Muhitning ximyaviy tarkibi va metagalaktikaning yoshi Kodirov. O. G., Mirtoshev. Z., Alimov. T. A

Muhitning ximyaviy tarkibi va metagalaktikaning yoshi
Kodirov.O.G. , Mirtoshev.Z. , Alimov.T.A.
Samarqand davlat universiteti
Turli metodlar (Quyosh yulduzlarni va yulduzlararo muhitni spektral analiz qilish, birlamchi kosmik nurlar yadroviy tarkibini aniqlash, meteor va boshqa jismlar tarkibini ximyaviy analiz qilish) ximyaviy elementlarni koinotda tarqalishini baholash imkonini beradi. Koinotda eng ko’p tarqalgan element vodoroddir. Vodorodning tarqalishini birga teng deb olsak, geliy elementining (⁴He) nisbiy miqdori ~10^-1, deyteriyniki (²D)~10^-5, ga teng bo’lib boshqa elementlarning ulushi esa bundan ham kamdir. Ko’p hollarda elementlarni tarqalishini atomlar soni bilan ifodalamasdan kosmik muhit massasidagi ulushi bilan ifodalaydilar, u holda kuzatish natijalariga ko’ra koinot massasining 75 %-i vodorodga, taxminan 25 % geliyga to’g’ri keladi. Hozirgi zamon tasavvurlariga ko’ra [1,2], ¹² C elementidan ⁵⁶F elementigacha bo’lgan yadrolar yulduzlarning tinch evolyutsiyasi davrida ularning qarida kechuvchi termoyadro reaksiyalar natijasida hosil bo’lsa, og’ir elementlar yadrolari o’ta yangi portlash singari jarayonlarda bo’ladi va portlash natijasida elementlar yulduzlararo fazoga tarqatiladi.
Geliy va deyteriy yulduzlardagi termayadro reyaksiyalarida ham hosil bo’ladi va yonadi, lekin ularni koinotda tarqalishi to’g’risdagi olingan natijalarning ko’rsatishicha bunday yadrolarni asosiy qismi kosmologik kelib chiqishga ega, bo’lib yulduzlar paydo bo’lgunga qadar hosil bo’lganliginini ko’rsatadi. ⁴He-ning koinotda tarqalishi miqdori ular faqatgina yulduzlardagi sintez reayaksiyalarida hosil bo’ladi deb olganiga qaraganda juda yuqoridir. Yulduzlarni nursochishini yagona mexanizmi vodorodni geliyga aylanishi termoyadro reaksiya mexanizimi deb faraz qilib olsak, uholda 10¹⁰ yilda hosil bolgan geliy miqdori koinotda kuzatilganidan taxminan 15 marotaba kam bo’lishi kerak edi [1,3]. Bundan tashqari, yulduzli geliy koinotga uloqtirilmaydi, chunki yulduzlar evolyutsiasining geliy hosil bo’lish etapida yulduzlar portlamaydi. Demak koinotda kuzatiladigan geliyning asosiy qismi kosmologik bo’lib, yulduzlar paydo bo’lgunga qadar hosil bo’lganligini ko’rsatadi. Yadroviy astrofizika fanining ko’rsatishiga ko’ra deyteriy elementi termoyadro reaksiyalarda tug’ilishiga ko’ra tezroq yonadi. Shuning uchun deyterirning kuzatilgan miqdori kosmologik hosil bo’lgan deyteriy miqdorining eng pastki chegarasi bo’lsa kerak[1,4,5]. Yerda va koinotda tarqalgan ximyaviy elementlar tarkibida turlicha radioaktiv elementlar mavjud bo’lib, bunday elementlar tabiiy o’z-o’zicha yemrilish xususiyatiga egadir. Faraz qilish tabiiyki bunday radiokyiv elementlar, yulduzlar paydo bo’lishi bilan bir vaqtda ularda kechuvchi nukleosintez jarayonlarda hosil bo’la boshlagan. Shuning uchun radioaktiv elementlarni hosil bo’lishi va yemrilishi tezliklarini hamda bunday elementlarni hozirgi vaqtdagi koinotdagi miqdorini bilgan holda metagalaktikani yoshini baholash mumkindir. Elementlarni radioktiv yemrilish natijalariga ko’ra metagalaktikani aniqlangan yoshi ≈(11-13)∙10⁹ yilga teng bo’lishi kerak. Boshlang’ich paytdagi, yulduzlar hosil bo’la boshlagan, molekulyar bulutlarda geliy miqdori ≈25%, vodorod miqdori 75% deb oladigan yulduzlar evolyutsiyasining nazariyasi bo’yicha ham, yulduzlarning yoshi shunga teng ekanligi ko’rsatilgan. Xarakterli Xabblli vaqt t~(10-20)∙10⁹ yil ekanligini eslasak, turli metodlar bo’yicha metagalaktika yoshi taxminan 10 millard yilga teng ekanligini topamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1.Физика космоса. Маленкая энциклопедия. Из-во “Советская энциклопедия”, 1988 г
2. Б.С. Ишханов, И.M. Капитонов, И.A. Тутинь “Нуклеосинтез во вселенной” M, Из-во МГУ, 1988 г
3. Зельдович Я.Б, Новинков И.Д “Строения и эволюция вселенной” М. Наука, 1975
4. Я.М. Крамаровский, ВП. Чечев.”Синтез элементов во вселенной”. Наука, 1987
5,Н.Ж Такибаев “Эволюция вселенной и происхождения химических элементов”, Алмаато, 2005