Mundarij a kirish I. bob. Qadiriyatlar nazariyalari asosida o’quvchilarni ma’naviy axloqiy tarbiyalashning nazariy-metodologik asoslari

II. BOB. QADRIYATLAR NAZARIYALARI ASOSIDA O’QUVCHILARNI MA’NAVIY AXLOQIY TARBIYALASHNING AMALIY-TEXNOLOGIK TIZIMI.
2.1. Qadriyatlar nazariyalari asosida o’quvchilarni ma’naviy axloqiy tarbiyalash texnologiyasi.
Ma'naviyat aksiologik fanning asosiy ob'ekti bo’lgan insoniy qadriyatlar va ma'nolar bilan bog'liq. Shu munosabat bilan qadriyatlar falsafasi ma'naviyatni tarbiyalash nazariyasida uslubiy asos bo’lishi mumkin. Zamonaviy qadriyatlar nazariyasi, birinchi navbatda, hayot va o’lim haqidagi ekzistensial savollarni ko’rib chiqadigan falsafiy tushunchalarni o’z ichiga olgan. Tadqiqot vazifalari mantig'iga rioya qilgan holda, ushbu muammolarni tushunishda mahalliy an'analarga e'tibor qaratish lozim.
N. K. Gavryushinning ta'kidlashicha, " hayotning ma'nosi, umumbashariy istiqbolda shaxsiy mavjudotni anglash va dunyoning Yaratguvchiga bo’lgan munosabatidagi yaxlit uyg'unlikni anglash masalasi o’zaro bog'liq vazifalar va bundan tashqari, ba'zi ratsionalistik ta'mga ega. Xulosa-bu fikr, fikrlarning birlashishi, aqlli energiyaning dialektik muvozanati".
Olim N Komilov o’z tadqiqotlarida tasavvufning komil inson haqidagi ta’limotini ilmiy-nazariy jihatdan o’rganib, quyidagi xulosani qayd etdi:
-komil inson- insonlarning eng mukammali, eng oqili va eng donosi. U iloh bilan odamlar orasidagi vositachi, ilohiy amr, g’ayb asrorini oddiy odamlarga yetkazuvchi ulug’ homiydir.
- komil inson martabada Aqli qullga teng. Alloh avval Aqli qullni, ya’ni komil insonni yaratadi.¹²
V. Rozanov hayotning mazmuni haqidagi savolni ishlab chiqib, "inson tabiati unitar emas, balki poliform; va u statik emas, balki dinamik" degan fikrdan kelib chiqdi. Inson hayotining mazmuni insonning uchta abadiy qadriyatlarga yo’naltirilganligidan iborat: haqiqat ("hamma narsa-yetakchilik"), insonning barcha munosabatlaridagi aqliy jihatdan ifodalangan; yaxshilik va uni axloqiy, adolatli va go’zallikda amalga oshirish; erkinlik o’zaro bog'liq va ichki va tashqi tomondan iborat. Shunday qilib, V. Rozanov "yovuzlikdan qochish"da ma'naviy rivojlanish mexanizmini ko’rib, hayotning ma'nosini aniqladi. Tinchlik inson uchun ne'matdir. "O'z faoliyati va qalbining ibtidoiy haydovchilari o’rtasidagi uyg'unlikni tiklash - u uchun hech narsaga tayanmaydigan va hech qanday yordamga muhtoj bo’lmagan asosiy huquq bor" .
V. I. Nesmelov barcha dalillar bilan insonning empirik hayotining maqsadlari va uning tsivilizatsiya tarixidagi ma'nosi o’rtasidagi taqqoslashni amalga oshiradi. Hayotning ma'nosini undagi yaxshilikka erishish deb belgilab, insoniyat buni uchta nuqtai nazardan hal qildi: "hayotning foydasi zavqda, boshqacha qilib aytganda - shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarga erishishda, uchinchisida - fazilatda. Ushbu qarorlarning birinchisi asosiy, ikkinchisi va uchinchisi qo’shimcha deb tan olinishi kerak, chunki foyda va fazilat har doim zavq olishning eng yaxshi vositasi sifatida qaralishi mumkin. “Shuning uchun, ikkinchi va uchinchi javoblar hayotning foydasi nimaga ishonishi kerakligi haqida emas, balki faqat ushbu yaxshilikni izlash kerak bo’lgan yo’l haqida gapiradi". Faylasuf shuni ko’rsatadiki, faqat utilitarizm printsipiga tayanish mumkin emas, chunki u inson tashqarisidagi yaxshilikni - inson faoliyatining moddiy mahsulotlarida va hayotning ijtimoiy sharoitlarida ishonadi, lekin idealizm printsipiga tayanish kerak. insonning o’zida - "insonning o’z qadr-qimmati ongida va bu qiymatni cheksiz takomillashtirish orqali rivojlantirishda" . Ideal va haqiqat o’rtasidagi kurash hayotning turli tamoyillari o’rtasidagi kurashdir.
Shuning uchun, inson ma'naviyatining rivojlanishining shartlaridan biri, bizning chuqur ishonchimizga ko’ra, hayotning o’ziga xos empirikasida ma'nosini izlash va topishdir. Bu ichki-ideal odamning tashqi-empirik bilan doimiy axloqiy kurashi bilan bog'liq va bu kurash inson tomonidan butun hayoti davomida doimiy ravishda olib boriladi. Insonning axloqiy burchi uning mazmunini o’zgartirishi bilanoq, u nafaqat o’zining axloqiy shaxsiga, balki umuman inson tabiatiga burch ekanligini anglaydi. Buning sababi shundaki, u umuman insonning shaxsiy hayot maqsadlarini inkor etishi emas, balki faqat hayotning qulay sharoitlarida barcha maqsadlarning cheklanishini rad etishidir.
Biz o’z oldimizga nafaqat maktab o’quvchilari uchun mumkin bo’lgan ma'nolarni aniqlash, balki bunday oshkor qilish va sotib olishning mumkin bo’lgan usullari va usullarini aniqlash vazifasini qo’yamiz.
A. Vvedenskiy hayotning ma'nosi, har qanday narsaning ma'nosi singari, birinchi navbatda uning qadriyatlarini tekislikda izlash kerakligini ta'kidlaydi, chunki "har qanday narsaning ma'nosi bu narsaning maqsadi va haqiqiy maqsadga muvofiqligidan iborat", shuning uchun " hayotning ma'nosi bo’lishi kerak. qimmatli maqsadga erishish, ya'ni ta'qib qilinishi kerak bo’lgan yoki ta'qib qilinishi kerak bo’lgan maqsad". Bunday holda, o’lmaslikka ishonishni taxmin qilish zarurati tug'iladi, chunki mutlaqo qimmatli maqsad ma'lum bir odamning butun empirik hayoti bilan faqat o’z qadr-qimmati sifatida oqlanishi mumkin, ammo hech qanday holatda boshqa har qanday odam uchun qimmatli maqsadga erishish vositasi sifatida. Agar biz o’lmaslik bor deb hisoblasak, unda o’z hayoti bu maqsadni yaqinlashtiradigan umumiy axloqiy burchga xizmat ekanligi tushuntiriladi.
E. Trubetskoy, shuningdek, insonning erdagi hayotining maqsadga muvofiqligi haqidagi savolga javob izlaydi. Bunga javob berish zarurati, ayniqsa, inson hayotida ham, umuman mamlakat hayotida ham muhim daqiqalarda paydo bo’ladi. E. Trubetskoy Xudoning odami sifatida insonning mohiyatiga asoslanib, hayotning ma'nosini anglash yo’lini belgilaydi. "Xudo va inson o’rtasidagi do’stlikning sharti, - deydi faylasuf, - har ikki tomondan ham o’z taqdirini o’zi belgilash imkoniyati, - shuning uchun inson tomonidan tanlash imkoniyati. Yaxshilik uchun o’z taqdirini o’zi belgilash imkoniyati uning teskarisini ham o’z ichiga olishi kerak. Bu vasvasadan ozodlik emas, balki vasvasa ustidan Iroda erkinligining g'alabasi".
Ushbu mulohazalar, shuningdek, bolaning ma'naviy turmush tarzini tarbiyalash, uning yaxshilik va yomonlik o’rtasidagi o’z taqdirini o’zi belgilash, uning erkin tanlovi va yovuzlik potentsialini engib o’tish tekisligida insonning insonda rivojlanish yo’li ekanligi haqidagi g'oyalarimizga ham mos keladi. Inson ma'naviyatini tarbiyalash mexanizmlari qanday? E.Trubetskoy o’z konstruktsiyalarida abadiylikka cho’zilgan va vaqt o’tishi bilan inson erkinligisiz imkonsiz bo’lgan Xudoning ijodiy harakati haqidagi tezisga asoslanadi. Ushbu aktdagi bog'lovchi moment-bu vaqtinchalik va abadiylikni o’z ichiga olgan dunyoning mohiyati.
E. Trubetskiyning qarashlari ma'naviyatni tarbiyalashning pedagogik jarayoni uchun konstruktiv bo’lib, badiiy asarlarda bosilgan inson hayotining abadiyligi va vaqtliligini sintez qilish mohiyatiga tegishli. Bizning fikrimizcha, bu erda san'atning o’quv jarayonidagi ahamiyatini tushuntirib beradigan oqilona yadro yotadi. San'at asarlarining qadr-qimmati haqidagi odatiy fikr, bu ijodiy harakatda unga bu uyg'un abadiylikni namoyish etib, bolaning ma'naviy fazilatlarini tarbiyalashga imkon beradigan ushbu jihatni ko’pchilikdan yashirdi. Bundan tashqari, siz o’zingizning o’lmasligingizni "begona" materialda faqat erkin ijodiy harakatda his qilishingiz mumkin, aks holda u ong darajasida qoladi, lekin ruh emas. Shunday qilib, san'at ma'naviyatni tarbiyalash vositasiga aylanib, insonni hayotning ma'nosiga olib kelishi mumkin.
S. Frankning "hayotning Ma'nosi" kitobi katta qiziqish uyg'otadi, unda muallif nafaqat ushbu konsepsiyaning mazmunini batafsil tahlil qiladi, balki uni olish mexanizmlarini ajratib olishga harakat qiladi. "Hayotning ma'nosi" - u haqiqatda bo’ladimi yoki yo’qmi - har qanday holatda ham abadiy boshlanish deb o’ylash kerak; - deydi faylasuf, - vaqt o’tishi bilan sodir bo’ladigan hamma narsa, paydo bo’ladigan va yo’qoladigan hamma narsa, hayotning bir qismi va bir qismi bo’lib, shu bilan uning ma'nosini oqlay olmaydi. Inson qiladigan har qanday ish-bu inson, uning hayoti, ma'naviy tabiatidan kelib chiqadigan narsa; inson hayotining ma'nosi, har qanday holatda ham, inson unga tayanadigan, uning mavjudligining yagona, o’zgarmas, mutlaqo mustahkam asosi bo’lib xizmat qiladigan narsa bo’lishi kerak". Olim, "hayot uchun hayot" muxlislarining ishonchiga zid ravishda, inson qalbining aniq talabiga to’liq mos ravishda, hayot yuqori va mutlaq yaxshilikka xizmat qilganda aniq bo’ladi, deb ta'kidlaydi. "Hayot mazmunli bo’ladi, agar u mutlaq va eng yuqori yaxshilikka xizmat qilsa, bu yo’qotish emas, balki o’zini tasdiqlash va boyitishdir ob'ektiv va sub'ektiv ma'noda ham yaxshi bo’lishi kerak - va biz o’zimiz uchun intilayotgan eng yuqori qadriyat va meni to’ldiradigan, boyitadigan qadriyat. Oliy yaxshilik, shuning uchun hayotning o’zidan boshqa narsa bo’lishi mumkin emas, lekin ma'nosiz suyuqlik jarayoni va boshqa narsaga abadiy intilish kabi hayot emas, balki baxtning abadiy tinchligi, o’z-o’zini anglash va o’z-o’zini himoya qilish kabi hayot.o’z-o’zidan qoniqishning to’liqligi" .
Shunday qilib, hayotning ma'nosini topishning asosiy usullaridan biri bu ma'naviy o’sish, o’zini takomillashtirish bo’lib, bu mutlaqga olib keladi. S. Frankning so’zlariga ko’ra, inson uchun eng yuqori qadriyatlarga yaxshilik, haqiqat va go’zallik kiradi. "Yaxshilik, mukammal hayot, qoniqishning to’liqligi va tinchligi va haqiqat nuri bir xil narsadir va unda"hayotning ma'nosi" mavjud. Kimki u izlayotgan haqiqiy yaxshilik, baxt yoki abadiylik nima ekanligini keskin va keskin o’ylab ko’rgan bo’lsa, u shunday narsa ekanligini biladi. Va agar men hozirgi kunda hayotning ma'nosini o’z izlanishlarimga murojaat qilsam, demak, bu uning amalga oshirilmasligiga qaramay, men izlayotgan narsaning haqiqatining namoyon bo’lishi ekanligini aniq ko’raman". Faylasuf hayotning ilohiy mazmunliligi pozitsiyasida qat'iy turibdi, u o’zini Xudo izlashda hayotning ma'nosini izlashda topadi, bu o’z-o’zidan allaqachon Xudoning inson qalbidagi harakatidir.
Xulosa qilishimiz mumkinki, inson ma'naviyatini tarbiyalashning o’ziga xos xususiyati empirik hayotning "vaqtinchalik" xususiyatini engib o’tish va uni ma'lum bir ma'noga intilish orqali abadiy deb topishdir. Uslubiy jihatdan bu S. Frankning quyidagi so’zlarida ifodalangan:" mukammallik va hayot bir xil; va hayot borliqning ichki mohiyatidan boshqa narsa emasligi sababli, o’zi uchun haqiqiy mavjudot, o’zini o’zi anglash va borliqning o’zini o’zi ochib berish, mukammallik va borliq bir xil" .
Ma'naviy rivojlanishning natijasi inson hayotining ma'nosini topishdir. Ushbu hodisaning mutloqligi uning abadiyligidan dalolat beradi. Faqat ma'lum bir ma'noga ega bo’lgan odam o’z rivojlanishida oldinga siljishi mumkin. Bu rus faylasuflarining zamonaviy maktab o’quvchilarining ma'naviyatini tarbiyalashning pedagogik nazariyasi uchun uslubiy asos bo’lishi mumkin bo’lgan hayotning mazmuni va uni qanday topish mumkinligi haqidagi savolga qarashidir.
Qadriyatlar o’z-o’zidan mavjud emas, ular faqat ahamiyatga ega. Uning hayotidagi insonga ko’rsatma bo’lgan mutlaq qadriyatlar nafaqat shaxs qaerga "harakat qiladi" degan savolga javob beradi, balki bu nima va qanday sodir bo’ladi, shu bilan hayotning ma'nosi muammosini hal qiladi. Shunday qilib, insonning mutlaq qadriyatlarga intilishi inson tomonidan hayotning ma'nosini topishdan boshqa narsa emas, ya'ni ma'naviyat ekzistensial qadriyatlarni egallash va namoyon qilish usulidir.
Pedagogik tadqiqotlar uchun qadriyatlarni talqin qilishda falsafiy yondashuv zarur bo’lib, u sub'ektiv-ob'ekt munosabatlarining o’zaro bog'liqligi haqidagi savolga hissiy tuyg'u orqali baholanayotgan ob'ektning qiymatini tasniflash va uni ob'ekt uchun o’ziga xos ma'noni aniqlash va tushunish orqali tushunish sifatida javob berishni o’z ichiga oladi.mavzu. M. M. Baxtin hech qanday savolga javob bermaydigan narsa inson uchun hech qanday ma'noga ega emasligini ta'kidladi. Bu borada J. P. ning bayonoti muhim ahamiyatga ega. Sartra, hayotning ma'nosi haqida gapirganda, inson o’z hayotini o’tkazmaguncha, u hech narsani anglatmaydi, shuning uchun ham priori ma'noga ega emasligini yozgan. M. S. Kagan ta'kidlashicha, ma'no u yerda va u kosmosda topilganda paydo bo’ladi "sub'ektning predmet borligi uchun ob'ektning ma'nosini aniqlash usuli sifatida, boshqacha qilib aytganda-tabiat olamidan madaniyat makoniga kiradigan barcha narsalarga va undan ham ko’proq, madaniyatning o’zi tomonidan yaratilgan barcha narsalarga qiymat berish va" ikkinchi madaniyat "va g'ayrioddiy, immaterial, xayoliy, xayoliy mavjudlikning turli shakllari shaklida". Faylasuf shunday xulosaga keladi: "qiymat - bu mavzu uchun qiymat-yaxshilik, yaxshilik, go’zallik; va baholash-bu mavzu tomonidan ushbu ma'noni hissiy va intellektual aniqlash - yaxshilikni boshdan kechirish, vijdon hukmi, didni hukm qilish. Ichkaridan ko’rib chiqilgan qiymat munosabati ma'lum bir tizimli yaxlitlik sifatida o’z mazmuni va shakliga ega: uning mazmuni dunyoqarash - semantik, umumiy ijtimoiy-madaniy kontekst bilan belgilanadi va uning shakli psixologik jarayon bo’lib, unda qiymat ong tomonidan "tushuniladi" .
Aksiologik tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, qiymat munosabati ikki tomonlama tahlilni talab qiladi: bir tomondan, uning mazmunini turli ijtimoiy - madaniy sharoitlarda aniqlash qonuniyatlarini aniqlash, boshqa tomondan, uning jamiyat va madaniyatning ishlashi va rivojlanishiga teskari ta'siri.
Bunday uslubiy chegirma pedagogik tadqiqotda ta'lim aksiosferasini butunning bir qismi sifatida belgilaydigan madaniyat aksiosferasidan konstruktiv foydalanishga imkon beradi.
Antropokulturogenez ontogenez va qiymat shakllanishining filogeniyasi o’rtasidagi umumiy xususiyatlarni ko’rish imkoniyatini beradi. Shunday qilib, bolada "biz ongmiz" uning individual o’ziga xosligini anglashdan oldin keladi va bu qiymat munosabatlarining shakli arxaik ajdodlarning farqlanmagan sinkretik xususiyatiga ega bo’lgan insoniyatning ibtidoiy qiymat shakllariga o’xshaydi.
Madaniyat aksiosferasining morfologik tahlili shuni ko’rsatadiki, qiymat munosabatlarining sub'ektlari quyidagilar bo’lishi mumkin: ma'lum bir shaxs - shaxs, shaxs; kichik bir guruh odamlar, masalan, oila, olimlarning mualliflar jamoasi, ishlab chiqarish jamoasi, orkestr va boshqalar.;
Katta aloqasiz ijtimoiy-madaniy guruh-qabila, millat, mulk, sinf, avlod, siyosiy partiya va boshqalar; umuman insoniyat "kümülatif sub'ekt" sifatida; va nihoyat, "shaxsning bifurkatsiyasi" deb ataladigan narsa natijasida individual sub'ektning qisman sub-sub'ektlarga bo’linishi natijasida hosil bo’lgan "qisman sub'ekt". Tadqiqotimizdagi mavzularga diqqat bilan e'tibor berish, ma'naviyatni rivojlantirish jarayonida ontogenez va filogenezning o’zaro bog'liqligini tavsiflovchi umumiy tendentsiyalarni aniqlash zarurati bilan izohlanadi, bu ilgari boladagi "biz ongimiz" xarakteristikasi misolida aytib o’tilgan edi.
Qadriyatlar tarkibida asosiy sifatida ajralib turadigan ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, estetik, badiiy va diniy qadriyatlar bilan bir qatorda ekzistensial qadriyatlar ham mavjud. M. Veber dinni ikkinchisiga bog'ladi, chunki u inson faoliyatining "ma'no muammosini" hal qiladigan shaklini anglatadi. V. Frankl insonning xulq - atvorining asosiy motividan kelib chiqqan holda, insonning ko’plab psixologik muammolarini tushuntirib berdi, ularni boshqalardan ajratib bo’lmaydi va olib tashlamaydi-bu ma'noga intilish. Ekzistensializm faqat 20-asrda bizning ongimiz hayotni o’lim tomon harakat sifatida tushunish zarurligini shakllantirdi, ya'ni.har doim madaniyatda, mifologiyada, dinda va san'atda mavjud bo’lgan odamning mavjudligi va yo’qligi o’rtasidagi bog'liqlik haqidagi savolga javob berdi. Ushbu ma'noni anglash uni uchta keng ko’lamli modifikatsiyada - individual, guruhli va umumiy tarzda tavsiflaydi. Bu ma'naviyatni tarbiyalashning zamonaviy pedagogik nazariyasining asosiy uslubiy printsipi bo’lib xizmat qiladi, chunki u ontogenez va filogenez qonunlariga asoslanib, jarayonning yagona tarkibiy qismlarini uchta parametr, ekzistensial ma'noga ega bo’lish darajalari bo’yicha ajratishga imkon beradi.
Bir qator tadqiqotchilar (V. E. Davidovich, M. Mamardashvili, M. S. Kagan) ta'kidlashlaricha, qiymat ongining asosiy shakllari (diniy, siyosiy, axloqiy va estetik) hayotning semantik muammosini yakka o’zi hal qilishga da'vo qilganligi tabiiy deb hisoblanishi mumkin. Natijada, odamni tashqi, direktiv emas, balki beqiyos samaraliroq - ichki, qiymat yo’li bilan bo’ysundirish imkoniyati paydo bo’ldi. Hayotning ma'nosini pozitsiya sifatida izlash sub'ektning butun mavjudligini, uning xatti-harakati va faoliyatini belgilaydi. Bu keskin sohada sodir bo’ladi, shu jumladan shaxsning hayotiy manfaatlarini qadriyatlar ierarxiyasining eng yuqori cho’qqisi sifatida tasdiqlash uchun egoistik istagi va ularga o’zlarining mavjudligini insoniyat manfaatlariga altruistik bo’ysundirish (V. I. Slobodchikov, V. Frankl).
Ekzistensial qadriyatlarning o’ziga xos xususiyati ularning introspektiv - dialogik va integrativ xarakteridir, chunki ular axloqiy, diniy, siyosiy va estetik tarkibni o’z ichiga oladi va aksiosferaning boshqa darajasida joylashgan. Hayotning ma'nosini aniqlash-bu qiymat ongining introvert yo’nalishi bo’lib, uning yo’nalishi sub'ekt o’zi uchun bu ma'noni belgilaydigan hodisa asosida olinadi.
Shu munosabat bilan savol tug'iladi: madaniyatning qaysi qismi ushbu so’rovni amalga oshirishga qodir? Axloq, din, estetika orqali inson mavjudligining ushbu qismini egallab olishga qaratilgan turli xil urinishlar bilan bir qatorda, bu masala falsafa jarayonga kiritilgunga qadar har doim yopiq bo’lib qoladi (M. Xaydeger, K. Yaspers, H. A. Berdyaev, M. S. Kagan). Falsafa nazariy nutqning mavhum tilida insoniyat hayotining ma'nosini ijtimoiy-madaniy mavjudot va faoliyatning yagona sub'ekti sifatida anglashga, shuningdek, ma'lum bir odamga uni topishda yordam berishga qodir.
Madaniyat aksiosferasi insonni barcha modifikatsiyalarida aks ettiradi. Qadriyatlar nisbati dinamikasining ontogenetik tahlili ma'naviyatni tarbiyalashning psixologik mexanizmlariga kirishga imkon beradi.
Olimlarning fikriga ko’ra, madaniyatning vaqtinchalik va fazoviy o’lchovlarida qadriyatlar ierarxiyasini o’zgartirish nafaqat filogenezda, balki ontogenezda ham sodir bo’ladi. Albatta, ikkinchisida qadriyatlar boshqacha xarakterga ega. Shu bilan birga, ma'naviyatni tarbiyalash mazmunini aniqlashda ontogenezning aksiologik dinamikasining barcha xususiyatlari bilan filogenez bilan umumiy bo’lgan narsa o’zgaruvchan yashash sharoitlari bilan belgilanadigan qadriyatlar iyerarxiyasining o’zgarishi ekanligini hisobga olish kerak. M ga ko’ra, faqat invariantlar, "ideal turlar" mavjud. Muayyan, individual xarakterga ega bo’lishi mumkin bo’lgan Weber, ya'ni.yoshga va haqiqiy hayot sharoitlariga qarab shaxs aksiosferasida katta yoki kichik ulushni olish. Shu munosabat bilan ma'lum bir odamda umumiy, guruh va individual qadriyatlarning o’zaro bog'liqligi aniq bo’ladi. Ekzistensial qadriyatlarga nisbatan: har bir yoshdagi dominant tendentsiyalarni aniqlash mumkin bo’ladi va inson aksiosferasining ushbu qismini shakllantirish mezonlari, bizning fikrimizcha, ushbu jarayonlarni eng etarli darajada aks ettiradigan dinamik konstruktsiyalardir. Shunday qilib, bolani tarbiyalashda shaxs qadriyatlarining ierarxik tizimini shakllantirishga alohida e'tibor berish kerak, ularning integrativlari ekzistensial qadriyatlardir.
Qadriyatlarning falsafiy nazariyasi hozirgi vaqtda zamonaviy maktab o’quvchilarini tarbiyalashning amaliy faoliyatida pedagogika muammolarini, birinchi navbatda ularning ma'naviyatini tarbiyalashda hal qilishga imkon beradigan metodologiya hisoblanadi, chunki u qadriyatlarning ishlash mexanizmini ochib beradi.
Qadriyatlar tug’risidagi fan — Aksiologiya (aksio — qadriyat, logos fan, ta`limot ma`nosini anglatadi) falsafaning shu masalani o’rganadigan va u bilan shug’ullanadigan sohasi hisoblanadi. Sobiq Ittifoq davrida bu tug’rida nihoyatda kam ma`lumotlar bor edi. O’zbekistonda qadriyatlarga e`tibor kuchaydi, uning turli qirralari olim va mutahassislar tomonidan tahlil etilmoqda. Qadriyatlar falsafasi — Aksiologiyaning ko’pdan-ko’p mavzulari mutahassislarimizning ilmiy izlanishlarida o’ziga xos o’rin tutmoqda.
«Moziyga qaytib ish qo’rmoq hayrlidir», deb yozgan edi Abdulla Qodiriy «O’tgan kunlar» romanida. Huddi shunday, «Qadriyat o’zi nima?» savoliga javob berishdan oldin mavzuning tarixini, qisqa bo’lsa-da, o’rganmoq lozim. Busiz qadriyatlarning bugun va kelajakdagi ahamiyatini tushunib bo’lmaydi.
Qadriyatlar mavzusining tarixi, ildizlari va insoniyatga hos qadrlash tamoyillari shakllanishi uzoq o’tmishga ega. G’arb olimlari bu borada, asosan, Yevropa madaniy merosi va g’oyalariga tayanadilar, ko’plab allomalarning nomlarini tilga oladilar. G’arbda qadriyatlar bilan shug’ullanadigan falsafiy soha — Aksiologiya (aksio — qadriyat, logos — ta`limot) fanining shakllangani ham ularning bunday qarashlari uchun muayyan asos bo’ladi. Biz Suqrot va Aflotun, Arastu va Hegellar katta e`tibor bergan bu mavzuning G’arb falsafasida o’z tarixiga ega ekanligiga shubha qilmaymiz.
Ammo ushbu mavzu ko’hna va navqiron Sharq, hususan O’zbekiston uchun begona emas! Uning eng teran jihatlarini faqat G’arbdan emas, balki Sharqdan qidirish ham foydadan holi bo’lmasa kerak. Nomlari sivilizasiyamiz tarixiga abadiy bitilgan Xorazmiy, Forobiy, al-Buhoriy, at-Termiziy, Beruniy, Ibn Sino, Najmiddin Kubro, Yassaviy, Naqshband, Ulug’bek, Navoiy, Mashrab, Bedil, Behbudiy, Avloniy kabi mutafakkirlar ijodida ham bu mavzuning izlari bor, teran qirralari ochilgan. Gap ana shu izlarni izlab topishda, ularni unutmaslikda, sayqallab turishda, zamona realliklari nuqtai nazaridan holisona talqin qilishdadir.
Avlod va ajdodlarimiz yaratgan qadrlash mezonlarining tarixi eng qadimgi naqllar, rivoyatlar, afsona, hikoyat, dostonlarga, ya`ni halq og’zaki ijodi namunalariga borib taqaladi. Spitamen, Muqanna va Jaloliddin Manguberdi tug’risidagi asarlarda, Alpomish, To’maris va Shiroq tug’risidagi afsona va dostonlarda vatanparvarlik, halq va yurt ozodligi uchun fidoyilik kabi ko’plab umuminsoniy qadriyatlar tasvirlangan. Ma`naviy merosimizning yorqin namunasi – «Avesto» zardo’shtiylikning muqaddas kitobi bo’lganligidan, unda bu dinning qadriyatlar tizimi, qadrlash mezonlari, o’sha davrdagi milliy G’oyalar yorqin ifodalangan.
Qadrlash tug’risidagi qarashlar rivojida VIII-XII asrlar katta ahamiyatga ega. Bu davrda arab istilosi amalga oshirilgan, islom hukmron dinga aylangan edi. E`tirof etish kerakki, Qur`on va Hadislarda ta`riflab berilgan ilohiy qadriyat va qadrlash masalalari halqimiz tarixi va madaniyatiga ta`sir ko’rsatgan. Shu bilan birga, arab istilosi davrida ko’pgina milliy qadriyatlarimizning yo’qotib yuborilganligini ham qayd qilmoq kerak. Bu tug’rida Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida afsus bilan yozib qoldirgan.
Tarixda nomlari saqlangan allomalarimiz o’z navbatida butun jahon, Sharq madaniyatiga G’oyat katta hissa qo’shganlar. Bunday fikrni Abu Hanifa, al-Buhoriy, at-Termiziy, Kubro, Ahmad Yassaviy, Naqshband kabi ilohiyot ilmining zabardast allomalari tug’risida ham aytish joiz. Ularning har biri o’z zamonasida islomni civilizaciyamizning yuksak madaniyati nuqtai nazaridan targ’ib va tashviq etdilar, islom falsafasini yuksaklikka ko’tardilar, mazkur dinning butun jahonda katta mavqega ega bo’lishida muhim faoliyat ko’rsatdilar. Bu esa ushbu zotlarning nomlarini islom dini jahon sahnida qancha tursa, shunga qadar boqiy ayladi. ularning islom falsafasi va ilohiyotiga, uni zamona zayllari orasidan o’tishi jarayoniga ko’rsatgan nihoyatda katta ta`siri tug’risida mahsus tadqiqotlar olib borish mumkin. Afsuski, manbalar etarli bo’lishiga qaramasdan, yurtimiz civilizaciyasining islom dini rivojiga va azaliy islom mamlakatlarining madaniyati taraqqiyotiga aks ta`siri tug’risida yozilgan asarlar haligacha kam, bu tug’rida keng qamrovli tadqiqotlar olib borish zaruriyati allaqachon etilgan.
Masalaning muhimligi atoqli ensiklopedik olimlar — Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, ibn-Sino, al-Farg’oniy kabi sivilizatsiyamizning zabardast namoyandalari ijodi va merosi ko’zgusida yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi. Zero, ular nafaqat Markaziy Osiyo, arab-musulmon sivilizatiyasi, balki jahon madaniyati taraqqiyotiga nihoyatda katta hissa qo’shganlar, yurtimiz qadriyatlari ta`sirini butun olamga yoyilishida hizmat qilganlar.
Shu bilan birga, umuminsoniy madaniyatning bebaho durdonalarini yaratgan Ulug’bek, Lutfiy, Navoiy, Bobur kabi zotlarning jahon civilizaciyasiga qo’shgan hizmatlarini tilga olmay bo’ladimi?
Yurtimizda inson olamini yuqori bosqichga ko’tarishda ta’lim siyosati asosiy masala hisoblanadi. Chunki «Har kimning bilim olish huquqi» Konstitusiyaviy kafolatlangan bo’lib (41 - modda), uning komil shaxs bo’lib yetishishi uchun «fikrlash, so’z va e’tiqod yerkinligi» (29 - modda) beriladi. Shuningdek ma’naviy tarbiya olib borish davlat nazoratdadir (57-modda). Bu nima degani? O’zbekistonda ma’naviy ma’rifiy ishlar umumjahon ta’lim talablari doirasida amalga oshiriladi deganidir. Biroq, turli oqim va yo’nalishlarning davlat standartlaridan tashqari faoliyati, xatti – harakatlari bizda ma’naviy tajovuz sifatida qabul qilinadi va ular qonun bilan ta’qiqlanadi. Demak, yurtimizda yosh avlodni har tomonlama tarbiyalashda, kamolga erishishda, qonun bilan himoyalanishi muhim hisoblanadi.
Shunday qilib, yangi turdagi o’quv yurtlari o’quvchilari ma’naviy jihatdan tarbiyalanishi lozim. Buning uchun ularda Prezidentimizning yuqorida bayon qilgan ma’naviy tarbiyaning mohiyatini singdirish lozim. O’zgacha aytganda, yangi turdagi o’quv yurtlari o’quvchilarini ma’naviy tarbiyalashda ushbu tuyg’ularning ularda shakllanishiga jiddiy ahamiyat berish va butun faoliyatini shunga yo’naltirish lozim: - boshlang’ich sinf o’quvchilarini milliy – ma’naviy qadriyatlar asosida tarbiyalash; - boshlang’ich sinf o’quvchilarni milliy – ma’naviy qadriyatlar asosida kamol toptirish; - o’quvchilarning dunyoqarashini boyitish; - o’quvchilarni bosqichma-bosqich ma’naviyatchashmalari bilan qurollantirish; - o’quvchilarni muomala san’atiga o’rgatish; - boshlang’ich sinf o’quvchilarda milliy – ma’naviy qadriyatlar asosida ichki olamni boyitish; - boshlang’ich sinf o’quvchisining bilimini oshirish; - o’quvchilarni tinglovchi sifatida yemas, balki baxs jarayonining fa’ol ishtirokchisi, haqiqatni yuzaga chiqarishda muhim xulosalarni tarkib toptiruvchi shaxs sifatida tarbiyalash; - boshlang’ich sinf o’quvchilarini milliy – ma’naviy qadriyatlar asosida irodali qilib tarbiyalash; - boshlang’ich sinf o’qituvchisining xarakterini shakllantirishga erishish; - boshlang’ich sinf o’quvchilarini milliy – ma’naviy qadriyatlar zamirida burchni anglashga o’rgatish kabilar orqali o’quvchilarda milliy-ma’naviy dunyoqarashning shakllantirilishi negzida ularda ota-onaga nisbatan, o’z burchini anglash o’rgatiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida yeng go’zal insoniy tuyg’ularni asta sekinlik bilan tarkib toptirishda MMQ larning o’rnini xech narsa bilan baholab bo’lmaydi. Keyingi bosqich esa o’quvchilarini milliy – ma’naviy qadriyatlar zamirida vijdonli qilib tarbiyalash orqali o’quvchilarda ta’lim-tarbiya atrof muhitga ongli munosabatda bo’lish atrof muhitga sadoqat, adolat va muhabbat tuyg’usi bilan yondashish ko’nikmasi shakllantiriladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarda oriyat tushunchasini shakllantirish esa murg’ak qalblarda biron bir ishga o’z munosabatini oriyat nuqtayi nazardan bildirishga odatlantiriladi.