Mulkchilik shakllarini o`zgartirish yo`llari va usullari

Mulkchilik huquqlari esa mulk subhektining mulk obhektiga nisbatan munosabatidir, ya’ni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kelib chiquvchi huquqlar majmuidir:

Mulk subhektlari ko’’ darajali bo’lib, shu subhektlardan birontasi o’zini mulk egasi sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus oladi.
Mulk munosabatlari, yuqorida aytib o’tilganidek, iqtisodiy munosabatlar tizimida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Keling, boshlang’ich tushunchalar va taoriflarga murojaat qilaylik.
Mulk - bir tomondan, shaxs, guruh yoki odamlar birlashmasi (subhekti) va boshqa tomondan moddiy dunyoning (obhektning) har qanday mohiyati, ikkinchi tomondan, doimiy yoki vaqtincha, qisman yoki to’liq begonalashtirish, ajratish, subhekt tomonidan obhektni ajratib olish o’rtasidagi munosabatlar. shunday qilib, mulk obhektning maolum bir obhektga tegishli ekanligini tavsiflaydi.
Mulk egasi (egasi) obhekti mulkka egalik qilish qobiliyatiga va huquqiga ega bo’lgan mulkiy munosabatlarning faol tomonidir. Mulk subhektlari yakuniy tahlilda atayin jonlantirilgan shaxslardir. Mulk obhekti - bu tabiatga, obhektga, energiyaga, maolumotga, mulkka, maonaviy, intellektual qadriyatlarga, to’liq yoki maolum darajada ushbu obhektga tegishli bo’lgan mulkiy munosabatlar shaklidagi mulk munosabatlarining ‘assiv tomoni. Mulk obhekti ko’’incha shunchaki mulk deb ataladi, unga investitsiya kiritadi. kontse’tsiya, obhektning o’zi ham, mulkka nisbatan u bilan bog’liq munosabatlar.
"Mulk munosabatlari" tushunchasi, bir tomondan, mulkdorning “uning narsasiga” munosabati, ya’ni mulk va subhekt o’rtasidagi obhektiv-obhekt munosabatlarini o’z ichiga oladi. Ushbu dastlabki munosabatlar mulkchilik subektlari o’rtasidagi munosabatlarning, ya’ni subektiv-subektiv munosabatlarning muhim sharti bo’lib xizmat qiladi.
Mulk munosabatlarining ikki tomoni bor: huquqiy va iqtisodiy.
Mulkchilikning huquqiy tushunchasi iqtisodiy tushunchadan ancha oldin ‘aydo bo’lgan. Mulkni huquqiy talqinning nisbiy soddaligi va ravshanligi, shaxsning narsaga, obhektga bo’ysunadigan kuchli irodali munosabati sifatida ijtimoiy ongda mustahkam o’rnashgan. Rim yuristlari mulkni biror narsaga egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqi sifatida belgilab qo’ydilar. Ya’ni, mulk huquqiy jihatdan mulk munosabatlarini ifodalaydi: huquqiy normalar mahsulotning qandaydir subhektlarga (fuqarolar, guruhlar, sinflar, aholi, davlat) taqsimlanishi va taqsimlanishini belgilaydi. Boshqacha aytganda, huquqiy tomon mulk huquqini qonunlashtiradi va bu huquqlarni meros qilib olish, to’shirish va sotishni tartibga soladi. Egasi o’ziga tegishli bo’lgan narsalarga egalik qilish, undan foydalanish va ularni tasarruf etish huquqini oladi va davlat ushbu huquqni qonun hujjatlari orqali taominlaydi⁷.
Amerikalik iqtisodchilar R. Coase va A. Alchian mulk huquqi nazariyasini ishlab chiqdilar. “Mulk huquqi” tushunchasi 11 tarkibiy qismdan iborat huquqlar to’plamini (“huquqlar to’plami”) o’z ichiga oladi⁸:
1) mulk huquqi, ya’ni imtiyozlarni eksklyuziv jismoniy boshqarish huquqi;
2) foydalanish huquqi, ya’ni tovarlarning foydali xususiyatlaridan o’zi uchun foydalanish huquqi;
3) boshqarish huquqi, ya’ni imtiyozlardan foydalanishni kim va qanday taominlash to’g’risida qaror qabul qilish huquqi;
4) daromad olish huquqi, ya’ni tovarlardan foydalanish natijasida olingan natijalar huquqi;
5) suveren huquq, ya’ni tovarni begonalashtirish, isteomol qilish, o’zgartirish yoki yo’q qilish huquqi;
6) xavfsizlik huquqi, ya’ni tovarlarni eks’ro’riatsiya qilishdan va atrof-muhitga zarar etkazilishidan himoya qilish huquqi;
7) tovarlarni meros qilib olish huquqi;
8) tovarga cheksiz egalik qilish huquqi;
9) atrof-muhitga zararli bo’lgan tarzda foydalanishni taqiqlash;
10) jarima ko’rinishidagi javobgarlik huquqi, ya’ni. qarzni to’lashda foyda yig’ish imkoniyati;
11) qoldiq belgi huquqi, ya’ni. buzilgan vakolatlarning tiklanishini taominlaydigan ‘rotseduralar va institutlarning mavjudligi huquqi.
Mulk huquqi deganda, odamlar soni cheklangan miqdordagi tovarlarning mavjudligi va ulardan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan, odamlar o’rtasidagi munosabat tushuniladi.
shuni tahkidlash kerakki, mulkni qonuniy konsolidatsiya qilish bu jarayonning o’zi emas, faqat mulkni ajratish jarayonining muzlatilgan natijasidir. Ammo doimiy ravishda rivojlanib boradigan iqtisodiy munosabatlar, o’zlashtirishning yangi shakllarini yaratadi, agar huquqiy hujjatlar amaldagi iqtisodiy munosabatlarga to’g’ri kelmasa, ular rivojlanishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Mulkchilikning yuridik shakli odamlar tomonidan moddiy tovarlarni rasmiy ravishda o’zlashtirilishini aks ettiradi, iqtisodiy tovarlarning real o’zlashtirilishi ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va isteomol qilish jarayonlarida ro’y beradi.
Iqtisodiy nazariya resurslar va mahsulotlarni o’zlashtirish va ulardan foydalanishning aniq jarayonlarini aniq o’rganadi.
Iqtisodiy mulk munosabatlariga quyidagilar kiradi: 1) xo’jalik tovarlarini berish; 2) ushbu tovarlardan iqtisodiy foydalanish; 3) mulkni iqtisodiy sotish⁹.
To’shirish bu narsalar bilan munosabatlarni o’zlari kabi quradigan odamlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlardir. Ajratishning qarama-qarshi tomoni - bu begonalashtirish munosabati.
Egasi, birinchidan, ishlab chiqarish jarayonida mulk obhekti (moddiy va nomoddiy qiymatlar) dan foydalanishi mumkin; ikkinchidan, mulkka maolum muddat davomida egalik qilish va undan foydalanish huquqini beradi va aniqlaydi.
Mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy qonunlarsiz iqtisodiyot normal rivojlana olmaydi. Masalan, har qanday mulk egasi uning mulki joylashgan mamlakat qonunlariga muvofiq harakat qilishi kerak. Umuman olganda, bu butun jamiyatdagi o’yin qoidalari bo’lgan mulkiy huquqlar (hatto ular bir oz aniq tushunilgan bo’lsa ham) va faqat sof iqtisodiy munosabatlar ularga bog’liq ekanligi tan olinadi.
O’zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkning turli shakllari uchun teng huquqiy imkoniyatlar berilmoqda. Mulk shakllarining teng imkoniyatlar tadbiq etilishi uchun qonun xujjatlari ishlab chiqildi va amalga joriy etildi. Bozor iqtisodiyotining asosi bo’lgan xususiy mulk kafolati bo’yicha ham davlat bu mulk shaklini har tomonlama qo’llab-quvvatlamoqda. O’zbekiston Respublikasining “Mulkchilik to’g’risida” Qonuniga ko’ra O’zbekiston Respublikasida mulk daxlsizdir. Har bir shaxs mulkdor bo’lishga haqli. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning samarali amal qilishiga va xalq farovonligining o’sishiga imkoniyat yaratuvchi har qanday shakldagi mulkchilik bo’lishiga ruxsat beriladi. Mulkchilikning hamma shakllari daxlsiz bo’lishiga va ularning rivojlanishi uchun teng sharoit yaratilishiga qonun kafolat beradi. O’zbekiston Respublikasi mulkdorga qarashli bo’lgan mol-mulkni saqlash va ko’’aytirib borish uchun barcha zarur sharoitlarni yaratib beradi¹⁰.
Mulk huquqlari - tovarlardan foydalanishning ruxsat etilgan usullarini belgilaydigan huquqlar to’plamidir.
Egalik huquqlari:

• 
  egasi yoki egasi bo’lmagan materiallardan mustaqil ravishda buyumlar yasash;
  
• 
  mulkdan foydalanish (mevalar, mahsulotlar, daromadlar);
  
• 
  bitim bo’yicha mulkni sotib olish (sotib olish-sotish, almashish, sovg’a);
  
• 
  meros yoki vorislik;
  
• 
  egasiz narsalarni to’ishga birinchisining huquqi bilan (to’ish, xazina);
  
• 
  mulk huquqi bo’yicha¹¹.
  

Mulk huquqlari egasi o’z mol-mulkini boshqa shaxslarga berish, mulk huquqidan voz kechish, mulkni yo’q qilish yoki yo’q qilish natijasida tugaydi.
Qonunchilik bahzi holatlarda mulkiy huquqlarni majburan bekor qilishga imkon beradi. Bunday holatlarga mulk egasining majburiyatlarini qaytarish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, musodara qilish, rekvizitsiya qilish, davlat va shahar ehtiyojlari uchun er uchastkasini majburan qaytarib olish, qonunga xilof ravishda foydalanilgan er uchastkasini tortib olish, madaniy muomala va uy hayvonlariga noto’g’ri munosabatda bo’lganlarni majburiy ravishda sotib olish kiradi. Mulk huquqlarini huquqiy himoya qilish fuqarolik huquqining asosiy funktsiyalaridan biridir. Mulk huquqlarini fuqarolik himoyasini amalga oshirish sud orqali amalga oshiriladi.
Bundan tashqari, mulkka qarshi jinoyatlar uchun (o’g’irlik, talonchilik, talonchilik, firibgarlik, mulkni o’g’irlash, o’g’irlash, tovlamachilik) jinoiy sanktsiyalar qo’llaniladi. Va nihoyat, egasi qulflar, seyflar, o’g’irilik signallari, qo’riqchilar (qo’riqchilar) yordamida mol-mulkini unga qilingan jinoiy hujumlardan o’zini himoya qilishni amalga oshiradi.
Huquqlar to’plami doirasida iqtisodiy huquqlarning ikki turi ajratiladi: iqtisodiy huquqlar (foydalanish huquqlari) va tasarruf qilish huquqlari. Egalik huquqlari bir-biridan mustaqil ravishda agentdan agentga o’tkazilishi mumkin. shunday qilib, mulk huquqi nazariyasida kom’aniya muayyan shakldagi, vakolatlar to’plami to’shiriladigan shartnomalar tarmog’i sifatida qaraladi.
Hozirgi davrda real hayotda bozor iqtisodiyoti sof bozor mexanizmi va rejali iqtisodiyot unsurlarini mujassamlashtiradi. Mulkchilikning har xil shakllari, tadbirkorlikning turli yo’nalishlari mavjud bo’ladi, unda rejalashtirish, ‘rognozlash, aholini ijtimoiy himoyalash kuchayadi. Masalan, AQsh iqtisodiyoti hozirgi davrda oldingi erkin bozor iqtisodiyotidan sezilarli farq qiladi. Bu farqlar quyidagilarda ko’rinadi¹²:
Birinchidan, mulkning bir qismi davlat qo’lida bo’lib, u iqtisodiyotda faol rolg’ o’ynaydi. Bu iqtisodiyotning barqarorligi va o’sishi uchun sharoit yaratishda, bozor tizimi yetarli darajada ishlab chiqarmaydigan yoki umuman yetkazib bermaydigan ayrim tovarlar va xizmatlar bilan ta’minlashda, daromadlar taqsimlanishini o’zgartirishda va shu kabilarda namoyon bo’ladi;
Ikkinchidan, sof kapitalizmdan farqli o’laroq, AQsh iqtisodiyotida yirik korporatsiyalar va kuchli kasaba uyushmalari shaklidagi qudratli iqtisodiy tashkilotlar mavjud.
Bu yerda, shuni alohida tahkidlash lozimki, xususiy mulkchilik va bozor tizimiga suyanish, ijtimoiy mulkchilik va markazdan rejalashtirish har doim ham bir vaqtda mavjud bo’lmasligi mumkin. Masalan, sobiq millatchi Germaniya iqtisodiyoti avtoritar ka’italizm deb atalgan, chunki mulkchilik xususiy bo’lib qolsada, mamlakat iqtisodiyoti qattiq nazorat ostiga olingan va markazdan boshqarilgan. Buning teskarisi, bozor sotsializmi deb atalgan sobiq sotsialistik Yugoslaviya iqtisodiyotida resurslarga ijtimoiy mulkchilik xos bo’lgan va bir vaqtda iqtisodiy faoliyatni tashkil qilish va boshqarishda erkin bozor asosida olib borilgan. shvetsiya iqtisodiyotida ham 90% dan ortiq xo’jalik faoliyati xususiy firmalarda to’plangan bo’lsada, davlat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va daromadlarni qayta taqsimlashda faol qatnashadi. Hozirgi vaqtda Xitoy Xalq Respublikasida davlatning markazlashgan holda iqtisodiyotga aralashuvi va rejalashtirish tizimi saqlanib qolgan holda bozor mexanizmlari muvaffaqiyat bilan qo’llanilib, barqaror va tez surhatlar bilan iqtisodiy o’sishga erishmoqda.
Tadqiqotchilar yakdillik bilan fuqarolik jamiyatida xususiy mulkka ega o’rta sinf – biznesmenlar, tadbirkorlar, ishbilarmonlar, xususiy mulk egalari aholining asosiy qismini tashkil etadi, iqtisodiy erkinlik qaror to’adi, deb qayd etadilar. “Fuqarolik jamiyatining hal qiluvchi iqtisodiy tamoyili, – deb yozadi akademik M.sharifxo’jaev, – turli mulk shakllariga ega bozor subhektlarining tengligi hisoblanadi... Fuqarolik jamiyati rivojida xususiy mulk alohida ahamiyat kasb etadi. U: a) mulkdan to’liq foydalanish huquqini; b) mulkni berish huquqini; v) qonun tomonidan mulkni himoya qilishni ko’zda tutadi”¹³.