʼyori boʻladi. Narsalarning miqdoriy muayyanligi oʻzgarib maʼlum bir meʼyorga
yetishi sifat oʻzgarishiga olib keladi. Yana q. Miqdor oʻzgarishlarining sifat
oʻzgarishlariga oʻtishi qonunidir.
Miqdor oʻzgarishlarining sifat
oʻzgarishlariga oʻtishi qonuni-

umumiy tarzini ochib beradi. Uni Gegel taʼriflflab bergan. Rivojlanish murakkab

jarayon boʻlib, unda miqdor va sifat oʻzgarishlari sodir boʻladi. Predmet yoki
hodisaning rivojlanishi avval asta-sekin roʻy beradigan mikdor oʻzgarishlaridan
boshlanadi.
Miqdor oʻzgarishlari maʼlum darajaga yetgach, meʼyorning buzilishi tub
sifat oʻzgarishlariga olib keladi. Mikdor sifatga oʻtadi. Mikdor oʻzgarishlari turli
shaklda sodir boʻladi. Mikdor oʻzgarishlari obyekt qismlari sonining oʻzgarishi
shaklida, makoniy shakllarning yoki elementlar aloqadorligi tartibining oʻzgarishi
va h. k. shakllarda sodir boʻlishi mumkin. Obyektiv voqelikda faqat mikdor
oʻzgarishlari sifat oʻzgarishlariga olib kelmay, sifat oʻzgarishlari ham mikdor
oʻzgarishlariga olib keladi, vujudga kelgan yangi sifat doirasida mikdor
koʻrsatkichlari rivojlanadi. Mas, Oʻzbekiston Respublikasining mustaqillikka
erishganligi — sifat oʻzgarishi. Natijada xalq xoʻjaligi, iqtisodiy taraqqiyot uchun yangi imkoniyatlar vujudga keldi, xalqning iqtisodiy, siyosiy, madaniy ravnaqi uchun keng yoʻl ochildi.
Mikdor oʻzgarishlari nisbatan sokin, uzluksiz davom etsa, sifat oʻzgarishlari
uzilishli, sakrashsimon boʻladi. Rivojlanish jarayonida eski sifatning yangi sifatga
aylanishi uzluksizlikning uzilishi yoki sakrash deb ataladi. Sakrash — rivojlanish
jarayonida qonuniy sodir boʻladigan burilish nuqtasi, taraqqiyot zanjiridagi zaruriy
halqadir. Sakrash oʻzgarishning eng intensiv shakli, rivojlanish maromining oliy
nuqtasidir, uning natijasida eski narsa yemiriladi, yangi narsa vujudga keladi. Bir
sifatdan ikkinchi sifatga oʻƟ sh sakrash orqali boʻlishi umumiy qoida boʻlib, u xali bu sakrash har bir tayin vaziyatda tayin narsa va hodisalarga nisbatan qanday
amalga oshishini koʻrsaƟ b bermaydi. Hodisaning bir sifat xrlatdan boshqa holatga
oʻƟ shi yoʻqolish va paydo boʻlishning, mavjudlik va yoʻqlikning, inkor va tasdiqning birligidan iborat (q. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni). Sakrashda yangi yuzaga kelayotgan hodisa eskisini inkor etadi; bunda sifat va mikdor oʻzgarishlari birbirini taqozo etadi (q. Inkorni inkor qonuni). Dialektika sakrashlarning, bir sifatdan ikkinchi sifatga oʻtish shakllarining xilma-xilligini jiddiy hisobga olishni, har bir muayyan vaziyatda shu oʻtishning tayin shakllarini aniqlab, bilib olgan holda ish koʻrishni talab qiladi. Eng muhimi — sakrashning, oʻsishning tayin shaklini payqab olish, topish, ifodalash va shunga qarab harakat qilish kerak.
Miqdor oʻzgarishlarining sifat oʻzgarishlariga oʻƟ shi qonuni dialektikaning boshqa qonunlari singari ilmiy bilish va amaliy faoliyat uchun katta ahamiyatga ega. U bizga obyektiv dunyoning rivojlanish jarayonini toʻgʻri tushunib olish, narsa va hodisalarning sifat jihatidan oʻzgarish tarzini anglash va undan jamiyatni yanada rivojlantirishda foydalanish imkonini beradi.
Sifat, miqdor, tahlil yaxlitligi printsipiga koʼra biolog olimlar masalani sifatli
tahlil qilish maqsadida matematik yondashuv usulidan yana ham kengrok
foydalanish zarurligi toʼgʼrisida xulosalar chiqarmoqdalar. Shu munosabat bilan
“biomatematik” usullarni qoʼllash toʼgʼrisidagi, masalani kun tarƟ biga qoʼymoqda.
Mana shulardan aytilganlardan koʼrinib turibdiki, falsafifiy-uslubiy tamoyillar fan
usullarining umumiy tizimida ularni koordinatsiya qiladi, birlashtirib turishi
mumkin. Аslini olganda, falsafaning materiya va taraqqiyotning uyushishi
darajalarining yaxlitligi, struktura va funktsiyaning bir butunligi, zaruriyat va
imkoniyatning oʼzaro aloqadorligi va boshqa shunga oʼxshash tamoyillari ham
xuddi shunday rollarni oʼynaydi.
Falsafiy usul xususiy masalalarni yechish vaqtida umumilmiy va maxsus
usullardan ajratilgan holda ishlatilsa, fanda muvafaqqiyat qozonish mumkin emas,
chunki u xususiy fanlarda oʼz holicha ixƟ rolar kashf eƟ shga qodir boʼlgan
qandaydir bir ochqich vazifasini bajara olmaydi.
Umumiy falsafiy usulning sermahsul koordinatsiya taʼsirini oʼtkazishi avtomaƟ k
tarzda amalga oshavermaydi. Buning uchun tadqiqotchi oʼzi shugʼullanayotgan
maxsus tadqiqot predmetini chuqur egallagan boʼlmogʼi, shu sohadagi xususiy
usullarning butun zaruriy majmuini egallab olgan boʼlishi, tadqiqot obʼekƟ bilan
bogʼliq boʼlgan ishlarda yetarli darajada tajriba orƫ rgan, falsafa tarixi yutuqlari,
dialektika uslubini aniq ilmiy muammolarni hal etish vazifasiga qoʼllay olish tajribasiga ega boʼlishi, bunday amaliy ishlarni mustaqil ravishda bajara olish
mahoratiga ega boʼlishi kerak. Bularning bari tadqiqotchi tomonidan masalani
muvaffaqiyatli hal etishga yordam beruvchi omillardir.
Falsafaning integratsiya kiluvchi funktsiyasi. “Integratsiya” atamasi (lotincha
integration-tiklash, toʼldirish demakdir) qandaydir qismlar, boʼlaklarni bir butun,
yaxlit holga keltirib birlashtirish degan maʼnoni anglatadi. U koʼpgina fanlarda
qoʼllanadi va amalda umumilmiy tushunchalar maqomiga ega.
Hozirgi vaqtda fanda koʼpgina integratsiya kiluvchi omillar amal qilayotgan boʼlib,
bu hol integratsiyaning yaxlit bir tizimli hodisa boʼlib qolganligini taʼkidlash
imkonini beradi; shu jihatdan olganda, fan krizis – boʼxron holatdan qutilib chiqdi,
deyish mumkin. Endigi muammo uning koʼprok darajada uyushqoqlik koʼrsatishi
va tartibga keltirilishdadir. Hozirgi zamon sharoitida fanlarning differentsiatsiya
qilinishi jarayoni ularni bundan buyongi bir-biridan ajralib ketishiga olib kelmay,
balki aksincha, ularning oʼzaro birlashib, jipslashib kelishiga olib keladi. Biroq ,
hozircha fanlarning ajralib borishiga batamom barham berilganicha yoʼq, ilmiy
bilimning ayrim uchastkalarida baʼzan uning ham kuchayib borayotganligi
kuzatiladi. Shunga qaramay, fanning integratsiya qilinishiga tomon, uning sintezi
tomon siljish tendentsiyasi bizning davrimizda nafaqat tobora sezilarli balki
belgilovchi jarayon ekanligi aniq koʼrnmoqda.
Falsafada sifat tushunchasi.
Sifat — falsafada obyektning muhim belgilarini ifodalaydigan falsafiy
tushuncha. Sifat obyekt tarkibiy qismlarining oʻzaro turgʻun munosabatlarini
aks ettiradi, bu munosabatlar bir obyektni ikkinchi obyektdan ajratib
turadigan oʻziga xos tomonlarini anglatadi. Shu bilan birga sifat bir turdagi
obyektlarga xos umumiylikni ham ifodalaydi. Sifat tushunchasini dastlab
Aristotel taxlil qilgan. U sifatni narsalarga nisbatan aksidensiya deb
taʼriflaydi. Ibn Sino esa sifatni narsalarning ajralmas xususiyati, oʻz-oʻzicha
mavjud emas deb hisoblaydi. Yangi davr falsafasida birlamchi va ikkilamchi
sifatlar tushunchasi shakllangan. Gegel sifatga borliq bilan aynan boʻlgan
muayyanlik deb taʼrif bergan. Uning fikricha, sifat yoʻqolishi bilan
predmetning oʻzi ham yoʻqoladi. Obyektiv olamdagi narsalar oʻzgarishda va
rivojlanishda boʻlishi bilan birga, ular nisbatan barqaror yaxlitlikka ega
boʻlib, muayyan buyum yoki narsa koʻrinishi (sifat)da namoyon boʻladi.
Biron narsaning aynan shu narsa ekanligini koʻrsatuvchi jihati uning
sifatidir. Sifat predmetning ichki mohiyatini, ichki va tashqi aloqadorliklari
birligini ifodalaydi. Sifat predmetning miqdor xususiyatlari bilan
chambarchas bogʻlangan. Mas, suv kimyoviy tarkibiga koʻra 2 vodorod
atomining 1 kislorod atomiga birikishidan hosil boʻlgan. Agar atomlar nisbati oʻzgarsa suv boshqa sifatli kimyoviy moddaga aylanishi ham mumkin.
Suvning fizik xossasiga koʻra u 0° dan + 100° gacha boʻlgan haroratda
oʻzining suyuklik sifatini saklaydi, 0° dan past haroratda muzga aylanadi,
+100° dan yuqori haroratda bugʻ, yaʼni gaz holatiga oʻtadi. Bu yerda miqdor
oʻzgarishining sifat oʻzgarishiga aylanishini kuzatish mumkin. Hozirgi
zamon falsafasida sifat narsalarning ichki va tashqi muayyanligi, narsaning
bir qator xossa, belgi, xususiyatlari birligini ifodalaydi, deb taʼriflanadi.
Sifatni predmetning xossalari, belgi yoki xususiyatlari bilan aralashtirmaslik
lozim. Sifat predmetning nisbiy barqarorligini, doimiyligini, umumiyligini
ifodalasa, xossa va xususiyatlar predmetning muayyan tomon va belgilarini,
boshqa predmet va hodisalar bilan aloqadorliklarida namoyon boʻladigan
jihatlarini ifodalaydi. Falsafada sifatlar tabiiy sifatlar va ijtimoiy sifatlarga
ajratiladi. Tabiatda narsa va hodisalarning muayyan jihatlarini, jismiyligini,
fazovaqt tuzilishini, energetik holatini, tarkibini ifodalovchi sifat tabiiy sifat
deyiladi. Inson faoliyati bilan bogʻliqboʻlgan, kishilarning birbiri va tabiat
bilan aloqadorliklari natijasida vujudga kelgan sifat ijtimoiy sifat deyiladi.
Ijtimoiy sifat individual va ijtimoiy ong vositasida insonning mehnat faoliyati
tufayli vujudga keladi. Ijtimoiy sifat oʻz navbatida funksional va sistemaviy
sifatlarga boʻlinadi. Funksional sifatga ega boʻlgan obyektlar majmuasi
ikkinchi tabiat deb ham ataladi. Unga inson tomonidan yaratilgan narsalar
(uy, mix, traktor, samolyot va boshqalar) kiradi. Kishilarning muayyan
ijtimoiy munosabatlari majmuini ifoda etuvchi sifat sistemaviy sifat deyiladi.
Bunday sifat muayyan buyumda ijtimoiy aloqadorliklar sharoitidagina
mavjud boʻladi, bunday aloqadorliklardan tashkarida esa u yoʻqoladi. Odam
narsalarning vujudga kelish, rivojlanish, yemirilish, yaʼni boshqa sifatlarga
ega boʻlgan yangi narsalarga aylanish jarayonlaridan iborat. Sifatning
oʻzgarishi muayyan obyektning boshqa obyektga aylanganligini bildiradi.
Sifat tushunchasi insonning obyektiv reallikni bilishidagi maʼlum bosqichni
ifodalaydi. Bilish Sdan miqdorga va soʻng ularning birligi — meʼyorga qarab
boradi. Har qanday predmet sifat va miqdor birligidan iborat.
Sifat — falsafada obyektning muhim belgilarini ifodalaydigan falsafiy
tushuncha. Sifat obyekt tarkibiy qismlarining oʻzaro turgʻun munosabatlarini
aks ettiradi, bu munosabatlar bir obyektni ikkinchi obyektdan ajratib
turadigan oʻziga xos tomonlarini anglatadi. Shu bilan birga sifat bir turdagi
obyektlarga xos umumiylikni ham ifodalaydi. Sifat tushunchasini dastlab
Aristotel taxlil qilgan. U sifatni narsalarga nisbatan aksidensiya deb
taʼriflaydi. Ibn Sino esa sifatni narsalarning ajralmas xususiyati, oʻz-oʻzicha
mavjud emas deb hisoblaydi. Yangi davr falsafasida birlamchi va ikkilamchi
sifatlar tushunchasi shakllangan. Gegel sifatga borliq bilan aynan boʻlgan
muayyanlik deb taʼrif bergan. Uning fikricha, sifat yoʻqolishi bilan
predmetning oʻzi ham yoʻqoladi. Obyektiv olamdagi narsalar oʻzgarishda va rivojlanishda boʻlishi bilan birga, ular nisbatan barqaror yaxlitlikka ega
boʻlib, muayyan buyum yoki narsa koʻrinishi (sifat)da namoyon boʻladi.
Biron narsaning aynan shu narsa ekanligini koʻrsatuvchi jihati uning
sifatidir. Sifat predmetning ichki mohiyatini, ichki va tashqi aloqadorliklari
birligini ifodalaydi. Sifat predmetning miqdor xususiyatlari bilan
chambarchas bogʻlangan. Mas, suv kimyoviy tarkibiga koʻra 2 vodorod
atomining 1 kislorod atomiga birikishidan hosil boʻlgan. Agar atomlar nisbati
oʻzgarsa suv boshqa sifatli kimyoviy moddaga aylanishi ham mumkin.
Suvning fizik xossasiga koʻra u 0° dan + 100° gacha boʻlgan haroratda
oʻzining suyuklik sifatini saklaydi, 0° dan past haroratda muzga aylanadi,
+100° dan yuqori haroratda bugʻ, yaʼni gaz holatiga oʻtadi. Bu yerda miqdor
oʻzgarishining sifat oʻzgarishiga aylanishini kuzatish mumkin. Hozirgi
zamon falsafasida sifat narsalarning ichki va tashqi muayyanligi, narsaning
bir qator xossa, belgi, xususiyatlari birligini ifodalaydi, deb taʼriflanadi.
Sifatni predmetning xossalari, belgi yoki xususiyatlari bilan aralashtirmaslik
lozim. Sifat predmetning nisbiy barqarorligini, doimiyligini, umumiyligini
ifodalasa, xossa va xususiyatlar predmetning muayyan tomon va belgilarini,
boshqa predmet va hodisalar bilan aloqadorliklarida namoyon boʻladigan
jihatlarini ifodalaydi. Falsafada sifatlar tabiiy sifatlar va ijtimoiy sifatlarga
ajratiladi. Tabiatda narsa va hodisalarning muayyan jihatlarini, jismiyligini,
fazovaqt tuzilishini, energetik holatini, tarkibini ifodalovchi sifat tabiiy sifat
deyiladi. Inson faoliyati bilan bogʻliqboʻlgan, kishilarning birbiri va tabiat
bilan aloqadorliklari natijasida vujudga kelgan sifat ijtimoiy sifat deyiladi.
Ijtimoiy sifat individual va ijtimoiy ong vositasida insonning mehnat faoliyati
tufayli vujudga keladi. Ijtimoiy sifat oʻz navbatida funksional va sistemaviy
sifatlarga boʻlinadi. Funksional sifatga ega boʻlgan obyektlar majmuasi
ikkinchi tabiat deb ham ataladi. Unga inson tomonidan yaratilgan narsalar
(uy, mix, traktor, samolyot va boshqalar) kiradi. Kishilarning muayyan
ijtimoiy munosabatlari majmuini ifoda etuvchi sifat sistemaviy sifat deyiladi.
Bunday sifat muayyan buyumda ijtimoiy aloqadorliklar sharoitidagina
mavjud boʻladi, bunday aloqadorliklardan tashkarida esa u yoʻqoladi. Odam
narsalarning vujudga kelish, rivojlanish, yemirilish, yaʼni boshqa sifatlarga
ega boʻlgan yangi narsalarga aylanish jarayonlaridan iborat. Sifatning
oʻzgarishi muayyan obyektning boshqa obyektga aylanganligini bildiradi.
Sifat tushunchasi insonning obyektiv reallikni bilishidagi maʼlum bosqichni
ifodalaydi. Bilish Sdan miqdorga va soʻng ularning birligi — meʼyorga qarab
boradi. Har qanday predmet sifat va miqdor birligidan iborat.
Sifat — falsafada obyektning muhim belgilarini ifodalaydigan falsafiy
tushuncha. Sifat obyekt tarkibiy qismlarining oʻzaro turgʻun munosabatlarini
aks ettiradi, bu munosabatlar bir obyektni ikkinchi obyektdan ajratib
turadigan oʻziga xos tomonlarini anglatadi. Shu bilan birga sifat bir turdagi obyektlarga xos umumiylikni ham ifodalaydi. Sifat tushunchasini dastlab
Aristotel taxlil qilgan. U sifatni narsalarga nisbatan aksidensiya deb
taʼriflaydi. Ibn Sino esa sifatni narsalarning ajralmas xususiyati, oʻz-oʻzicha
mavjud emas deb hisoblaydi. Yangi davr falsafasida birlamchi va ikkilamchi
sifatlar tushunchasi shakllangan. Gegel sifatga borliq bilan aynan boʻlgan
muayyanlik deb taʼrif bergan. Uning fikricha, sifat yoʻqolishi bilan
predmetning oʻzi ham yoʻqoladi. Obyektiv olamdagi narsalar oʻzgarishda va
rivojlanishda boʻlishi bilan birga, ular nisbatan barqaror yaxlitlikka ega
boʻlib, muayyan buyum yoki narsa koʻrinishi (sifat)da namoyon boʻladi.
Biron narsaning aynan shu narsa ekanligini koʻrsatuvchi jihati uning
sifatidir. Sifat predmetning ichki mohiyatini, ichki va tashqi aloqadorliklari
birligini ifodalaydi. Sifat predmetning miqdor xususiyatlari bilan
chambarchas bogʻlangan. Mas, suv kimyoviy tarkibiga koʻra 2 vodorod
atomining 1 kislorod atomiga birikishidan hosil boʻlgan. Agar atomlar nisbati
oʻzgarsa suv boshqa sifatli kimyoviy moddaga aylanishi ham mumkin.
Suvning fizik xossasiga koʻra u 0° dan + 100° gacha boʻlgan haroratda
oʻzining suyuklik sifatini saklaydi, 0° dan past haroratda muzga aylanadi,
+100° dan yuqori haroratda bugʻ, yaʼni gaz holatiga oʻtadi. Bu yerda miqdor
oʻzgarishining sifat oʻzgarishiga aylanishini kuzatish mumkin. Hozirgi
zamon falsafasida sifat narsalarning ichki va tashqi muayyanligi, narsaning
bir qator xossa, belgi, xususiyatlari birligini ifodalaydi, deb taʼriflanadi.
Sifatni predmetning xossalari, belgi yoki xususiyatlari bilan aralashtirmaslik
lozim. Sifat predmetning nisbiy barqarorligini, doimiyligini, umumiyligini
ifodalasa, xossa va xususiyatlar predmetning muayyan tomon va belgilarini,
boshqa predmet va hodisalar bilan aloqadorliklarida namoyon boʻladigan
jihatlarini ifodalaydi. Falsafada sifatlar tabiiy sifatlar va ijtimoiy sifatlarga
ajratiladi. Tabiatda narsa va hodisalarning muayyan jihatlarini, jismiyligini,
fazovaqt tuzilishini, energetik holatini, tarkibini ifodalovchi sifat tabiiy sifat
deyiladi. Inson faoliyati bilan bogʻliqboʻlgan, kishilarning birbiri va tabiat
bilan aloqadorliklari natijasida vujudga kelgan sifat ijtimoiy sifat deyiladi.
Ijtimoiy sifat individual va ijtimoiy ong vositasida insonning mehnat faoliyati
tufayli vujudga keladi. Ijtimoiy sifat oʻz navbatida funksional va sistemaviy
sifatlarga boʻlinadi. Funksional sifatga ega boʻlgan obyektlar majmuasi
ikkinchi tabiat deb ham ataladi. Unga inson tomonidan yaratilgan narsalar
(uy, mix, traktor, samolyot va boshqalar) kiradi. Kishilarning muayyan
ijtimoiy munosabatlari majmuini ifoda etuvchi sifat sistemaviy sifat deyiladi.
Bunday sifat muayyan buyumda ijtimoiy aloqadorliklar sharoitidagina
mavjud boʻladi, bunday aloqadorliklardan tashkarida esa u yoʻqoladi. Odam
narsalarning vujudga kelish, rivojlanish, yemirilish, yaʼni boshqa sifatlarga
ega boʻlgan yangi narsalarga aylanish jarayonlaridan iborat. Sifatning
oʻzgarishi muayyan obyektning boshqa obyektga aylanganligini bildiradi.
Sifat tushunchasi insonning obyektiv reallikni bilishidagi maʼlum bosqichni ifodalaydi. Bilish sifatdan miqdorga va soʻng ularning birligi — meʼyorga
qarab boradi. Har qanday predmet sifat va miqdor birligidan iborat.
Sakrashning falsafiy ma`nosi.