Muhit va ekologik omillar. Muhitga organizmlarning moslashishi. Biomaromlar va tirik organizmlarning hayotiy shakllari. Vaqt ekologik omili. O’simlik va hayvonlardagi sutkalik, oylik va yillik maromlari

3. Qishloq xo'jaligi amaliyotining o'zgarishi
Ko'pgina fermer xo'jaliklari an'anaviy go'ngga, mahalliy suv havzalaridan to'g'ridan -to'g'ri sug'orishga va zararkunandalar populyatsiyasini nazorat qilishning organik vositalariga qaytmoqdalar. Ammo qishloq xo'jaligining ifloslanish jarayoni to'liq hukm surishi uchun qishloq xo'jaligining amaliyotida to'liq o'zgarish bo'lishi kerak.
Qattiq va zaxarli chiqindilar. Atrof muxit siyosati va barqaror rivojlanish.
Respublikada rivojlangan agrosanoat kompleks mavjudligi atmosferaning sifat tarkibining oʻzgarishiga sezilarli taʼsir koʻrsatadi. Aholisi zich, transport harakati koʻp boʻlgan yirik shaharlar joylashuvining xususiyatlari, tor tabiat havzasida ekologik xavfli ishlab chiqarishlarning mavjudligi va shu bilan bir vaqtda oʻziga xos tabiiy-iqlimiy sharoitlar (tez-tez uchraydigan inversiya, atmosferadagi turgʻun holatlar) atmosferaning yer usti qatlamida ifloslantiruvchi moddalar toʻplanishiga sabab boʻladi.
Turgʻun manbalardan atmosfera havosiga 150 dan ortiq ifloslantiruvchi moddalar tashlanadi. Bular tashlamalarning asosiy qismini tashkil qiluvchi qattiq moddalar (jumladan, ogʻir metallar, vanadiy besh oksidi, benz(a)piren, oltingugurt dioksidi va ozon, metilmerkaptan, fosforli angidrid, mishyak va boshqa) oʻziga xos yuqori toksik zararli moddalar tashlamalaridir.
Sanoatda yoqilgʻi-energetika, kimyo va neft-kimyo sanoati azot oksidlari tashlamalarining tashlanishida asosiy hissa qoʻshadi. Ularning ulushiga respublika boʻyicha azot oksidi tashlamalarining 86,8% toʻgʻri keladi. Biroq, azot oksidlari barcha tashlamalarining respublika boʻyicha 57,9% va 26,7% energetika tarmogʻi ulushiga toʻgʻri keladi. Yoqilgʻidan foydalanishning past samaradorligi atmosferaga ortiqcha tashlamalar tashlanishiga olib keladi, bu mazkur obyektlar joylashgan aholi yashash punktlari va shaharlarda (Toshkent, Angren, Navoiy) atmosfera havosining ifloslanishi darajasiga taʼsir koʻrsatadi.

Chang - qattiq zarralar demakdir, ularning dispers va komponent tarkibi uning (tabiiy yoki antropogen) kelib chiqishiga bogʻliq. Ular tarkibiga mineral tuzlar, metall oksidlari va organik birikmalar kiradi. Oʻzbekiston hududida atmosferaga chang kelib tushishining yirik tabiiy manbalari – Qoraqum, Qizilqum va Orolqumning (Orol dengizining qurigan qismining) mustahkamlanmagan qumli tuproqlari va shoʻrxok choʻllari hisoblanadi.
Ochilib qolgan dengiz tubi Orolqum tuzli choʻlini tashkil qildi, bu yerdan har yili katta miqdorda tuz va qum zarrali changlar shamol yordamida tarqaladi. Chang - tuz koʻchishining asosiy hajmlari sohilboʻyi polosasining 300 km oraligʻida roʻy beradi. Janubiy Orolboʻyida tuproqqa tushadigan chang miqdori sugʻoriladigan yerlarga qaraganda, oʻn baravar koʻproqdir.
Oʻzbekistonning havo ifloslanishiga qarshi kurashish va havoning sifatini nazorat qilish sohasidagi umumiy strategiyasi atrof-muhitni muhofaza qilish boʻyicha qonuniy hujjatlar, dasturlar, harakat rejalari asosida atrof-muhitni, shu jumladan atmosfera havosini muhofaza qilish boʻyicha harakatlar maqsadli Davlat dasturlari ishlab chiqiladigan loyihalarning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Ekologik xavf va muammolarning majmuasini hisobga olib, Oʻzbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qoʻmitasining “Davlat ekologik ekspertizasi markazi” DUKga respublika hududida joylashgan subyektlar tomonidan faoliyatining atrof-muhitga taʼsiri toʻgʻrisida bayonot loyihalari taqdim qilinib, ixtisoslashtirilgan ekspertlar tomonidan ekologik xavfsizlikni taʼminlash, nazorat xizmatini takomillashtirilishini taʼminlash, respublika hududlari atrof-muhitining transchegaraviy ifloslanishdan va tabiiy obyektlarning zaharlanishidan, shu jumladan, toksik, radioaktiv moddalarning va tabiiy manbalardan ionlashtiruvchi nurlanishning oʻtishi, ekologik xavfli texnologiya va mahsulotlarning olib kirilishidan muhofaza qilish boʻyicha preventiv kompleks chora-tadbirlari oʻrganib chiqilib davlat ekologik ekspertizasi xulosalari beriladi.
Tuproqlarning ifloslanishi va ularni oldini olish yo’llari. Chiqindilarni qayta ishlashning zamonaviy usullari
Tuproqning fizik-kimyoviy xususiyatlari ifloslantiruvchi moddalar bilan ta'sir o'tkazish mexanizmlarini belgilaydi. Uning tarkibidagi g'ovakli matritsaning o'zgaruvchan xususiyati, shu jumladan gazsimon va suyuq faza, ifloslantiruvchi moddalarni ushlab turishga imkon beradi.

Tuproqning ifloslanish sabablari orasida qattiq, suyuq va gazsimon, shahar va sanoat chiqindilarining etarli darajada boshqarilmasligi ham mavjud. Erga tashlangan chiqindilar yoki unga tashlangan chiqindi suvlar ko'p miqdordagi ifloslantiruvchi moddalarni o'z ichiga oladi va kislotali yomg'ir uning kislotaliligini keltirib chiqaradi.

Tog'-kon ishlari va neft ishlari tuproqning fizikaviy va kimyoviy buzilishini keltirib chiqaradi. Shu ma'noda, eng katta muammolardan biri bu tuproqning og'ir metallar bilan ifloslanishi.
Boshqa tomondan, qishloq xo'jaligi faoliyati tuproqlarni agrokimyoviy va qishloq xo'jaligi texnikasidan ortiqcha foydalanish natijasida yomonlashadi. O'g'itlar va zararkunandalarga qarshi vositalar tuproqdagi mikroorganizmlar populyatsiyasiga va o'simliklarga ta'sir qiladi.
Eng keng tarqalgan tuproq ifloslantiruvchi moddalar og'ir metallar, agrokimyoviy moddalar, tuzlar, qattiq chiqindilar, organik chiqindilar va biologik ifloslantiruvchi moddalardir. Ushbu ifloslantiruvchi moddalar tuproqlarning kimyoviy, fizik, biologik, termal va vizual ifloslanishiga olib keladi.
Tuproqning ifloslanishi ifloslangan o'simliklar va suvni iste'mol qilishda sog'liqni saqlash muammolarini keltirib chiqaradi. Xuddi shu tarzda, landshaft tanazzulga uchraydi va ulkan iqtisodiy yo'qotishlarga olib keladi.