Mundareja: Kirish

Konlari (Oʻzbekistondagi va Jahondagi)
Qozog’iston: Qozog’iston uran qazib olish bo‘yicha dunyoda yetakchi o‘rinni egallaydi va jahon ishlab chiqarishining taxminan 42 foizini tashkil qiladi. Mamlakat janubiy va markaziy hududlarda joylashgan muhim uran konlariga ega, ulardan eng kattasi Inkay konidir.
Kanada: Kanada uran qazib olish bo'yicha ikkinchi o'rinda turadi, u dunyodagi ishlab chiqarishning taxminan 13% ni tashkil qiladi. Mamlakat Saskachevanda joylashgan, dunyodagi eng katta yuqori sifatli uran konlarini o'z ichiga olgan muhim uran konlariga ega.
Avstraliya: Avstraliya uran qazib olish bo'yicha uchinchi o'rinda turadi, u dunyodagi ishlab chiqarishning taxminan 12% ni tashkil qiladi. Mamlakat Shimoliy hudud, Janubiy Avstraliya va G'arbiy Avstraliyada joylashgan muhim uran konlariga ega.
Rossiya: Rossiya uran qazib olish bo'yicha to'rtinchi o'rinni egallaydi, u dunyodagi ishlab chiqarishning taxminan 8% ni tashkil qiladi. Mamlakatda Sibir va Uzoq Sharqda joylashgan muhim uran konlari mavjud bo'lib, ularning eng kattasi Priargunskiy konidir.
Oʻzbekiston: Oʻzbekiston uran qazib olish boʻyicha beshinchi oʻrinni egallab, jahon ishlab chiqarishining qariyb 5 foizini tashkil etadi. Respublikada Navoiy viloyatlarida joylashgan muhim uran konlari mavjud.
Uran rudalarining asosiy konlari AQSH (Kolorado platosi), Kanada (Ontario va Saskachevan provinsiyalari), Fransiya (Markaziy Fransiya massivi) va JAR (Vitvatersrand)da; Avstraliya va Gabonda ham uranning yirik konlari bor. Oʻzbekiston hududida uranning ahamiyatga molik zaxiralari mavjud. Markaziy Qizilqumda uran konlarining 24 tasi aniqlangan, ulardan 11 tasi yirik (Uchquduq, Sugrali, Sobirsoy, Ketmonchi, Bukinoy, Janubiy Bukinoy, Shimoliy Konimex, Lavlakon, Beshqoq, Alendi) kon xisoblanadi. Bulardan tashqari, Chatqol Qurama togʻlarida va Fargʻona botigʻida ham uran rudalari topilgan. Dunyo konlaridan tabiiy uran ishlab chiqarishning uchdan ikki qismi Qozog’iston, Kanada va Avstraliya hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. Bu haqda Jahon yadro assotsiatsiyasi ma'lumot bermoqda.
2020 yilda qazib olingan uranning eng katta qismi Qozog’iston hissasiga to‘g‘ri kelgan. Qo’shni respublikada o’tgan yil davomida 19,44 tonna uran ishlab chiqarilgan va bu ko’rsatkich dunyo bo’yicha qazib olingan jami uranning 41 foizini tashkil etadi. Keyingi pog’onalarni Avstraliya (6,2 ming tonna), Namibiya (5,41 ming tonna) va Kanada (3,88 ming tonna) band etgan.
Ushbu ro’yxatda O’zbekiston beshinchi o‘rinda qayd etilgan. O‘tgan yil davomida respublikada 3,5 ming tonna uran qazib olingan. Bu ko‘rsatkich 2019 yilda ham 3,5 ming tonna, 2018 yilda esa 3,44 ming tonnani tashkil etgan.
Ma'lumotlarga ko’ra, O‘zbekistonda aniqlangan uran konlarida 132,3 ming tonna uran resurslari mavjud ekanligi qayd qilingan. Bu butun dunyo bo‘yicha barcha uran resurslarining 2 foizini tashkil qiladi.
Navoiy kon-metallurgiya kombinati (NKMK) bosh direktori o‘rinbosari Nurmat Julibekovning «Ekonomicheskoye obozreniye» jurnalida chiqqan maqolasiga ko‘ra, O‘zbekistonda olinuvchi uran respublikada qo‘llanmaydi va to‘liq hajmda xorijga eksport qilinadi. NKMK O‘zbekistonda tabiiy uran oluvchi yagona korxona va dunyodagi yetakchi kompaniyalardan biri hisoblanadi. Korxona Jahon yadro assotsiatsiyasi a'zosi hisoblanib, bugungi kunda uranni dunyoning yetakchi kompaniyalari, jumladan, AREVA NC (Fransiya), Converdyn (AQSh), Cameco (Kanada), CNEIC (XXR) va boshqalarga eksport qiladi.
Shunday qilib, atom elektr stantsiyalari quvvatlarining rivojlanishini hisobga olgan holda, uranga bo'lgan global ehtiyoj doimiy ravishda o'sib boradi: 2009 yildagi 68 ming tonnadan 2030 yilga kelib 103 tonnagacha. Biroq, uran qazib olish darajasi ehtiyojni qondirmaydi. So'nggi yillarda jahon uran ishlab chiqarishining o'sish dinamikasi prognoz ko'rsatkichlaridan sezilarli darajada orqada qolmoqda, o'rtacha yillik ko'rsatkich 10-12% o'rniga 4-5% ni tashkil qiladi.
2030 yilga kelib uranning yillik ishlab chiqarish hajmining qariyb ikki baravar ko'payishi kutilmoqda: yiliga 83 ming tonnagacha yoki barcha yangi konlar kiritilganda 117 ming tonnagacha. Bundan tashqari, zaxiralarning tugashi va ishlab chiqarilayotgan konlarning yetishmasligi tufayli turg'unlik xavfi yuqori.
Bundan tashqari, o'tgan 15 yil ichida dunyoda 250 ming tonnaga yaqin ombor uranlari iste'mol qilindi, 2013 yilda "RBC kapital Markets" ma'lumotlariga ko'ra, ikkinchi darajali uran ta'minoti 23% gacha pasayishiga olib keladigan "vou-nou" dasturining amal qilish muddati tugaydi. IAEA ikkilamchi manbalarning ulushi 10% yoki undan kamayadi.
Shunday qilib, uranni birlamchi manbalardan yetkazib berishga bo'lgan talabni oshirish tendentsiyasi kuchayadi. Uran konlariga kirish uchun raqobat kuchayadi.
Yangi konlarni qazib olmasdan, uran yetishmovchiligiga duch kelish xavfi katta. Vaziyat global moliyaviy inqiroz tufayli yanada kuchaymoqda. Asosiy bo'lmagan investorlar bozorni tark eta boshladilar, bu esa uranning spot narxlarini bir funt uchun 40-45 dollarga tushirdi., bu ishlab chiqarishni rivojlantirish va geologik qidiruv ishlarini olib borishga imkon bermaydi. Biroq, kelgusi besh-o'n yil ichida, Amerikaning "Uranium Energy Corporation" prognozlariga ko'ra, bir funt uran narxi 75-80 dollargacha ko'tarilishi kerak.
Dunyoda uran zaxiralari bo'yicha yetakchilardan biri bu O'zbekiston ma'lumotlariga ko'ra, O'zbekiston dunyoda 111 ming tonna ishlab chiqarish uchun yaroqli zaxiralardan (130 dollargacha) 12-o'rinda turadi.). Hammasi bo'lib, mamlakat geologiya va mineral resurslar davlat qo'mitasining axborot markazi ma'lumotlariga ko'ra, uranning o'rganilgan va baholangan zaxiralari 185,8 ming tonnani tashkil etadi. Uranga talab va narxning oshishi bilan O'zbekiston xaridorlarni jalb qilishi kerak.
O’zbekistondagi eng katta uran konlari quyidagilardir:

Uchquduq Navoiy viloyati, Surgali Navoiy viloyati, Shimoliy konimex Buxoro viloyati, Ketmonchi Samarqand viloyati, Sobirsoy Samarqand viloyati uran konlari mavjud.

O'zbekistondagi birinchi uran koni 1952 yilda Uchquduqda ochilgan, olti yildan so'ng Navoiy kon-metallurgiya zavodi (NGMK) tashkil etilgan va 1964 yilda uran oksidi-oksidini sanoat ishlab chiqarish boshlangan. Ishlab chiqarishning eng yuqori cho'qqisiga 1980-yillarda erishildi. 1980 - yillarda uran ishlab chiqarish ruda bazasini qisqartirish boshlandi, shu sababli 1985 yildan boshlab zavod uran tuzlarining kimyoviy kontsentrati eritmalarini - NGMK geotexnologik konlarini yer osti yuvish sexlari mahsulotlarini qayta ishlashni boshladi, shu bilan birga ishlab chiqarishga tubdan yangi reaktivsiz yuvish texnologiyasi joriy etildi.
Xulosa
Uran turli sohalarda qo'llaniladi. Eng keng tarqalgan foydalanish atom energiyasini ishlab chiqarishdir. Biroq, uranning boshqa qo'llanilishi quyidagilardan iborat:
Tibbiyot: Uranning izotoplari saraton kasalligini davolash va tashxislash kabi tibbiy dasturlarda qo'llaniladi.
Sanoat: Uran har xil turdagi metallar va qotishmalar, shu jumladan zanglamaydigan po'lat ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Harbiy: Uran yadroviy qurol ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Qishloq xo'jaligi: Uran ba'zi qishloq xo'jaligida o'g'it sifatida ishlatiladi.
Tadqiqot: Uran radiatsiya detektorlari va ilmiy tajribalar kabi tadqiqot dasturlarida qo'llaniladi.
Umuman olganda, urandan eng muhim foydalanish dunyoning ko'plab mamlakatlarida elektr energiyasini ishlab chiqarishning asosiy komponenti bo'lgan atom energiyasini ishlab chiqarishdir.
Kosmik tadqiqotlar: Uran yuqori energiya zichligi tufayli kosmik zondlar va sun'iy yo'ldoshlar uchun yoqilg'i manbai sifatida ishlatilgan.
Atrof-muhitni qayta tiklash: Uran yer osti suvlari va tuproqdagi ifloslantiruvchi moddalarni olib tashlash uchun ishlatilishi mumkin.
Shisha ishlab chiqarish: Uran shishada rang beruvchi vosita sifatida ishlatilishi mumkin, bu aniq yashil yoki sariq rang hosil qiladi.
Geologiya: Uran geologik qidiruv usullarida, masalan, uran-qo'rg'oshinni aniqlashda, tog' jinslari va minerallarning yoshini aniqlash uchun ishlatiladi.
San'at: Uran shishasi o'zining noyob yashil yoki sariq rangi uchun ba'zi shisha ishlab chiqaruvchilar va rassomlar tomonidan qo'llaniladi.
Ta’kidlash joizki, uran ko’p maqsadlarda qo‘llanilishiga qaramay, noto‘g‘ri ishlatilsa, halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkinligi sababli uning eng ziddiyatli qo‘llanilishi yadro qurolidir.
“Little Boy” dunyoda hujum qilish uchun ishlatilgan birinchi atom bombasining nomi, boyitilgan uran texnikasi bilan ishlab chiqarilgan va sinov uchun Xirosima tashlangan.
Atom bombalarini ishlab chiqarish uchun ikki xil usul qo’llaniladi. Atom bombalarini uranni boyitish va plutoniyni parchalash usullari bilan ishlab chiqarish mumkin.
Qayta ishlanmagan U-238 izotopi tabiiy uranning katta qismini tashkil qiladi. U-235 izotopi boyitilganida, uni yadro reaktorlarida yoqilg’i sifatida 3-5 foizga boyitilgan uran sifatida ishlatish mumkin. 20 foizi atom bombalarini tayyorlash uchun foydalanish mumkin. Shu bilan birga, atom bombasi uchun yuqori miqdordagi uran va portlovchi moddalar ham zarur. Boyitilgan uranning 90 foizi yadroviy bomba qurishda, tadqiqotlarda va dengiz reaktorlarida ishlatilishi mumkin.
Uranni boyitishda turli xil usullardan foydalanish mumkin. Uranni boyitishdan maqsad U-235 atomlari miqdorini ko’paytirishdir. Boyitish bosqichi odatda quyidagicha bo’ladi; Uranni qurol sifatida ishlatish uchun 1 kilogramm uran kerak bo’ladi. Bu miqdor 1000 tonna rudadan chiqishi mumkin. Ushbu maxsus mashinada maydalanib, avval kukunga, so’ngra “sariq pirojnoe” yoki “sariq pirojnoe” deb nomlangan konsentrlangan moddaga aylantiriladi. Sariq pirojnoe gazni santrifujlash yoki diffuziya usullari bilan boyitiladi. Keyinchalik boyitilgan uran quyma rezervuarlarda metallga aylanadi.