Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkеnt axborot tеxnologiyalari univеrsitеti qarshi filiali “ kompyuter injiniringi ” fakultеti

Har bir alohida mobil aloqa tizimidagi ma’lumotlarni himoya qilish tizimi hamda uning 
tuzilishi va amalga oshirilishiga yondashuv individual hisoblanadi. Biroq har bir 
holatda mobil aloqa tizimidagi ma’lumotlarni samarali kompleks himoyasini yaratish 
uchun quyidagilar zarur: 
Himoyaga muhtoj ma’lumotlarning zaifligiga ta’sir ko‘ratuvchi barcha omillarni aniqlash, 
ya’ni mobil aloqa tizimiga bo‘lgan xavflar modelini qurish va chiqib ketish kanallarini 
aniqlash. 
• 
Xavflarni aniqlashga qaratilgan ma’lumotlarni himoya qilish usullarini asoslash. 
• 
Ehtimolli ma’lumotlar chiqib ketishidan bo‘lgan zararni minimallashtirishga 
asoslangan mobil aloqa tizimidagi ma’lumotlarni himoya qilish vazifalarining sifatli 
yechimini ta’minlovchi kompleks tizimni yaratish. 

---

Ma’lumotlarni taqdim qilish turlari va chiqib ketish ehtimolli kanallari 
Mobil aloqa tizimida maxfiy ma’lumotlar muammosi yechimi murakkabligining asosiy 
sabablaridan biri ushbu tizimlarda uning jismoniy turlari ko‘pligidir, bu ehtimolli chiqib 
ketish kanallari mavjud bo‘lishini oldindan bashorat qiladi va shu bilan jismoniy hamda 
funksional jihatdan himoya tizimining keng qamrovli himoyasini tashkil qilishni taqozo 
etadi. 
Shunday qilib, idoraviy tasarrufda bo‘lgan zamonaviy avtomatlashtirilgan mobil aloqa 
tizimlarida ma’lumot nutq ko‘rinishida, matn ko‘rinishida yoki qog‘ozdagi grafik tasvirlarda, 
foto va kinoplyonkada, proyeksion ekranlarda, shu jumladan, kompyuter monitorlarida va 
boshqa ko‘rinishlarda aylanishi mumkin. 
Aloqa kanallari bo‘yicha mobil aloqa tizimlarining ob’yektlari orasida aylanayotgan 
ma’lumotlarni o‘g‘irlash holatlari ham radiokanallar liniyalari orqali, ham simli liniyalar 
orqali uzatilayotganda yuz berishi mumkin. 
Mobil aloqa tizimlarining ob’yektlaridagi ma’lumotlar chiqib ketish kanallarining barchasi 
uchta asosiy toifaga ajratiladi: 
- akustik kanallar; 
- optik kanallar; 
- texnik vositalarning chiqib ketish kanallari. 
Mobil aloqa tizimining ob’yektlarida ma’lumotlar chiqib ketishining asosiy kanallari 
jismoniy maydonlar hisobga olingan holda ko‘rib chiqiladi:
• 
akustik kanal bo‘yicha chiqib ketishi; 
• 
vibroakustik kanal bo‘yicha chiqib ketishi; 
• 
shifrlovchi va deshifrlovchi uskunalarga ega bo‘lmagan simli va radioaloqa 
kanallari bo‘yicha chiqib ketishi; 
• 
elektromagnit kanallari bo‘yicha chiqib ketishi; 
• 
elektr energiyaning iste’moli bir maromli bo‘lmaganligi hisobiga asosiy texnik 
vositalari elektr ta’minotining ikkilamchi manbalari orqali chiqib ketishi; 
• 
elektrik, magnitli va akustik maydonlar xavfli signalining yordamchi texnik 
vositalarga ta’sir ko‘rsatishi natijasida chiqib ketishi; 

---

• 
yerga ulangan sim zanjirlaridagi xavfli signalning elektr energiyasi hisobiga chiqib 
ketishi; 
• 
maxfiy ma’lumotlar uzatiladigan zanjirlar orasidagi o‘zaro ta’sir va ob’yekt 
xavfsizligi hududidan tashqariga chiqishga ega bo‘lgan yordamchi texnik vositalarning 
zanjirlari orasidagi o‘zaro ta’sir hisobiga chiqib ketishi; 
• 
asosiy texnik vositalar bilan shakllantirilgan qurilmalarning elektromagnit 
nurlanishlari hisobiga ma’lumotlarning chiqib ketishi. 
Tasvirlarga dastlabki ishlov berish algoritmlari 
Tasavvur qilish yaxshi narsa. Ammo yerto‘ladan sershovqinni olib chiqib, yuvib, Apollonga 
aylanib, gugurt qutisiga solib, do‘stingizni elektron pochta orqali do‘stingizga yuborsangiz, 
yaxshi grafik dastur yaxshi natija beradi. 
Anatoliy Pyshmintsev, Ural maktabining Novosibirsk geofiziki. XX asr 
1. Asosiy tushunchalar. Tasvirlarning grafik tasviri. Kompyuter grafikasida rangning 
ifodalanishi. RGB rang modeli. CIE XYZ rang tizimi. 
2. Geometrik o'zgarishlar bitmaplar... Transformatsiya sohalari va bosqichlari. Namuna 
olish. Ikki o'lchovli signalni rekonstruksiya qilishning interpolyatsiya seriyasi. Tasvirlarning 
chastotali buzilishi va ularni yo'q qilish. Tasvirlarni qayta namuna olish. 
3. Tasvirlarni filtrlash. Chiziqli filtrlar. Silliqlashtiruvchi filtrlar. Kontrastni ko'taruvchi 
filtrlar. Farq filtrlari. Ikki o'lchovli tsiklik konvolyutsiya. Chiziqli bo'lmagan filtrlar. Chegara 
filtrlash. Median filtrlash. Ekstremal filtrlar. 
4. Tasvirlarni siqish. Takrorlash uzunligi (RLE) kodlash algoritmlari. Lug'at algoritmlari. 
Statistik kodlash algoritmlari. Yo'qotilgan tasvirni siqish. Tasvir yo'qotilishini baholash. 
Furye konvertatsiyasi. To'lqinli konvertatsiya. 
Raqamli tasvirlash bo'yicha tadqiqotlar ko'lami tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda. Buning 
sababi shundaki, tasvirni qayta ishlash ko'p o'lchovli signalni qayta ishlashdir va haqiqiy 
dunyodagi aksariyat signallar ko'p o'lchovli. 
Matematik tasvirdagi tasvir juda katta hajmdagi ma'lumotni olib yuradigan ikki o'lchovli 
signaldir. Rangli tasvir 500 × 500 element - bu bir necha yuz ming baytlik massiv. Bunday 

---

ma'lumotlarni faqat hisob-kitoblarni oqilona tashkil etish orqali qayta ishlash mumkin. 
Muayyan tasvirni qayta ishlash vazifalari uchun siz murojaat qilishingiz mumkin samarali 
usullar ushbu aniq vazifaning xususiyatlari va cheklovlarini hisobga olgan holda qayta 
ishlash.
Ammo agar biz keng miqyosli masalalarni hal qilish uchun tasvirni qayta ishlash haqida 
gapiradigan bo'lsak, unda standart operatsiyalar to'plamini ajratib ko'rsatish kerak, ulardan 
ixtiyoriy muammolarni hal qilish uchun algoritmlarni qurish mumkin. Bularga chiziqli 
transformatsiyalar, 2D konvolyutsiya va 2D diskret Furye transformatsiyalari kiradi. 
Biroq, nochiziqli transformatsiyalar tasvirni qayta ishlashda ham keng qo'llaniladi. 
Tasvirlarning o'ziga xosligi shundaki, tasvirning alohida elementlari qo'shni elementlar bilan 
ma'lum bir aloqada bo'ladi. Shuning uchun tasvirni o'zgartirishning aksariyat algoritmlari 
mahalliy xususiyatga ega, ya'ni ular ma'lum bir hudud atrofida joylashgan elementlar 
guruhlari bo'yicha tasvirlarni qayta ishlaydi. 
 Chiziqli transformatsiyalar mahalliy xususiyatni qondirish va hisoblash murakkabligi 
atrofdagi mahallaning kattaligiga bog'liq bo'lmagan algoritmlarni qurishga imkon beradi. 
Xuddi shu xususiyatlar tasvirlarni chiziqli bo'lmagan o'zgartirishlar uchun talab qilinadi. 
Bunday transformatsiyalar sinfiga rasmlarning mahalliy darajali statistikasini hisoblash 
asosida darajali filtrlash algoritmlari deb ataladigan algoritmlar kiradi. Darajali statistik 
ma'lumotlarni va ularning hosilalarini hisoblashda tasvirlarning ma'lumotlarning ortiqchaligi 
bilan bog'liq soddalashtirishlar mumkin. Bu sinfning eng mashhur algoritmi median filtrlash 
algoritmidir. Darajali algoritmlarning boshqa misollari tahlil qilingan tasvir elementini 
mahallada maksimal yoki minimal bilan almashtiradigan ekstremal filtrlash algoritmlaridir. 
Darajali algoritmlarning yana bir xususiyati - qayta ishlangan tasvirning xarakteristikasiga 
mahalliy moslashish va ulardan nafaqat silliqlash va shovqindan tozalash, balki tasvirni 
avtomatik aniqlash jarayonida xususiyatlarni olish uchun foydalanish imkoniyatlari. 
Tasvirni qayta ishlashda, agar ularni ko'p o'lchovli signallarga umumlashtirish mumkin 
bo'lsa, bir o'lchovli signallarni qayta ishlash usullari keng qo'llaniladi. Shu bilan birga, ko'p 
o'lchovli tizimlarni tavsiflashning matematik usullari to'liq emasligini hisobga olish 

---

kerak. Ko'p o'lchovli tizimlar katta miqdordagi erkinlik darajasiga ega va ularning dizayni 
bir o'lchovli tizimlarga xos bo'lmagan moslashuvchanlikni oladi.
Shu bilan birga, ko'p o'lchovli polinomlar tub omillarga ajralmaydi, bu ko'p o'lchovli 
tizimlarning tahlili va sintezini murakkablashtiradi.