Mumtoz shoir
Download 28.26 Kb.
|
Mashhurligiga ko
|
Mashhurligiga ko‘ra, uch toifa shoirlar bor. Birinchisi hayot davrida mashhur bo‘lib, keyin unutilgan. Ikkinchisi hayotligida nomi chiqmasa-da, vafotidan so‘ng dovrug‘ qozongan. Uchinchisi foniy hayotidayoq boqiy nom qozongan. Muhammadrizo Ogahiy (1809 – 1874) so‘nggi toifaga mansub shoirdir. Xiva xonligi davrida turkiy tilda eng ko‘p bitilgan nazmiy va nasriy asarlarning muallifi, Turkiy til tarjimonlik maktabining Zahiriddin Muhammad Bobur lafzi bilan aytganda “eng ko‘b va eng xo‘b” ijodkori va peshqadami edi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 20 may kuni “Adiblar xiyoboni”ga tashrifi chog‘ida adabiyot tarixida munosib o‘rin tutgan ijodkorlar asarlarini o‘rganish va targ‘ib etish, yoshlarning ongiga singdirish vazifalari bo‘yicha Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti jamoasiga “Ogahiy hayoti va ijodi – yoshlar tarbiyasi uchun namuna” yo‘nalishi berildi. Mumtoz shoir, sermahsul tarjimon, xassos muarrix, davlat arbobi – mirob, Xiva shahri Ichan-qal’a devoriy naqshin binolarining so‘z bunyodkori – bosh epigrafi Muhammadrizo Ogahiy haqida so‘z yuritamiz. Mumtoz shoir
Bilamizki, sharq mumtoz she’riyatida har bir shoir devon tartib beradi. Devonning kirish qismida, ya’ni debochada shoir o‘z hayoti va ijodi haqida ma’lumot berib,Ogahiy ham birlamchi manbalarni devoni “Ta’viz ul-oshiqin”(Oshiqlar tumori) da keltiradi.Sayyid Muxammadxon hukmronligi davrida, uning shogirdi, taxt vorisi Muhammad Rahim II – Feruz (1864-1910) farmoniga ko‘ra tuzilgan. Devon 1288 / 1872-1873 oldin tuzilgan bo‘lib, 810 ta forsiy va turkiy she’r – 18000 misradan tarkib topgan. Hozirda devonning 10 ta qo‘lyozmasi va 2 ta toshbosma nashrlari mavjud. Bugungi ko‘rsatuvimiz, bobomiz Ogahiy o‘z hayot, faoliyat va ijodlarini o‘zlari devonda tavsif qilgan yo‘ldan boramiz: Ogahiy o‘zbek elining qiyot urug‘idan bo‘lib, uning hayotida Shermuhammad Munis katta rol o‘ynagan. Birinchi navbatda, shoir devonida yoshlik chog‘idan ilmga chanqoqligini, shoiru olimlar davrasida bo‘lishga intilganini yozgan. U maktabni tugatgandan so‘ng, madrasanishinlik, zamonaviy til bilan aytganda Oliy ta’lim muassasasiga o‘qishga kirib, ilm olishni davom ettirganini yozadi.Ogahiy odatdagi 7-8, 10-11 yoki 12-13 baytlik g‘azallar yozish tartibini buzib, mazmun talabi bilan 20 baytlik va 23 baytlik g‘azallar yozdi. Rahnamosi, maslakdoshi, shogirdining – davr hukmdorlari bo‘lgani, ularga so‘z qadrini bildira olgani, turkiy nazmni davlat siyosati darajasiga ko‘targani sohibiqalamning katta yutug‘idir. Ogahiyning pusht-u kamari bo‘lmasa-da, bir necha yuz yillardirki, ijodlarining sadoqatli izdoshlari bor. “Ogahiy Feruz shohning ijodga rag‘batlantirganini, natijada “ko‘ngliga quvvat va tab’iga jur’at” bilan ko‘pdan-ko‘p she’rlar yozganini so‘zlaydi, bu ham Navoiy debochalari mazmun-ruhini eslatadi. Ogahiy debochasidan quyidagi parcha ham Navoiyga “etishgan hukm”ning bir ko‘rinishi darajasida: “… dilnavozlik yuzidin xitob qilib dedikim: – Barcha musavvadalardagi va bayozlardagi va o‘zga yerlardagi parishon bo‘lgan she’rlaringni jam’ etib, devon suvratida tartib bergil va anga debocha ham yozib so‘ngra aytilgan ash’oringni dag‘i hamul devonda o‘z mahalida raqam silkiga gavhar yanglig‘ tergil!” Qo‘ng‘irotlar sulolasining Alisher Navoiyga ergashish adabiy prosopografiyasining boshida Shermuhammad Munis (1778 – 1829) turgan edi. Shoir Navoiyni ma’nan ustoz va piri deb biladi. Aynan Munis ijodi Ogahiyni Navoiy ijodiga bog‘lovchi ko‘prik vazifasini bajargan. Chunki Munis Muhammadrizo Ogahiyning ustozigina emas, rahnamosi ham bo‘lgan. Ogahiy Navoiy singari otadan erta yetim qolgan. Hazrat Alisher tarbiyasiga tog‘alari – yetuk shoirlar Mirsaid Kobuliy va Muhammadali G‘aribiylarning ta’siri kuchli bo‘lganidek, Munis ham Muhammadrizoning tog‘asi sifatida uning hayoti va ijodida yetakchi shaxs edi. U “dastparvardai Munis” ekanligini, tog‘asining devoniga o‘xshatib debocha yozganidan bilsa bo‘ladi. Muhammadrahimxon I Munisga, Husayn Boyqaro (1469-1506) Alisher Navoiyga homiylik qilganidek, Muhammadrahimxon II Ogahiyga rahnamolik qilgan. Shuning natijasida Munis saroy mushoiralariga jiyani, amakizodasi Muhammadrizo Ogahiyni jalb qila olgan. Ogahiy iqtidori va fenomenal mehnatkashligi bilan MuhammadrahimxonII davriga kelib, sadrnishin martabasida erishadi: “Mirobliq mansab-i oliysig‘a mansub va sadrnishinlik martaba-yi mutolisig‘a mansubdurman”. Adabiyotshunoslar ikki shoirning lirikasi bilan yaqindan tanishgach, Alisher Navoiy ijodidan so‘ng barakali ijod qilgan sa’natkor sifatida haqli ravishda Muhammadrizo Ogahiyni qo‘yadilar O‘rta asrlarda tarixiy Xuroson, Movarounnahr va Xorazm hududlarda hukmronlik qilgan sulolalar so‘z sehrini va undagi kamol zavqini davlat siyosatiga ko‘targanlar. Alisher Navoiy chig‘atoy turkiy adabiyotining bunyodkori edi. Uning devonlari debochasini ko‘rganimizda, rus matnshunos olimi D.S. Lixachevning “yagona adabiyot binosi yaratuvchilari” degan teoriyasini eslaymiz. Arab adabiyotining nazariyotchisi Ibn Roshiq (XII asr) “qadimgi va yangi davr shoirlari ikki inson kabidir, birinchisi adabiyot binokori, uni mustahkam va yaxshi quradi. Ikkinchisi binoga naqsh va bezaklar beradi. O‘rta asr shoiri adabiyotga yaxlit bino sifatida qaragan. Ogahiy lirikasi yangi davrning “qayta quruvchisi” edi, uning so‘zlaridan foydalanib, Muhammadrahimxon II Feruz (1864 – 1910) Xorazm adabiy muhitini yaratgan. Navoiyning purhikmat so‘zlari Xuroson va Movarounnahr, jumladan, Qo‘qon xonligi hudularida joylashgan me’moriy yodgorliklarida hali-hanuz aks-sado bermoqda. Ichan-Qa’la majmuasidagi eng ko‘p epigrafik yozuvlar Ogahiy qalamiga mansub. Shoirning so‘zlari vositasida Feruz, devorlarda ham insonlarni ilmga targ‘ib qilgan. Vengriya olim A.Vamberi shunday deb yozgandi: Istalgan ma’rifatli millatga nisbatan O‘rta Osiyolik ko‘chmanchining musiqa va xalq turkiy she’riyatiga berilishi nisbatan kuchlidir. Qo‘qon, Buxoro va Qashqarga nisbatan Xiva xonligida bunday ehtiros yanada yuksakroqdir. Sermahsul va serqirra tarjimon
Muhammadrizo Ogahiyning tarjimon ekani haqidagi ilk ma’lumot vengriyalik olim Arminiy Vamberi (1832-1913) tadqiqotida keltirilgan. Arminiy Vamberi Xorazmda she’riyatga bo‘lgan katta qiziqish to‘g‘risida gapira turib, shunday yozadi: “Xivada men ikki aka‑uka bilan tanishdim. Biri Munis bo‘lib, u ajoyib she’rlar yozgan; men ularning ayrimlarini keyinchalik nashr qildirmoqchiman. Ikkinchisi Mirob. U ulkan sabr bilan Mirxondning katta tarixiy asarini o‘g‘li uchun, garchi o‘g‘lining o‘zi ham fors tilidan xabardor bo‘lsa‑da, o‘zbek‑turkiy lahjasiga o‘girmoqda. Bu ish 20 yil davom etgan, lekin u buni biron kimsa oldida e’tirof etishdan uyalardi, zero diniy ilmlardan boshqasi bilan shug‘ullanish yuzakichilik hisoblanadi”. Ushbu iqtibosda keltirilgan ma’lumotlardan ma’lum bo‘ladiki, Ogahiy Mirxondning “Ravzat al-safo” asarini ko‘p yillar davomida tarjima qilgan va boshqa tarjimonlarga ham bosh-qosh bo‘lgan. Ogahiy fors tilidan o‘n sakkizta va usmoniy turkchasidan bitta asar tarjima qilgan[1]. Xivashunos olim Yu. Bregel tarjima asarlarning yillar ketma-ketligini aniqlashga qiynalgan edi[2]. Ammo, ogahiyshunos olim N. Toshev bu xronologiyani shoir o‘z devonida ketma-ketlikda berganligini aniqlagan[3]. Asar nomlarining devondagi ketma-ketligi, ularning qo‘lyozmalari va qayerda saqlanishi haqida ma’lumotlarni keltiramiz: 1) Ravzat al-safo’ – Mirxond Muhammad ibn Xovandshoxning (1433/
2) Nodirnoma. Muhammad Mahdiy Astrabodiy ibn Muhammad Nosirning (1736-1747) Durrayi nodira[7] asari nazarda tutilgan. Tarjima Muhammadnazar tomonidan boshlanib, Muhammadaminxon buyrug‘i bilan 1266/1850 yilda Ogahiy tomonidan yakunlangan. Qo‘lyozmaning 2 ta nusxasi mavjud[8]. 3) Zafarnoma. Sharafiddin Ali Yazdiyning (XV) shu nomli asari deb taxmin qilinadi. Qo‘lyozmalari noma’lum. 4) Zubdat al-hikoyot. Muhammad Vorisning (XVII) ahloqiy hiqoyalardan iborat asarining tarjimasi. Tarjima Sayyid Muhammadxon farmoniga binoan amalga oshirilgan (O‘zR FA ShI asosiy fond qo‘lyozmasi, № 1274, 3a varag‘i).Tarjimaning aniq sanasi berilmagan. Tarjimaning 2 ta qo‘lyozmasi mavjud[9]. 5) Miftoh al-tolibin. Joni Mahmud Shayx ‘Ali ibn Imomiddin al-G‘idjduvoniyning (XVI) 1543 yilda yozilgan asari. Ogahiy kasal bo‘lishiga qaramasdan, Sayyid Muhammadxon buyrug‘i ila 1859 yilda, asarni 44 kun ichida tarjima qilgan. Asarning yagona nusxasi mavjud[10]. 6) Ahloqi Muhsiniy. Husayn ibn ‘Ali Vo’iz al-Koshifiyning (1504 yilda vafot etgan) etikaga, ahloq qoidalariga oid asari. Tarjima Sayyid Muhammadxon buyrug‘i ila 1858-1859 yillarda amalga oshirilgan. Qo‘lyozmaning 3 ta nusxasi mavjud[11]. 7) Badoye’ al-vaqoye’. Zayniddin Mahmud ibn Abdiljamil Vosifiy (1485-1551) asarining Ogahiy tomonidan O‘rta Osiyo turkiysidagi tarjima qilingan yagona nusxasi. Tarjima Muhammad Rahimxon II farmoni ila qilingan. Noyob nusxa O‘zR FA ShI fondida saqlanadi[12]. 8) Nasihat-nomayi Kaykavus / Qobus-noma. Kaykavus binni Iskandar binni Qobus Vushmagirning (1021-1087) ahloqiy-didaktik asari. Tarjima shahzoda Muhammad Rahim II tavsiyasiga binoan amalga oshirilgan. Qo‘lyozmaning 3 ta nusxasi mavjud[13]. 9) Salaman va Ibsol. Abdurahmon Jomiyning (1414-1492) qalamiga mansub asar. Qo‘lyozmalari noma’lum. 10) Guliston. Sa’diy Sheroziyning (1210-1292) dunyoga mashhur asarlaridan biri. Asar tarjimasi shahzoda Muhammad Rahim II tavsiyasi ila amalga oshirilgan. Asarning 3 ta qo‘lyozmasi saqlangan[14]. 11) Bahoriston. Abdurahmon Jomiyning yuqoridagi asari kabi qo‘lyozmalari hali fanga noma’lum. 12) Ravzat al-safo’yi Nosiriyning uchinchi jildi. Asar muallifi Rizaqulixon Hidoyat (vafoti 1871). Xiva xoni Sayyid Muhammadxon buyrug‘i ila asar 1860-61 yillarda tarjima qilingan. Tarjimaning yagona nusxasi Rossiya Fanlar akademiyasi Sharq qo‘lyozmalari institutida saqlanadi[15]. 13) Daloyil al-hayrot (sharhi).XVasrda musulmon aqoidshunoslaridan AbdullaMuhammadibn al-Juzuliy tomonidan arab tilida bitilgan asar. Uning sharhi – Fasih al-Qasriy tomonidan usmonli turk tilida yozilgan. Yagona nusxada saqlangan matn usmonli turk tilidan O‘rta Osiyo turkiysiga Sayyid Muhammadxon topshirig‘iga binoan o‘girilgan[16]. Tarjima sanasi noma’lum[17]. 14) TazkiraiMuqimxoniy.MuhammadYusufmunshiyning (XVII) tarixiyasari. 1860-1861 yillarda Qo‘ng‘irot xoniSayyidMuhammadxon farmoni ila kitobat qilingan[18]. Noyob nusxasi Rossiya milliy kutubxonasida saqlanadi. 15) TabaqotiAkbarshohi. Nizomiddin Ahmad ibn Muhammad Muqim Hiraviyning 1592 yilda tasnif qilingan tarixiy asari. Tarjima Sayyid Muhammadxonning buyrug‘iga binoan qilingan. Qo‘lyozma yagona nusxada bizgacha yetib kelgan[19]. Asar kolofonida Ogahiy tarjimani Sayyid Muhammadxon hukmronligi davrida boshlaganini yozadi, lekin tez orada xon vafot etadi va tarjima tugallanmay qoladi. Muhammad Rahimxon II taxtga kelgandan so‘ng tarjimani tugatishni buyurdi[20]. Tarjimaning yozilish tarixini 1864 yil deb hisoblash mumkin. 16) Haft paykar. Abu Muhammad Ilyos ibn Yusuf Nizomiy Ganjaviyning “Hamsa” asarining to‘rtinchi dostoni. Qo‘lyozma yagona nusxada saqlanadi. Nasriy tarjima Muhammad Rahimxon soniyga bag‘ishlangan, uning farmoni ila tarjima qilingan. Tarjima sanasi qayd qilinmagan[21]. 17) Hasht behisht. Xusrav Dehlaviyning asari. Qo‘lyozmalari noma’lum[22]. 18) Yusuf va Zulayho. Abdurahmon Jomiyning qalamiga mansub nazmiy doston. Tarjimani adib Muhammad Rahimxon soniy buyurtmasiga ko‘ra, nazmdan nazmga o‘girgan: Rossiya milliy kutubxonasi, T.N.S. 117 ashyo raqamli qo‘lyozma, 8b, 9a varaqlar. Tarjima sha’bon oyida 1285/1868 yilning noyabr-dekabr oylarida nihoyasiga yetgan. Asarning 7 ta qo‘lyozmasi mavjud[23]. 19) Shoh va gado. Badriddin Hiloliyning (XV) asarlaridan biri. Nazmiy tarjima Muhammad Rahimxon soniy farmoni ila amalga oshirilgan: Rossiya milliy kutubxonasi T.N.S. 91 ashyo raqamli qo‘lyozma, 133a-b varaqlar. Asarning ikkita qo‘lyozmasi saqlangan[24] ЛУДФОФЛВФ ЫРГТВФН ИШК Ogahiy davlat arbobi miroblik kasbida rasman faoliyat yuritganiga qaramay, Qo‘ng‘irot xonlari uni o‘tkir qalam sohibi, tarjimon, shoir va muarrix sifatida qadrlashgan. Adibning salmoqli ijodini tarjimonlik faoliyati tashkil qilganiga qaramasdan, uning ushbu qirrasi hali to‘laligicha yoritilmagan. Bu esa o‘z navbatida, O‘rta Osiyo turkiy tiliga “eng ko‘b va eng xo‘b” tarjima qilgan mutarjimning faoliyati chuqur tadqiqotlarga tortilishi lozimligini ko‘rsatadi. Fors va arab tilidagi asarlari tarjimalariga berilgan buyurtmalar mavzusini davom ettirib, ba’zi qo‘shimchalar qilib o‘tishni o‘rinli deb bildik. Hamma gap shundaki, ayrim tarjimalar hukmdorlar ko‘rsatmasi asosida emas, ba’zi amaldorlar tashabbusiga ko‘ra amalga oshirilgan. Mazkur holat elita o‘rtasida kamida tarixni, xususan, islom mamlakatlari tarixini bilishga ehtiyoj mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi. Tarjima qilish tendensiyasi yoki modasi (tabiiyki, o‘quvchilar ehtiyojiga asoslangan) deyarli barcha hukmdorlar saroylarida ma’lum va mashhur bo‘lgan. Misol uchun tarjimalar xon saroyi ayonlari (adabiy) majlislarida o‘qilgan. Tarixiy va boshqa turdagi manbalardagi ma’lumotlarga ko‘ra, Qo‘ng‘irotlar sulolasi namoyondalari muttasil diniy va adabiy majlislar uyushtirib turganlar. Ularda zamondosh yoki o‘tmishda yashab o‘tgan, yo boshqa xalqlarga tegishli mualliflarning, masalan, tarixiy asarlari o‘qilgan va muhokama qilingan. Taxminiy ma’lumotlarga ko‘ra Qo‘ng‘irotlar sulolasi hukmronligi davrida 120 asar tarjima qilingan bo‘lib, buning natijasida Xorazm bir qator manbalarni turkiy tilga tarjima qilish bo‘yicha yetakchilik qilgan. O‘tgan tarixni bunday “turkiylashtirish”” madaniy jihatdan olib qaraganda, muhim ahamiyatga ega. Ayni madaniy hodisa yangi sulola davrida mafkuraning shakllanishi jarayon murakkabliklarini ettirib, uni sulolalarning barchaga ma’lum tarixi bilan bog‘lashga urinish hamda uni xonlikdagi kitobxonlarga yaqinlashtirish istagidan kelib chiqqan. Ogahiyning tarjimonlik mahoratiga Najmiddin Komilov ta’rif bergandek, asliyatdagi mukammallik va ravshanlikni, tarjimada sodda, aniq va tushunarli bera olgan. Bayt bar bayt tarjima jarayonida ham, muallifning tilini turkiylashtirgan. Uning tarjima maktabi Xorazm tarjimonlariga ma’shala edi. 15 ta asarining 38 ta qo‘lyozmasi mavjud bo‘lib, ulardan 7 tasi yagona nusxada saqlanadi. Hassos muarrix. Qo‘ng‘irotlar sulolasi nasabnomasining solnomalar suhandoni Muhammad Rizo Ogahiy 8 ta xonga bag‘ishlab 6 ta tarixiy asar bitgan. Yu.Bregel haqli ravishda ta’kidlaganidek, Ogahiyda biz voqealar yoki odamlar tavsiflari aralash uslubini kuzatamiz; u nima yoki kim haqida gapirishiga qarab, ta’riflanuvchi ob’ekt tasviri ko‘tarinki yoki oddiy bo‘ladi. Qizig‘i shundaki, 1840 yildan 1846 yilgacha bo‘lgan davrda Ogahiy Qo‘ng‘irotlar sulolasi dastlabki hukmdorlariga oid quyidagi uch tarixiy asarni yozib tugallaydi. Birinchisi, Shermuhammad Munis (1778-1829) tomonidan boshlangan va Ogahiy tarafidan poyoniga yetkazilgan “Firdavs al-iqbol” (Baxtlar bog‘i) asaridir. Bu asar nafaqat yangi sulola Qo‘ng‘irotlar tarixnavisligining tamaltoshiedi. Ushbu asar an’anaviy musulmon tarixnavisligiga binoan, Odam ato tarixidan boshlanib to Qo‘ng‘irotlar sulolasining ikkinchi rasmiy xoni Muhammadrahimxon I (1806-1825)ning hukmronlik yillarini qamrab olgan. Saroy tarixnavislari Munis va Ogahiylar bu asarni yozishda jimjimador, murakkab saj tili bilan birga voqealar rivojiga kelganida sodda til vositalaridan ham foydalanishgan . Bu asarning ilmiy tanqidiy matni va ingliz tili tarjimoni Yu. Bregel, asar bilan bevosita ishlash natijasida, uning manbalari xususida to‘xtalib o‘tgan. Yu. Bregelning aniqlashicha, asarda ayrim kichik yurishlar juda batafsil ta’riflanib, undan yirikroq va ahamiyati jihatidan muhimroq janglar qisqa tarzda qayd etilgan. Bunga sabab sifatida Yu. Bregel, mualliflar bunday yurishlarning aniq tasvirini berishda (ayniqsa, asarning Ogahiy tomonidan bitilgan qismida) amaldorlarning yozishmalaridan va arxiv materiallardan foydalangan bo‘lishlari kerak, degan fikrni ilgari surgan. Xiva xonligi tarixnavisligi bo‘yicha mutaxassis N.Toshev ham bu fikrni qo‘llab-quvvatlab, Ogahiy tarixiy asarlarini yozishda xat yozishmalardan ham foydalanganligini qayd qiladi . Aslida, Ogahiyning ilk uchta tarixiy asari, ya’ni “Firdavs al-iqbol” (hammualliflikda), “Riyoz al-davla”, “Zubdat al-tavorix” manbalariga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri, bu asarlarning hammasi ikki yil yoki undan kamroq davr ichida yozib tugatilganligi Yu. Bregelning fikrini yana bir karra isbotlaydi: “Firdavs al-iqbol” – 1840-1842, “Riyoz al-davla” – 1842-1844, “Zubdat al-tavorix” – 1844-1846 yillar oralig‘ida yozib tugatilgan. Keyingi uchta asar: “Jome’ al-voqeati sultoniy” – 1846-1855 yillar, “Gulshani davlat” – 1855-1864 yillar, “Shohid al-iqbol” 1864-1872 yillar voqealarini o‘z ichiga olgan. Ogahiy tomondan bitilgan solnomalarning soatma-soat, kunma-kun mufassal berilishi uning qo‘lida manbalar mavjud bo‘lganidan darak beradi. o‘tmish tarixiy asarlaridagi hikoya qilish uslubini boshqa va davridan uzoq qabul qilinish va talqinlar bilan o‘lchamagan ma’qul. Oddiygina mantiqdan kelib chiqishi kerak bo‘lgan mazkur holat manbashunoslarga yaxshi tanish. Shu bilan birga tadqiqotchilar ko‘pincha manbaga baho berishda uning qanchalik axborot berishidan kelib chiqishadi. Yoki bo‘lmasa manbadan tarixiy jihatdan maksimal ma’lumot berishni istashadi. Bu esa oson emas, aniqrog‘i, murakkab bir jarayon. Vaholanki, asardagi matnning ifoda uslubi yoki janr xususiyatlarining o‘zi ham manba tarixiy bo‘la oladi. Chunki u orqali saroy etikasi va etiketi, yurish-turish, adabiy didlar, qadriyatlar, madaniy o‘lchovlar to‘g‘risida tasavvur olish mumkin bo‘ladi. Ayni o‘lchovlar haqidagi tarixiy axborotni qo‘lga kiritish, o‘tmishdagi muhitni xayolan onga qaytadan tiklash hamda tasavvur qilish esa oson ish emas. Ogahiyning ona qishlog‘i Qiyotda uning qarindoshi Tohir Xudoynazarov yashaydi. Uning ta’kidlashicha, Munis uning ona tomonidan amakisi bo‘lgan[25]. “Tazkira-yi shuaro” asari muallif Hasanmurod Laffasiy (1880–1949) Ogahiyni Munisning jiyani (amakizodasi) deb ataydi[26].Nasabnomadadan ko‘rinib turganidek, Munis va Ogahiy ajdodlari o‘zbeklarning yuz urug‘idan bo‘lib, ular nasldan-naslga saroyda mirob lavozmida faoliyat yuritishgan[27]. So‘nggi vaqtlargacha ilmiy doiralarda Xorazmda mirob martabasini egallagan shaxs xonlikdagi irrigatsiya ishlari uchun javobgar bo‘lgan, degan qarash mavjud edi. Biroq N.Toshevning aniqlashicha, Xivaning tarixiy xronologiyalarida mirob atamasi, ko‘pincha, harbiy ish va kampaniyalar munosabati bilan tilga olingan[28]. Ammo biz uchun muhimi – Munis va Ogahiy nomlarining harbiy yurishlarda emas, balki xonlik madaniy hayotidaga oid o‘rinlarda tez-tez tilga olinishi. Qo‘ng‘irot xonlari ularni qudratli qalam sohibi va mohir tarjimon sifatida tarixnavislik ishiga jalb etishgan. Ogahiyning yozishicha, unga ijodiy ish bilan mashg‘ul bo‘lish, olimu shoirlar davrasida yurish harbiy ishlarga jalb qilishdan afzalroq va qiziqroq bo‘lgan. 1829 yili Ogahiy 20 yoshga kirganida ustozi, amakisi Munis vabo (xolera) kasali tufayli dunyodan o‘tadi. “Tazkira-yi shuaro” asari muallifi Hasanmurod Laffasiyning yozishicha, bu Xurosonga navbatdagi yurish vaqtida ro‘y bergan va Olloqulixon (1240–1258/1825–1842) buyrug‘i bilan marhum jasadi Xiva keltirilgan. Laffassiy ta’kidlashicha, Olloqulixon Munisning to‘satdan ro‘y bergan o‘limidan qattiq iztirobga tushgan . aftidan, u Munisni juda qadrlagan[29]. Ananaga ko‘ra saroydagi mansab avloddan avlodga erkaklar liniyasi bo‘yicha o‘tgan. Balki shu tufayli aniy yili Ogahiy miroblik lavozimiga tayinlangan[30]. Ogahiyning dastlabki iste’fosi 1268 yil 19 muharram / 1856 yil 14 noyabrga to‘g‘ri keladi. Yuqorida qayd etib o‘tilganidek, Ogahiy miroblik lavozimidagi vazifasini unchalik istamay bajaradi. Buning ustiga uni bod kassaligi qiynar edi. Kasalligi tufayli u miroblik vazifasi bilan bog‘liq majburiyatlarini bajara olmas hamda xon harbiy yurishlarida u bilan birga bo‘la olmas edi[31]. Shu sabab Muhammad Aminxon Ogahiyni o‘z iltimosiga ko‘ra xizmatdan bo‘shatadi; uning o‘rniga Ogahiyning yaqin qarindoshi (amakizodasi) Muhammad Karimbek tayinlanadi[32]. Oradan to‘rt yil o‘tgach, Muhammad Karimbek Abdullohxon (1271/1855) bilan birga isyonchi yomutlarga qarshi jangda vafot etadi. Uning o‘rniga kelgan taxt vorisi Qutluk Murodxon (1271–1272/1855–1856) Ogahiyni kasal bo‘lishiga qaramay, yana mirob etib tayinlaydi[33]. Ogahiy hayoti va ijodi bilan shug‘ullangan barcha olimlar uning miroblik lavozimidan ketganidan keyin bu joyga yana qaytib o‘tirmagan, deb hisoblab kelganlar. Biroq N.Toshev Ogahiy umri oxirigacha miroblik vazifasida qolgan deb, asos sifatida beshta dalil keltirgan[34]. Ularga yuqorida tilga olganimiz A.Vamberi so‘zlarini ham qo‘shsa bo‘ladi. U 1863 yili Xiva xonligiga tashrif buyuradi va Ogahiyni mirob deb atab tilga oladi[35]. A.L. Kun arxividan ham muhim fakt topish mumkin. Kunning yozishicha, u Xivaga kelgan vaktida xon tarixchilaridan biri miroblik vazifasini egallab turgan ekan[36]. Tabiiyki, bu mirob Ogahiy bo‘lishi mumkin edi. Shu bilan birga Ogahiy devoni debochasida saroydagi o‘z darajasini sadrnishin, deb ataydi[37]. Bu atamani “saroy shoirlari peshvosi” deb talqin qilish mumkin[38]. Ogahiyning saroydagi lavozimlariga bir xil munosabatda bo‘lmagan. Harbiy sohadaga ko‘ngli yo‘qligi natijasida ijodiy ishlari sohasidagi xizmatlarini barcha narsalardan ustun qo‘ygan. Saroydagi lavozimi maosh olish uchun vosita bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Kamida Muhammad Aminxon davridan to umri so‘ngigacha u tarjimachilik va badiiy ijod bilan shug‘ullangan va ayni paytda miroblik lavozimini egallab, maoshin ham olib turgan[39]. Ogahiy she’rlari u hayotligi vaqtidayoq mashhur bo‘lgan. Muhammad Rahimxon II uni she’riyatdagi ustozi, deb bilgan. Shoirlardan Muhammad Ya’qubxo‘ja ibn Hoji Ibrohim Xolis (1287/1870 y. vafot etgan) va Pahlavon Niyoz mirzaboshi ibn Domulla Abdulloh axund Komil Xorazmiy (1316/1898 y. vafot etgan) kabilar Ogahiy shogirdlari hisoblanishadi. Darhaqiqat, Ogahiy tarixiy asarlari uslubi davdabali va jimjimadordir. U har safar nafaqat she’riy mahorat, balki qofiyalanuvchi nasr (saj’) usulini ham a’lo darajada bilishini namoyon etadi U olti Xiva xoni davrida saroy tarixchisi sifatida faoliyat yuritgan. Ogahiy – Xiva xonligi Rossiya imperiyasi tomonidan fath etilganidan bir yil o‘tgach –1291/1874 yili vafot etgan. Uning qabri Munis maqbarasi singari Xivadan sakkiz kilometr masofada joylashgan Qiyot qishlog‘idagi Shayx Mavlono Bobo mozorida joylashgan. Taxminlarga ko‘ra uning tug‘ilgan joyi ham ayni yerda bo‘lgan Munis va Ogahiy qabrlari S.Dalimov, E.Samandar va O.Pirnazarovlarning hamkorlikdagi harakatlari natijasida Qiyot qishlog‘idan topilgan. Ogahiy uy-muzeyi ham shu qishloqda joylashgan. Ogahiy ekan tut daraxti ham mana Qiyotda o‘sayapti. O‘zbekiston xalq shoiri Omon Matjonning “Ogahiyning g‘azaliga muxammasi muloqot” she’ridan quyidagi satrlarni o‘qiydi: Birdan tilimni tishladim, izza boqib yon-vergakim, Darkormi so‘z ustozlaring so‘z aytmagan bir yerdakim, Bor jur’ating, yozgin Omon, yurting ovozin she’rgakim, Ne jur’at ila Ogahiy ochg‘ay og‘iz so‘z dergakim. Yuz xayli g‘am qilmish hujum ul zoru noshod ustina! [1]Огаҳийнинг таржимонлик фаолияти ҳақидаги адабиётлар рўйхатини қаранг: ОАТ. – Б. 34. [2]Munis Shir Muhammad Mirab and Agahi Muhammad Riza Mirab, Firdaws al-iqbāl: History of Khorezm/ Transl. from Chaghatay and annotated by Yu. Bregel. – Leiden, 1999. – P. xxiii.(Бундан кейин, Мунис-Огаҳий, таржима). [3]Muhammad Riza Mirab Agahi. Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani/ Ed. in the original Central Asian Turki with an Introduction and Notes by Nouryaghdi Tashev. – Tashkent-Istanbul, 2012. – С. xiv.(Бундан кейин, Agahi, Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani). Muhammad Rizo Ogahiy 1809 yilda Xiva shahri yaqinidagi Qiyot qishlog‘ida tavallud topadi. Uch yasharligida otasi Erniyozbek vafot etadi. U tog‘asi-Xorazmlik mashhur shoir Shermuhammad Avaz o‘g‘li Munisning tarbiyasida bo‘ladi, uning ko‘magida xat-savodini chiqaradi. So‘ngra Xivadagi madrasalardan birida tahsil oladi, fors, arab tillarini mukammal o‘rganadi. Tarjimai hol Ogahiy o‘z ijodiy faoliyati davomida Sa’diy Sheroziyning «Guliston», Xisrav Dehlaviyning «Hasht bihsht», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», Kaykovusning «Qobusnoma», Xusayn Voiz Koshifiyning «Axloqi Muhsiniy» asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qiladi, o‘z millatini Sharq adabiyotining nodir durdonalari bilan bahramand etadi. U o‘z davrida taniqli mutafakkir, olim, mohir hattot, tarjimon sifatida shuhrat qozonadi, ilg‘or dunyoqarashi bilan ilg‘or fikrning rivojiga o‘z hissasini qo‘shadi. Ogahiyning xalqparvarlik g‘oyalari Ogahiy xalqqa yaxshilik qilishni o‘zining insoniy burchi deb biladi. Ogahiyning fikricha, oddiy xalqqa xizmat qilish ma’naviy qashshoqlanishning oldini oluvchi choradir. Xalqqa xolis xizmat qilgan kishining martabasi baland, elda quyoshdek aziz bo‘ladi. Bu g‘oya Ogahiy pedagogik qarashlarining asosiy mazmunini tashkil etadi. Inson ma’lum bir jamiyatda hayot kechirib, tarbiyalanar ekan, shu jamiyat a’zolari bilan muloqotda yashamog‘i kerak. Ogahiy inson kamoloti haqida Ogahiy insonning kamolga yetishishi uchun yoshligidan ilm va kasb hunar egallashi shart ekanligini ta’kidlaydi. Uningcha, ilm-ma’rifat insonning ma’naviy kamolotida va jamiyat taraqqiyotida kuchli vositadir, ilmlarni egallash har bir musulmon uchun ham qarz, ham farz. Inson qadr-qimmati uning «simmu zari» (oltin va kumushi) bilan emas, ilmu hunari, «ojizu bechoralar»ga ko‘rsatadigan himmati bilan baholanadi. Ogahiy odamlarni shunday fazilat sohibi bo‘lishga da’vat etadi. Ogahiy ilmga intilishni yuqori baholaydi va har bir inson ilmlarni egallashi zarurligini aytadi. Ogahiy ta’lim-tarbiya xaqida Ogahiy ta’lim-tarbiya ilmlarni egallash va tilni bilishda muhim ahamiyatga molik ekanligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, til insonni boshqa mavjudotdan farq qilib turadigan asosiy belgidir, so‘z va til «takallum» qilishga, «fasohat va nafosatga», «ko‘ngil mahzanidan javohir sochish» uchun berilgandir. Ogahiyning uqtirishicha, inson bilan tabiat o‘rtasidagi uyg‘unlik, tabiat go‘zalligi inson tafakkuri ma’naviy dunyosi rivojida g‘oyat muhimdir. Ogahiyning pedagogik qarashlarida nafosat tarbiyasi ham yuqori baholanadi. Ogahiy nafosat tarbiyasini Vatan tabiati, uning go‘zalligi bilan bog‘liq holda amalga oshirishni tavsiya etadi. Ogahiy mehmondo‘stlik go‘zal fazilat ekanligini aytib, yoshlarning mehmon kutish, unga hurmat, xushmuomalada bo‘lish, kuzatish odobini egallashlariga e’tibor berishni, ularga mehmondo‘stlik odobining mohiyatini tushuntirishni tavsiya etadi. Ogahiyning fikricha, to‘g‘ri so‘z kishilar xayotda qiyinchilik bilan yashasalar-da, dunyoning mavjudligini saqlab turadilar, mangu yashaydilar. Ogahiy pedagogik qarashlarining ahamiyati Muhammad Rizo Ogahiy o‘z ijodiy faoliyatida insoniy eng yaxshi fazilatlarni — ilm o‘rganib jamiyat farvonligi yo‘lida xizmat qilish insoniylikning eng yaxshi fazilati hisoblanadi. U do‘stlikni, mehmondo‘stlikni, axloqiy go‘zallikni ulug‘laydi. Insonlarni ziyraklikka, to‘g‘ri so‘zli bo‘lishga chorladi. Uning bu fikr, o‘gitlari hozir ham pedagogik qadriyat sifatida qimmatlidir. Sa’diy Sheroziyning «Guliston», Xisrav Dehlaviyning «Hasht bihsht», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», Kaykovusning «Qobusnoma», Xusayn Voiz Koshifiyning «Axloqi Muhsiniy» asarlari o‘zbek tiliga tarjima qilindi. Uning she’rlari o‘zbek va tojik tillarida jilo sochib, insoniylikni, ikkiyuzlamachikni qoralagan. Ayniqsa, Ogahiyning “Sevishganlar tumori” devoni yuksak insoniy his-tuyg‘ulari haqida ifodalangan. Ogahiy Nizomiy Ganjaviy, Xisrav Dehlaviy, Sa’diy Sheroziy, Jomiy, Hiloliy va boshqa shoirlar she’r va asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Ogahiy tarjimonlik sohasini piri bo‘lgan. Uning tarjimonlik tartib qoidasi bizning zamonamizdagi badiiy asar tarjimonlariga yaqin. Tarjimonlar, ikki tilda so‘zlashuvchi — o‘zaro bog‘lanishlar va o‘zaro ta’sirlar adabiyotshunoslikning murakkab jarayoni sanaladi. O‘zbek adabiyoti bu davrga kelib tojik, azarbayjon, turkman va boshqa adabiyotlar bilan boyitildi. Firdavsiyning “Shohnoma”si, Bedil she’riyatini oshirish, Fuzuliyning g‘azallariga yozilgan tashhiboslar o‘zbek adabiyotining durdonalari sanaladi. Ogahiy 20 dan ortiq Sharq mumtoz adabiyotshunoslarining tarixiy va badiiy asarlarini (shular qatorida Sa’diyning “Gulistoni” ) o‘zbek tarjima qilgan. Uning tarixiy asarlarini tarixchi Bayoniy davom ettirgan. Ogahiy 1874 yil Xivada vafot etdi. Ogahiy Muhammad Rizo — o‘zbek yozuvchisi, tarixshunos va tarjimon. Shoir va tarixshunos Munis Xorazmiyning jiyani. U o‘zbeklarning yuz sulolasiga tegishli bo‘lgan. Ogahiy xivalik xonlar saroyida yilnomachi va mirobi (suv taqsimlovchi) bo‘lib xizmat qilgan. O‘tmishdoshining mehnatini davom ettirib, Xorazmiyning solnomasini 1872 yilga qadar davom ettirgan. Muhammad Rizo mirob ibn Ir-Niyozbek, adabiy tahallusi Ogahiy 1809 yilda Xiva shahridan 8 metr uzoqlikdagi Qiyot qishlog‘ida tavallud topgan. Otasidan erta ayrilgan Muhammad Rizo, tog‘asi - taniqli tarixshunos va shoir Shir Muhammad ibn Amir Ivaz biy mirob, adabiy tahallusi Munisning qo‘lida tarbiyalanib, undan savodni o‘rganadi. Keyinchalik Xiva xonligining poytaxtlaridan biridagi madrasada ta’limni davom ettirib, barcha kuchini arab va fors tillarini o‘rganishga qaratadi. U bor ishtiyoqi bilan kitob mutoalasi va bilim olishga kirishadi. Katta muhabbat ila sharq xalqlarining mumtoz namoyondalari Navoiy, Fuzuliy, Bedil va boshqalarning asarlarini o‘rganadi. Xonning qo‘lida mirob bo‘lib xizmat qiluvchi tog‘asining vafotidan so‘ng, bu lavozimni u egallaydi. Yer sun’iy sug‘orishga asoslangan diyorda miroblik lavozimi og‘ir va mas’uliyatli kasb hisoblangan. Biroq Ogahiy ilmiy va adabiy bilimlar uchun vaqt topgan. Bir kuni miroblik ishlari bo‘yicha yurganida Ogahiy otdan yiqilib, oyog‘ini sindirib qo‘yadi. Shundan so‘ng shoir yurishlardan bosh tortishga majbur bo‘ladi va ona qishlog‘i Qiyotda qolib, adabiy ishlar bilan shug‘ullanadi. 52-55 yoshlarida Ogahiy o‘zi ichiga she’rlarni olgan, bayaz to‘plami “Sevishganlar tumori” nomli devon tuzib, uni sinchkovlik bilan tahrirlaydi. Shoir tomonidan yozilgan g‘azallar turlidir. Birida toza sevgi tarannum etilsa, boshqalarida so‘filik g‘oyalari, uchinchisida shaxsiy kechinmalari bayon etilgan. Ogahiy nozik lirik, Navoiy maktabining iqtidorli izdoshi kabi taniqli. “Riyoz ud davla”, “Zubdat ut tavorih”, “Jomiy ul vakiati sultoniy”, “Gulshan davlat” va “Shohid ul iqbol” kabi asarlar muallifi. “Riyoz ud davla” asarida 1825 yildan 1842 yilgacha bo‘lgan Xorazm tarixi bayon etilgan. “Zubdat ut tavorih” da 1843 yildan 1846 yilgacha bo‘lgan Xorazm tarixi ifodalangan. “Gulshan davlat” asari o‘z ichiga 1856 dan 1865 yilgacha bo‘lgan tarixni o’z ichiga olgan. Ogahiyning so‘nggi asari “Shohid ul iqbol” 1865 yildan 1872 yilgacha bo‘lgan davrga bag‘ishlangan. Uning o‘zbek va tojik tilidagi she’rlarida fuqarolik mavzulari - nohaqlikka norozilik, ikkiyuzlamachilikni qoralash jaranglaydi. “Sevishganlar tumori” lirik devonida Ogahiy insoniyatning yuqori tuyg‘ularini tarannum etgan. Ogahiy o‘zbek tiliga Nizomiy, Amir Husraf Dahlaviy, Saadi, Jomiy, Hiloliy va boshqalarning asarlarini she’riy tarjimasi bilan tanilgan. Tarjima sohasida Ogahiy chinakam yangilik yaratuvchi bo‘lgan. Uning tarjimonlik qarashlari bizning davrimizning badiiy qarashlariga juda yaqin. O‘zbek adabiyoti bu vaqt mobaynida tojik, ozarbayjon, turkman va boshqa adabiyotlar bilan uzviy rivojlandi. Oddiy xalq orasida Firdavsiyning “Shohnoma”, Bedil she’riyati, Fuzuliyning g‘azallariga ko‘plab taxmislar va’zxonligini eshitish mumkin bo‘lgan - bularning bari o‘sha davr o‘zbek adabiyotining o‘ziga xos jihatlarini tashkil etgan. Ogahiy Sharq mumtoz ijodkorlarining 20 dan ziyod tarixiy va badiiy asarlarini (Saadiyning “Guliston” asari shular jumlasidan) o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Uning tarixiy asari Bayoniy tomonidan davom ettirilgan. Ogahiy 1874 yil Xivada vafot etgan. Download 28.26 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|