Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti himoyaga ruxsat Kafedra mudiri

4.2.Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish asoslari
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish deganda kelajak avlodlarning o'z ehtiyojlarini qondirish qobiliyatiga putur yetkazmasdan hozirgi ehtiyojlarni qondirish uchun sayyoramiz resurslarini barqaror va mas'uliyatli boshqarish tushuniladi. Bu resurslardan samarali foydalanish, chiqindilar va atrof-muhitga ta'sirni minimallashtirish va uzoq muddatli barqarorlikni ta'minlashni o'z ichiga oladi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning ba'zi asoslari:
Tabiatni muhofaza qilish: Muhofaza qilish resurslardan oqilona foydalanishning asosiy tamoyilidir. Bu o'rmonlar, suv havzalari, hayvonot dunyosi va biologik xilma-xillik kabi tabiiy resurslarni muhofaza qilish va saqlashni o'z ichiga oladi. Tabiatni muhofaza qilish amaliyoti qo'riqlanadigan hududlarni tashkil etish, erni barqaror boshqarishga ko'maklashish va yashash joylarining yo'q bo'lib ketishi va turlarning yo'q bo'lib ketishining oldini olish choralarini ko'rishni o'z ichiga oladi.
Barqaror qazib olish: O'rmonlar, baliqchilik yoki suv kabi qayta tiklanadigan resurslardan foydalanganda qazib olish stavkalari barqaror chegaralar ichida bo'lishini ta'minlash juda muhim. Haddan tashqari foydalanish bu resurslarni tugatib, ekologik muvozanat va uzoq muddatli zararga olib kelishi mumkin. Barqaror qazib olish kvotalar belgilash, mas'uliyatli baliq ovlash amaliyotini amalga oshirish, tanlab kesish va barqaror qishloq xo'jaligini rivojlantirishni o'z ichiga oladi.
Energiya samaradorligi: resurslarni ratsionalizatsiya qilishning muhim jihatlaridan biri energiya samaradorligini oshirishdir. Bu turli sohalarda, jumladan, sanoat, transport va uy xo'jaliklarida energiya sarfini kamaytirish va energiya sarfini optimallashtirishni o'z ichiga oladi. Energiya samaradorligi bo'yicha chora-tadbirlar energiya tejovchi qurilmalardan foydalanish, izolyatsiyalash va ob-havo sharoitlarini ta'minlash amaliyotini joriy etish, qayta tiklanadigan energiya manbalarini qabul qilish va sanoatda energiya tejamkor amaliyotni targ'ib qilishni o'z ichiga olishi mumkin.
Chiqindilarni boshqarish: Chiqindilarni to'g'ri boshqarish ifloslanish va resurslarning tugashini oldini olish uchun muhim ahamiyatga ega. U chiqindilarni ishlab chiqarishni kamaytirish, materiallarni qayta ishlatish, qayta ishlash va chiqindilarni xavfsiz utilizatsiya qilishni o'z ichiga oladi. Qayta ishlash chiqindilarni yangi mahsulotlarga aylantirish orqali resurslarni tejashga yordam beradi. Bundan tashqari, chiqindilarni energiyaga aylantirish texnologiyalari qayta tiklanmaydigan manbalarga bo'lgan ishonchni yanada kamaytirib, chiqindilardan energiya olishi mumkin.
Barqaror qishloq xoʻjaligi: Qishloq xoʻjaligi tabiiy resurslardan muhim foydalanuvchi hisoblanadi. Qishloq xo'jaligida resurslardan oqilona foydalanish organik dehqonchilik, almashlab ekish, suvni tejaydigan sug'orish usullari va zararkunandalarga qarshi kompleks kurash kabi amaliyotlarni o'z ichiga oladi. Bu yondashuvlar tuproq degradatsiyasini, suvning kamayishini va kimyoviy ifloslanishni minimallashtiradi, shu bilan birga uzoq muddatli qishloq xo‘jaligi hosildorligini oshiradi.
Ekologik ta'lim va xabardorlik: ta'limni rivojlantirish va resurslardan oqilona foydalanish muhimligi haqida xabardorlikni oshirish barqaror rivojlanish uchun juda muhimdir. Shaxslarga tabiiy resurslarning qadr-qimmati, tabiatni muhofaza qilish amaliyoti va barqaror turmush tarzi haqida ma'lumot berish xatti-harakatlarning ijobiy o'zgarishiga va resurslarni mas'uliyatli iste'mol qilishga olib kelishi mumkin.
Siyosat va boshqaruv: Hukumatlar samarali siyosat, qoidalar va ijro mexanizmlari orqali resurslardan oqilona foydalanishni rag'batlantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Tabiiy resurslarni muhofaza qilish bo'yicha qonunlarni amalga oshirish, muhofaza qilinadigan hududlarni tashkil etish, barqaror amaliyotni rag'batlantirish va qarorlar qabul qilish jarayonlariga atrof-muhitni muhofaza qilish masalalarini kiritish resurslarni ratsionalizatsiya qilish yo'lidagi muhim qadamdir.
Doiraviy iqtisod: Aylanma iqtisodiyot kontseptsiyasi yopiq tizimni targ'ib qilish orqali resurslar iste'molini va chiqindilarni ishlab chiqarishni minimallashtirishga urg'u beradi.Aylana iqtisodiyoti materiallarni imkon qadar uzoq vaqt davomida muomalada ushlab turish uchun ularni kamaytirish, qayta ishlatish va qayta ishlashga e'tibor qaratadi.
Suvni boshqarish: Suv hayotiy resurs bo'lib, undan oqilona foydalanish suvdan samarali foydalanish amaliyotini o'z ichiga oladi. Bunga kam oqimli qurilmalar, suvni qayta ishlash va melioratsiya kabi texnologiyalar orqali suv isrofgarchiligini kamaytirish, suvni tejaydigan sug‘orish tizimlarini joriy etish hamda aholi va sanoat korxonalarida suvni tejash bo‘yicha xabardorlikni oshirish kiradi.
Ekotizim xizmatlari: Ekotizim xizmatlarining qiymatini tan olish resurslardan oqilona foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Ekotizim xizmatlari suvni tozalash, tuproq unumdorligi, changlatish va iqlimni tartibga solish kabi tabiiy ekotizimlar tomonidan taqdim etiladigan imtiyozlarni o'z ichiga oladi. Ushbu xizmatlarni tushunish va himoya qilish orqali biz resurslardan barqaror foydalanishni ta'minlashimiz va ekotizimlarning umumiy salomatligini saqlashimiz mumkin.
Texnologiya va innovatsiyalar: texnologiya va innovatsiyalardagi yutuqlar resurslardan oqilona foydalanishga sezilarli hissa qo'shishi mumkin. Masalan, quyosh va shamol energiyasi kabi qayta tiklanadigan energiya texnologiyalari qazib olinadigan yoqilg'iga bo'lgan ishonchni kamaytirishi mumkin. Bundan tashqari, materialshunoslik va ishlab chiqarish jarayonlaridagi o'zgarishlar yanada barqaror va resurslarni tejaydigan mahsulotlarga olib kelishi mumkin.
Xalqaro hamkorlik: Tabiiy resurslarni boshqarish ko'pincha xalqaro hamkorlik va hamkorlikni talab qiladi. O'rmonlar, okeanlar va iqlim kabi ko'plab resurslar milliy chegaralardan oshib ketadi. Samarali xalqaro shartnomalar, hamkorlik va tashabbuslar global muammolarni hal qilish, barqaror amaliyotni ilgari surish va umumiy resurslardan ortiqcha foydalanishning oldini olish uchun zarurdir.
Hayotiy tsiklni baholash (LCA): Hayotiy tsiklni baholash - bu mahsulot yoki jarayonning xom ashyoni qazib olishdan tortib, utilizatsiya qilishgacha bo'lgan butun hayot aylanishi davomida atrof-muhitga ta'sirini baholash uchun tizimli yondashuv. LCA resurslardan foydalanishni minimallashtirish, atrof-muhitga ta'sirni kamaytirish va mahsulot va tizimlarning umumiy barqarorligini yaxshilash imkoniyatlarini aniqlashga yordam beradi.
Iste'molchining xabardorligi va tanlovi: Shaxsiy sifatida bizning iste'mol usullarimiz va tanlovlarimiz resurslardan foydalanishga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Xabardor iste'molchilar bo'lish, barqaror mahsulotlarni tanlash, chiqindilarni kamaytirish va mas'uliyatli amaliyot bilan kompaniyalarni qo'llab-quvvatlash resurslardan oqilona foydalanishga hissa qo'shishi mumkin. Iste'molchilarni xabardor qilish kampaniyalari va etiketkalash tizimlari odamlarga ko'proq ma'lumotli tanlov qilishga yordam beradi.
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish turli darajadagi jamoaviy harakatlarni talab qiladigan doimiy harakatdir. Bu barqarorlikning ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy jihatlarini hisobga olgan holda hozirgi ehtiyojlarni qondirish va kelajak avlodlar uchun resurslar mavjudligini ta'minlash o'rtasidagi muvozanatni o'z ichiga oladi. Ushbu tamoyillar va amaliyotlarni qabul qilish orqali jismoniy shaxslar, jamoalar, korxonalar va hukumatlar tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ularning kelajak avlodlar uchun mavjudligini ta'minlash va sayyoramiz salomatligini saqlashga hissa qo'shishi mumkin.


Xulosa.
Mamlakat iqtisodiyotida elektron tijoratni rivojlantirishning ahamiyati yanada muhim. Yangi O'zbekistonning 2022—2026-yillarga mo'ljallangan Taraqqiyot strategiyasida raqamli iqtisodiyotni iqtisodiy rivojlanishning asosiy “drayveri”ga aylantirish va uning hajmini kamida 2,5 baravar oshirish rejalashtirilgan bo'lib, bunda elektron tijorat asosiy o'rinlardan birini egallaydi.Hozir dunyoda elektron tijorat intensiv o'sish bosqichida va u bir necha yil davom etadi. Bu tendentsiya bizni ham chetlab o'tmaydi. Shu bois, mazkur yo'nalish oxirgi yillarda yurtimizda jadal rivojlanayotganiga guvohmiz. Birgina misol, axborot iqtisodiyoti va elektron tijorat sohalarida yaratilgan yalpi qo'shilgan qiymat hajmi 2015—2020-yillar oralig'ida qariyb 3 barobarga ko'paygan va bu ko'rsatkichning YAIMdagi ulushi 2 foizni tashkil etdi.
Jahonda raqamlashtirish jarayoni kechmoqda. Bu termin iqtisodiyotga ham kirib kelgan. Barcha sohalar zamonaviy raqamlashtirishga o'tib boryapti. Ba'zi tarmoqlar allaqachon axborot texnologiyalarining kuchli ta'siriga uchragan bo'lsa, boshqalari bu yo'lning boshida turibdi. O'zbekistondagi raqamli iqtisodiyot rivoji esa oxirgi yillarda sezilarli tarzda jadallashdi. Ayniqsa, uning asosiy qismi hisoblangan elektron tijorat faol rivojlanish yo'lida harakatlanyapti. Internet tarmoqlari tobora rivojlanib borayotgan bugungi sharoitda elektron tijorat tadbirkor uchun ham, xaridor uchun ham qulay savdo maydoni hisoblanadi. Yurtimiz tahlilchilarining oxirgi ma'lumotlariga ko'ra, 35 milliondan ortiq aholiga ega O'zbekiston Respublikasida internet foydalanuvchilari soni 27,2 milliondan oshgan. Bunda mobil internet foydalanuvchilari soni 25,3 million kishini tashkil etmoqda. Hozirgi vaqtda 95 foiz aholi maskanlari mobil internet bilan qamrab olingan bo'lsa, 54 foiz uy xo'jaliklarida yuqori tezlikdagi internetga ulanish imkoni yaratilgan. Bu o'z-o'zidan onlayn savdolar ko'lami kengayishiga yo'l ochmoqda.
Yangi O'zbekistonning hozirgi rivojlanayotgan taraqqiyotida elektron tijoratni tadbirkorlik faoliyatining eng istiqbolli yo'nalishlaridan biri sifatida ko'rish mumkin. Soha mutaxassislarining fikricha, respublikada elektron tijoratni rivojlantirish uchun barcha zarur shart-sharoitlar va resurslar mavjud. Jumladan, aholining komp`yuter savodxonligi darajasining o'sishi, past trafik narxlar bilan yuqori sifatli internetning mamlakat bo'ylab tarqalayotgani va boshqalar.
Davlatimiz rahbarining 2021-yil 17-noyabrdagi “elektron tijorat ma'murchiligini takomillashtirish va uni yanada rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish to'g'risida”gi qaroriga muvofiq, elektron tijorat faoliyati bilan shug'ullanuvchi tadbirkorlarga soliq imtiyozlari belgilab berilgan. Shu asosda mamlakatimizda elektron tijorat sohasida internet orqali taqdim etiladigan xizmatlar ko'rsatadigan korxona va tashkilotlar soni ortib boryapti. Elektron tijoratni rivojlantirish imkoniyatlarini baholash uchun nafaqat internet tarmog'iga ulanish va tashkilotlarning zamonaviy komp'yuterlar bilan texnik jihozlanishi, balki veb-sayt va elektron pochta manzilining mavjudligi ham katta ahamiyatga ega. Tashkilotning shaxsiy veb-sayti elektron iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilari o'rtasidagi o'zaro aloqa imkoniyatlarini sezilarli kengaytiradi. Unda tashkilot to'g'risidagi barcha ma'lumotlar joylashtirib borilishi barobarida, tezkor buyurtmalar ham qabul qilish mumkin.
Tahlillarga ko'ra, hozir yurtimiz miqyosidagi onlayn xaridlarning aksariyati mahalliy do'konlarda amalga oshiriladi. O'zbekiston Respublikasidagi onlayn-xaridorlar uchun asosiy mamlakat esa Xitoy Xalq Respublikasi hisoblanadi. Demak, aholi va tashkilotlarning elektron tijorat muhitiga jalb etilishi, xorij bozoriga chiqish va chet ellik hamkorlar bilan ishlash ko'rsatkichlari hozircha yetarli darajada emas.
Umuman olgandsa raqamli texnologiyalar kundan-kunga rivojlanib borar ekan elektron tijoratning mamlakat iqtisodiyotidagi ulushi yaqin kelajakda doimiy ravishda oshib boradi. U nafaqat iqtisodiyot tarmoqlari va tadbirkorlar faoliyati, balki aholi turmush darajasiga ham ijobiy ta'sir ko'rsatadi.