Mundarij a kirish I bob. Sosoniylar

Ijtimoiy tizim

Sosoniylar davlatini o‘rganar ekan, uning siyosiy tuzilishini ham ko‘rib chiqish kerak. Imperiya boshida hukmronlik qilayotgan suloladan chiqqan Shohinshoh turgan. Taxt vorisligida qat'iy qonunlar bo'lmagan, shuning uchun hukmron shohinshoh hayoti davomida o'z vorisini tayinlashga harakat qilgan. Biroq, bu hokimiyatni topshirishda qiyinchiliklar bo'lmasligini kafolatlamadi. Shohinshoh taxtiga faqat Sosoniylar sulolasidan chiqqan kishi egallashi mumkin edi. Boshqacha qilib aytganda, ularning oilasi, aslida, qirollik hisoblangan. Ularda taxtga nasl meros bo'lib o'tdi, ammo zodagonlar va ruhoniylar ularni taxtdan olib tashlash uchun har qanday yo'l bilan harakat qilishdi.
Taxt vorisligida bosh ruhoniy mobedan mobedu alohida rol oʻynagan. Uning qudrati va mavqei aslida shohinshohnikiga teng kelardi. Buni hisobga olib, ikkinchisi oliy ruhoniyning ta'siri va kuchini zaiflashtirish uchun har qanday yo'l bilan harakat qildi.
Shohinshoh va mobedan mobedudan keyin shahradra davlatda yuksak mavqe va hokimiyatga ega edi. Bu mustaqillikka ega bo'lgan va faqat Sosoniylar sulolasi vakillariga bo'ysungan hududlarda hukmdor (podshoh). 5-asrdan viloyatlardagi hukmdorlar marzlanlar deb atalgan. Butun davlat tarixida to'rt marzlan ulug' deb atalgan va shoh unvoniga ega bo'lgan.
Shahrdorlardan keyin vpuxrlar darajasi pastroq bo'lgan. Ular irsiy huquqlarga ega bo'lgan va davlatda jiddiy o'ringa ega bo'lgan ettita juda qadimiy Eron sulolasining vakili edi. Asosan, bu urug'larning vakillari meros bo'lib qolgan muhim, ba'zan esa asosiy davlat va harbiy lavozimlarni egallagan.
Vizurglar (vuzurglar) davlat boshqaruvi va harbiy boshqaruvidagi eng yuqori martaba vakillari boʻlib, yirik yer mulkiga ega boʻlib, dvoryanlar hisoblangan. Manbalarda ular “buyuk”, “aslzoda”, “katta”, “mashhur” kabi epitetlar bilan tilga olinadi. Shubhasiz, Sosoniylar davlatida vizurjlar katta rol o‘ynagan.

1.2.Sosoniylar davrida xoʻjalik va madaniyati
Sosoniylar davri madaniyati. Sosoniylar davrida madaniyat ancha rivoj topgan. Bu madaniyatning ravnaqida Qadimgi Eron, Parfiya, Bobil, Ellin va boshqa xalqlar madaniyatining taʻsiri kuchli boʻlgan. Sosoniylar davlati kuchaygan davrda meʻmorchilik va boʻrtma naqshli rasm-tasvirlar ishlash birmuncha rivojlangan. Ustalar sosoniy shohlari, nufuzli kishilar, sarkardalar uchun ajoyib saroylar, muhtasham binolar qurganlar. Sosoniylar davrida zardushtiylik ibodatxonalari qurilishiga ham katta eʻtibor berilgan, chunki zardushtiylik davlat dini sifatida qabul qilingan edi.
Sosoniylar davrida xalq ogʻzaki ijodiyoti va badiiy adabiyot ancha rivoj topgan. Bu jihatdan Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma» asari diqqatga sazovordir. Doston Qadimgi Eron afsonalari, ertaklari va tarixiy voqealari asosida yaratilgan. Unda Eron va Turon xalqlarining toʻrt-besh mingyillik tarixi haqida hikoya qilinadi. Dostonning juda katta qismi bevosita sosoniylar davri tarixiga bagʻishlanib, ularning taxtga chiqishidan Yazdigird podsholigigacha boʻlgan tarixiy voqealar sheʻriy yoʻl bilan juda qiziqarli ravishda ifoda etilgan.
«Avesto» ham oʻsha davrning eng nodir asarlaridan biri hisoblanadi. U zardushtiylik dinining muqaddas kitobidir. «Avesto» faqat muqaddas diniy kitob boʻlibgina qolmay, tarixiy kitob hamdir. Bu kitobda Oʻrta Osiyo, Eron va qoʻshni mamlakatlarning tabiati, aholisi, geografiyasi, tarixi va madaniyati haqida koʻp maʻlumotlar bor. «Avesto»da sosoniylar hukmronlik qilgan davrda yashagan turli qabilalarning diniy eʻtiqodi haqida ham qiziqarli maʻlumotlar berilgan.
«Avesto»da bayon qilinishicha, Mitra Quyosh xudosi boʻlgan. U bitmas-tuganmas kuchga ega boʻlib, oʻtda kuymaydi, suvda choʻkmaydi va oʻq oʻtmaydi. U odamlarga hamisha yaxshilik qilib, ularga nur, issiqlik va baxt-saodat inʻom etadi. Axuramazda esa Mitraning yordamchilaridan biridir. U yaxshilik va ezgulik maʻbudasi boʻlib, doimo xalq manfaati uchun xizmat qildi. Axrimon yomonlik fnaʻbudi hisoblangan. U xalqqa ofat, ocharchilik va kasalliklar keltiradi. Axrimon bilan Axuramazda oʻrtasida ayovsiz kurash boʻlib, bu kurash Axuramazdaning gʻalabasi bilan tugaydi.
Zardushtiylikda olov kishilarni gunohlardan tozalovchi sehrli kuch deb qaralgan. Shuning uchun bu din otashparastlik dini, uning muxlislari esa otashparastlar deb atalgan.
Bu davrda asoschisi Moniy ibn Fatak (216–276) boʻlgan moniylik oqimi ham tarqaladi. Bu oqim namoyandalari mehnatkash xalq ommasining manfaatlarini koʻzlab targʻibot olib borganlar.
V–VI asrlarda mazdakchilar oqimi ham vujudga kelgan. Uning asoschisi Mazdak ibn Hamadoniy (470–529) edi. Bu oqim negizida ezgulik va yoragʻlik bilan qorongʻilik oʻrtasidagi kurash yotadi. Mazdakchilar barcha odamlarni mulkiy jihatdan teng boʻlishga chaqiradilar.
Navroʻz bahor bayrami, Mehrjon esa kuzgi bayram; Bu bayramlarning har ikkalasi ham Sosoniylar podsholigi davrida keng koʻlamda oʻtkazilgan. Bayram kunlari urushlar toʻxtatilgan, turli oʻyinlar, sayllar tashkil qilingan. Odamlar bir-birlarini tabriklab, har xil inʻomlar, taomlar ulashganlar. Bayram kunlari tabarruk kishilarni ziyorat qilganlar. Shunday qilib, sosoniylar davri madaniyati ham oʻziga xos boʻlib, Yaqin Sharq mamlakatlari madaniyatiga katta taʻsir oʻtkazgan.
Sosoniylar san'ati xuddi to'satdan paydo bo'ladi. Birinchi beshta shohinshohlar davrida Fors (Pars)ning turli mintaqalarida 30 ta ulkan qoyatosh relyeflari yaratilgan.Relyeflarda, shuningdek, sosoniylar tangalarida, toshdan o'yilgan maxsus muhrlarda va kumush kosalarda bir necha o'n yillar davomida imperiya uchun yangi san'at qonunlari shakllangaShohinshohlar, ruhoniylar va zodagonlarning “rasmiy qiyofasi” paydo bo'ladi. Ilohiy va diniy timsollarni tasvirlashda ham alohida yo'nalish paydo bo'lgan. Sosoniylar san'atida yangi yo'nalishning shakllanishiga bosib olingan hududlar, shuningdek, savdo-sotiq olib borilgan Xitoy ta'sir ko'rsatdi.
Sosoniylar gerbida simurgʻi oʻt tilli, nuqtali doira ichiga oʻrnatilgan tasvirlangan. U imperiya asoschisi - Ardashir I. Simurg'ning hukmronligi davrida paydo bo'lgan - afsonaviy qanotli dengiz iti, qizig'i, uning tanasi baliq pullari bilan qoplangan. O'zining g'ayrioddiy ko'rinishiga qaramay, u ham tovus dumiga ega. Sosoniylarning bu ramzi ikki sulolaga - Arshakiylar va Sosoniylarga mansub shohlar hukmronligi davrini bildiradi. Simurg‘ning o‘zi uch unsur – havo, yer va suv ustidan hukmronlik timsolidir.
Sosoniy san'atida siz qanotli buqalar, sherlar, griffinlarning tosh rasmlarini, shuningdek, bu afsonaviy hayvonlar o'rtasidagi janglarni topishingiz mumkin. Shunga o'xshash tasvirlar Ahmaniylar davridan beri saqlanib qolgan, garchi yangi bosib olingan erlarda ko'p narsalar qo'lga kiritilgan. urf-odatlari, Zardushtiylik, Mazdakiylik harakati, Moniylik dini .
Sosoniylar davrida madaniyat ancha rivoj topgan. Bu madaniyatning ravnaqida Qadimgi Eron, Parfiya, Bobil, Ellin va boshqa xalqlar madaniyatining taʻsiri kuchli
boʻlgan. Sosoniylar davlati kuchaygan davrda meʻmorchilik va boʻrtma naqshli rasm-tasvirlar ishlash birmuncha rivojlangan. Ustalar sosoniy shohlari, nufuzli kishilar, sarkardalar uchun ajoyib saroylar, muhtasham binolar qurganlar. Sosoniylar davrida zardushtiylik ibodatxonalari qurilishiga ham katta eʻtibor berilgan, chunki zardushtiylik davlat dini sifatida qabul qilingan edi.
Sosoniylar davrida xalq ogʻzaki ijodiyoti va badiiy adabiyot ancha rivoj topgan. Bu jihatdan Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma» asari diqqatga sazovordir. Doston Qadimgi Eron afsonalari, ertaklari va tarixiy voqealari asosida yaratilgan. Unda Eron va Turon xalqlarining toʻrt-besh mingyillik tarixi haqida hikoya qilinadi. Dostonning juda katta qismi bevosita sosoniylar davri tarixiga bagʻishlanib, ularning taxtga chiqishidan Yazdigird podsholigigacha boʻlgan tarixiy voqealar sheʻriy yoʻl bilan juda qiziqarli ravishda ifoda etilgan.¹⁵
«Avesto» ham oʻsha davrning eng nodir asarlaridan biri hisoblanadi. U zardushtiylik dinining muqaddas kitobidir. “Avesto” faqat muqaddas diniy kitob boʻlibgina qolmay, tarixiy kitob hamdir. Bu kitobda Oʻrta Osiyo, Eron va qoʻshni mamlakatlarning tabiati, aholisi, geografiyasi, tarixi va madaniyati haqida koʻp maʻlumotlar bor. “Avesto”da sosoniylar hukmronlik qilgan davrda yashagan turli qabilalarning diniy eʻtiqodi haqida ham qiziqarli maʻlumotlar berilgan.
Sosoniylar musiqa madaniyati va umuman, Eron musiqasi tarixi xususida taniqli musiqashunos olim M.Barkeshli o’zining "Eron dastgohlari" kitobida batafsil fikr yuritgan. Ushbu kitobda bu o’lkaning klassik musiqasi (maqomlari) bo’lmish 7 ta dastgohlarning nota yozuvlari ular haqidagi tarixiy va ilmiy-nazariy izohlar bilan berilgan. Bu izohlar fors va fransuz tillarida bayon qilingan. Ayni paytda kitob M.Ashrafiy muzeyida saqlanmoqda. Muso Ma’rufiy va mohir sozanda va musiqashunos olim Darvesh Safvutalar "Ustodoni musiqiy Eron va alhoni musiqiy Eron", (fors tilida Tehronda nashr etilgan) Eron musiqasi tarixini keng bayon etadilar. Eron musiqa san’ati shu davrga kelib gullab yashnagan. Musiqa namunalari bilan birga turli adabiy, falsafiy, tarixiy va ilmiy risolalar yuzaga kelgan. Musiqa shunchalik keng rivoj topdiki, u boshqa xalqlar musiqa madaniyatiga, ham o’z ta’sirini ko’rsatgan edi.
Tarixiy manbalarda bayon etishlaricha, bu davrning alohida shaxslari tarixiy 15 Delaryu F. – Fors tilidagi asl dostonlarning kelib chiqishi va bosqichma-bosqich rivojlanishi haqida. “Universitetlar. Izvestya, N-5, Kiyev,1867.
asarlar yaratishga, o’z ijrolari, musiqiy ohanglariga yangilik kiritishga muyassar bo’lib, avlodlar tomonidan doim esga olib kelinadi. Shulardan biri Darvesh Ali Changiyning musiqiy risolasida keltirilgan Bahromdir. U og’zaki ijodiyotda, doston va rivoyatlarda Bahrom Go’r (420-475 yillar) nomi bilan mashhur bo’lgan. Risolada yozishlaricha, u mislsiz iste’dod sohibi bo’lgan. Shu davrda 6 ta yangi usullar yaratilgan edi. Shulardan ikkitasi Bahrom Go’r tomonidan ijod qilingan. “Du-yak” usuli ham mohir chang ijrochisi Ozodvorga mansubdir.
Sosoniylar davri musiqa san’ati, Eron musiqa madaniyatiga katta o’zgarishlar olib keldi. Ijrochilar ham, ijod ham o’ziga xos murakkab “kasbiy” deb ataluvchi yo’nalishga xos burilish yasadi. Ya’ni kasbiy musiqa an’analari ijod jarayoniga kiritildi. Natijada, mohir va bilimli san’atkorlar, o’z kasbining ustalari mohir sozandalar ajralib chiqdi. Ular yaratgan musiqiy namunalar ham tarixga muhrlanib qolgan. Shu davrning mohir musiqachilaridan biz Romtin, Bamshod, Noqissa, Ozodvor, Sarkash va Borbad kabilarni misol qilishimiz mumkin. Ular orasida bo’lgan ijrochilik raqobati yoki ijodiy musobaqa negizida juda ko’p musiqiy namunalar yaratilgan. Musiqaning qadimiy "lahn", "parda", "doston", "roh", "xusravoniy" kabi nomlar bilan ataladigan musiqiy shakllari mavjud bo’lgan.¹⁶ Bu asarlar ana shunday sozandalarning ijodlarida shakllangan. Hattoki, ilk bor mumtoz musiqaning namunalari ham shu davrga kelib shakllana boshlangan. Qadimiy musiqaning mashhur turlaridan yana biri lahnlar turkumidir. Bu kuylarning nomlari va tartibi manbalarda turlicha keltiriladi. Firdavsiy "Shohnoma"da Borbad nomi bilan bog’liq 30 ta lahnning nomini keltiradi. Shuni ta’kidlash joizki, Borbad Marviy nafaqat eron musiqasi asoschisi, balki o’zbek-tojik mumtoz musiqasining bobokaloni hamdir. Tarixiy manbalarda musiqiy cholg’ular xususida ham alohida ma’lumotlar keltirilgan. Ularga ko’ra Eronda qadimdan naysimon saffara, qo’shnayga o’xshashdunay, tanbursifat- pandora, urma cholg’ular - tabla va durrang kabi sozlar mavjud bo’lib, ud esa asosiy va mukammal cholg’ulardan biriga aylangan.
Keyinchalik esa eroniylarning rud, rubob, tor, barbat, tanbur, chang, nuzxa, mugna, shohrud, qonun, nay, mizmar, va surnay kabi cholg’ulari amaliyotda mashhur bo’lganligi borasidagi fikrlar manbalarda zikr etiladiBularning hammasi Sosoniylar davridagi musiqa madaniyatining ma’lum darajada rivoj topgani va bu jarayon o’z oqimida va shu o’lkalarga xos tarzda davom etganligini ko’rsatadi.
Eronda ham barcha xalqlar qatori, xalq musiqasi ikki ulkan yo’nalishga ega. Ya’ni, xalq hayoti tizimiga oid va urf-odatlariga asoslangan, asrlar osha qadriyatlarga aylangan folklor musiqasi va maqomot tizimiga kiruvchi kasbiy musiqa namunasi -dastgohlardir. Dastgohlargacha kasbiy musiqa va musiqa ijodiyoti ham o’z mezonida shakllanib rivojlangan.
Mazdakiylar harakati - Sosoniylar davlapptagi xalq harakati (V asr 90-yillari VI asr 20-yillari).
Gʻoyaviy rahbari —Mazdak. Mazdakiylar harakati jamoa huquklarini qayta tiklash, yersuv va mol-mulkka barobar egalik qilish, hammaning teng huquqli boʻlishini taʼminlash uchun kurash shiori ostida boshlangan edi. Mazdakiylar harakatining boshlangich davrida sosoniylar podshosi Qubod 1 (488—531) bu harakatdan oʻz manfaatlari maqsadlarida foydalanishga intilgan va mazdakiylar yordamida yirik yer egalari, zodagonlar va zardusht kohinlari (mubodlar)ning mustaqilliklarini tugatmoqchi boʻlgan. Lekin Mazdakiylar harakati kuchayib ketishi, zodagonlar va ko-hinlarning mol-mulklarini tortib olinishi shohni choʻchitib qoʻygan. 528-529-yillar . Qubod I ning o'g'li Xusrav I Anushirvon Mazdakiylar harakatini shafqatsiz bostirgan va Mazdakni qatl ettirgan. Mazdakiylik ham Turonda keng tarqalgan. Uning asoschisi Mazdak (470-529) zardushtiylik koxinlari va zodagonlariga qarshi kurashga boshchilik qilgan. Uning ta’limotiga ko‘ra, olamda ezgulik, yorug‘lik manba’i bilan qorong‘ulik (johillik) o‘rtasidagi kurashda “yaxshilik” “yomonlik” ustidan g‘alaba qozonadi.Mazdakiylik g‘oyalari Eron va Turonda keng yoyilib, saltanat hamda boy-zodagonlar uchun xavf soladi. CHunki bu ta’limotga ko‘ra, o‘ziga tinch, boy odamlar nochor kishilarga yordam qo‘llarini cho‘zishlari kerak edi. Aks holda ular mulkining bir qismi zo‘rlik bilan qashshoqlarga olib berilardi. Mazdakiylik harakati bostirilib, Mazdak qatl etilgan bo‘lsa-da, ammo uning ta’limoti Eron, Turon, Ozarbayjon xalqlarini zulmga, adolatsizlikka qarshi kurashida qo‘l keldi. Moniy va Mazdak ta'limoti va uning mohiyati. III asrda Sosoniylar davlatida yangi din-moniylik vujudga keldi.
Sosoniylar davrida manixeylik va nasroniylikdan tashqari zardushtiylik taʼlimotiga raqobatchi boʻldi. Mazdakilik, ko'pchilik manixeyizm deb hisoblaydigan mafkuraviy manba. Bunday qarashlarning qonuniyligidan ba’zi dunyoqarash tamoyillarining o‘xshashligi va eng avvalo, bu ikki diniy oqimga xos bo‘lgan dualizm dalolat beradi. “Mazdakiylik”, “Mazdakiylar harakati”, “Mazdakiylar” nomlari shu nomdan kelib chiqqan Mazdak, bu ta'limotning asosiy targ'ibotchisi va harakat rahbari ma'lum bo'lgan.
Mazdakning shaxsiyati Maniynikidan ham sirliroq. Uning tug‘ilgan joyi turli manbalarda Sharqiy Fars, Xuroson, Ozarbayjondagi turli shaharlar deb ataladi. Zamonaviy tadqiqotchilar uni eron-semit aholisi aralash bo'lgan Susa shahrida tug'ilgan deb o'ylashga moyil.Ommaviy diniy e'tiqodlar, asosan, kuch bilan, zardushtiylar aholisini izdan chiqardi. Bugungi kunda dunyoda atigi 125 ming zardushtiy bor. Ularning eng ko'p soni - 80 ming - Hindistonda yashaydi, u erda ular Parsis yoki Pars yoki Fors xalqi deb nomlanadi. Ular, asosan, Gʻarbiy Hindistonda, Bombey va Gujarat mintaqalarida yashaydilar va asosan savdo-sotiq bilan shugʻullanadilar. Parsi jamoalari birdamlik bilan ajralib turadi. Ular o‘z dinlarining qonun-qoidalariga, marosimlariga qat’iy rioya qiladilar. Hozirgi zardushtiylarning qolganlari butun dunyoga tarqalib ketgan. Ulardan 5000 ga yaqini Shimoliy Amerikada, shulardan 1500 nafari Janubiy Kaliforniyada joylashgan. Evropada Zardushtning 1 mingdan ortiq muxlislari yo'q.
Islom tarixchilari asarlarida Mazdak ijtimoiy g‘oyalarini tanqid qilish uning manixiy qarashlarga asoslangan ta’limotining diniy-falOmmaviy diniy e'tiqodlar, asosan, kuch bilan, zardushtiylar aholisini izdan chiqardi. Bugungi kunda dunyoda atigi 125 ming zardushtiy bor. Ularning eng ko'p soni - 80 ming - Hindistonda yashaydi, u erda ular Parsis yoki Pars yoki Fors xalqi deb nomlanadi. Ular, asosan, Gʻarbiy Hindistonda, Bombey va Gujarat mintaqalarida yashaydilar va asosan savdo-sotiq bilan shugʻullanadilar. Parsi jamoalari birdamlik bilan ajralib turadi. Ular o‘z dinlarining qonun-qoidalariga, marosimlariga qat’iy rioya qiladilar. Hozirgi zardushtiylarning qolganlari butun dunyoga tarqalib ketgan. Ulardan 5000 ga yaqini Shimoliy Amerikada, shulardan 1500 nafari Janubiy Kaliforniyada joylashgan. Evropada Zardushtning 1 mingdan ortiq muxlislari yo'q deb hisoblagan. Mazdakiylik esxatologiyasi – bu dunyoda ezgulikning yovuzlik ustidan g‘alaba qozonishi va ijtimoiy tengsizlikka barham berish – bu g‘alabaga erishish yo‘lidagi muhim bosqichlardan biridir.
528-yilda zardushtiy ruhoniylari va Mazdak o'rtasidagi nizodan so'ng, ikkinchisi "solih e'tiqoddan qaytganlikda" ayblanib, qo'lga olindi va qatl etildi.¹⁷
17 Gumilyov Lev Nikolayevich., Qadimgi Rossiya va Buyuk dasht.,189-bet.
Mazdak qatl qilinib, keyinchalik Eronda mazdakiylar harakati bostirilgach, Oʻrta Osiyo va Ozarbayjondagi ayrim mazdakiy jamoalari XIV asrgacha saqlanib qolgan.
Moniylikning asoschisi Moniy Fatak (216-276) dir. U 216-yilda Taysafun (Ktesifon) yaqinida tavallud topgan. U onasi tomondan kelib chiqish aslzoda Eron urug‘idan bо‘lgan. Moniy 230-yilda Eron, О‘rta Osiyo, Hindiston bо‘ylab safar qilib, zardо‘shtiylik, buddaviylik, braxmanlik dinlari bilan va turli diniy ta’limotlar bilan tanishadi. 240-yildan boshlab Moniy о‘zining mustaqil ta’limotini targ‘ib qila boshlaydi. О‘z ichiga zardо‘shtiylik, buddaviylik, braxmanlik, xristianlik dinlarining ba’zi tomonlarini olgan bu ta’limot boshqa mamlakatlarda ham qiziqish uyg‘ota boshlaydi. Jumladan, sosoniylar sulolasidan bо‘lgan Eron shohi Shopur I bu ta’limotni quvvatlab, Moniyni Eronga taklif etadi. Moniy 242-yilda Shopur I ning taxtga о‘tirib toj kiyish paytida birinchi marta о‘z ta’limotini bayon etib va’z о‘qiydi. Shopur I ushbu moniylik ta’limotini xristianlik va mahalliy dinlarga qarshi qо‘ymoqchi bо‘ladi. Biroq zardо‘sht kohinlari bu diniy ta’limotga shubha bilan qarab, unga keskin qarshi chiqadilar. Zardо‘sht kohinlarining kuchayishi tufayli Moniy muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Erondan qochishga majbur bо‘ladi. Shundan sо‘ng Moniy О‘rta Osiyo yerlarida, shu jumladan, О‘zbekiston hududida faoliyat kо‘rsatadi.
Moniy samo nuri elchisi hisoblangan. Uning ta’limotida borliqning 2 asosi: yorug‘lik-yaxshilik ruh olami bilan zulmat-yovuzlik materiya olamining о‘zaro kurashini e’tirof etuvchi zardо‘shtiylik dualizmi yotadi.
Moniy tarafdorlarining shiori: “Kimki boy bо‘lsa, keyin qashshoq bо‘lib sadaqa sо‘raydi va abadiy azob chekadi”. Moniylik keng tarqaldi. U О‘zbekiston hududidan tashqari Sharqiy Turkiston, Italiyadan to Xitoygacha yoyildi. Keyinchalik bu ta’limot Misr va Ispaniyagacha yoyildi.
Moniy 273-yilda Eronga qaytadi va shoh Bahrom I ning topshirig‘i bilan 275-yilda hibsga olinib, zindonband qilinadi va 277-yilda qatl etiladi.
Moniylik qisqa muddatda nafaqat Mesopotamiya va Eronda, balki Rim imperiyasida (Shimoliy Afrika va Ispaniyagacha), О‘rta Osiyo sо‘ngra esa uyg‘urlar orasida ham keng tarqaldi. Moniylik mavjud ijtimoiy tuzumni inkor etgan va batamom tarkidunyo qilishga da’vat qilgan, norozilikni passiv, bо‘shang holda bо‘lsa ham hukmron jamiyat va davlatga qarshi qaratilganini tasavvur etgani tufayli, moniylar ham Eronda, ham Rim imperiyasida doimiy ta’qib va tayziqlarga duchor bо‘lishgan.
Moniylik ta’limoti Moniy о‘limidan keyin ham keng tarqaldi. U VIII asrda Uyg‘ur xonligida hukmron dinga aylandi. Buddaparastlik kabi moniylik ham Turkiston orqali Xitoyga kirib borgan. Ammo keyinchalik moniylik islom dini ta’qibiga uchraydi va asta-sekin Yevropa va Osiyo mamlakatlarida barham topadi. XIV asrga kelib bu diniy ta’limot Xitoyda ham ta’qiqlandi. Biroq moniylikdagi yaxshilik va yomonlik kurashi haqidagi dualistik ta’limot keyinchalik Yevropa mamlakatlarida pavlikanchilik, Sharq mamlakatlarida esa mazdakiychilik harakatlarini keltirib chiqardi. Zardushtiylikdan keyin Markaziy Osiyoda II-III asrlarda rivojlangan ta’limot Monizm hisoblanadi. Bu ta’limotning asoschisi Moniy (216-276 yillar) bo’lib, u insonlar turmushi, hayoti va ijtimoiy masalalarga bag’ishlangan bir qancha risolalar hamda kitoblar yozib qoldirgan. Lekin ular bizgacha yetib kelmagan. Hatto u insonlar bilim olishi uchun «Moniylik yozuvi» alifbosini ham tuzgan. O’zining ijtimoiy qarashlarida jamiyatdagi adolat, erkinlik, mehnatsevarlik kabi tushunchalarni ulug’laydi. Uning ta’limoticha, insonlar hayotiga nur dunyosi – yaxshilik va zulmat dunyosi – yovuzlik hukmronlik qiladi. Ammo inson o’z hayoti davomida yaxshilikni yomonlik ustidan hukmronlik qilishini ta’minlaydi, deydi. Monizm ta’limoti o’zida asosan oddiy xalq ommasi manfaatlarini himoya qilgan bo’lib, jamiyatdagi barcha mol mulkka ega bo’lgan boylarga qarshi edi. Shu sababdan uning ta’limoti o’sha davrdagi hukmron mafkura tomonidan tazyiqqa uchradi.V-VI asrlarda Markaziy Osiyoda zardo’shtiylikka qarshi qaratilgan ta’limot Mazdak (470-529 yillar) boshchiligidagi Mazdakizm ta’limoti edi. Bu ta’limotning asosiy negizini ijtimoiy masalalar tashkil etadi. Uningcha, dunyodagi yovuzlik insonlarni boy va kambag’al bo’lishidir. Shu tarzda jamiyatda ijtimoiy adovatlarga qarshi kurash insonlar o’rtasida turli urushlar, bir-birlarini ko’ra olmasliklar yuzaga keladi. Bunday hayotni bartaraf etib, barchani jamiyatdagi tengligini ta’min etish lozim. Hamma insonlar tenglik mafkurasiga amal qilsinlar. Bu tenglik insonlar barcha moddiy boyliklarga bir xilda egaligini ta’minlashi zarur, deydi. Bu ta’limotning asosiy negizini «tenglik» g’oyasi tashkil etgan. Shu boisdan Mazdak ta’limotida ijtimoiy zulmga qarshi kurashish birinchi o’rinda turgan.
Eron janubi-gʻarbidagi viloyatlardan birining xoʻjayini Artashir milodiy 224-yilda parfiyalarga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi. Parfiya qiroli bilan urush Artaban V soson urug‘idan bo‘lgan Artashirning g‘alabasi va uning toj kiyishi bilan yakunlandi. Eronda yangi sosoniylar sulolasi hokimiyat tepasiga kelib, mamlakatni toʻrt asr davomida birlashtirdi. Sosoniylar davri o'zini davlat dini sifatida o'rnatgan zardushtiylikning maksimal gullab-yashnagan davri edi. Buni Artashir I tomonidan toj kiyishdan keyin qabul qilingan yangi qirollik unvoni - “Mazdaga sig'inish (Axura-) xudo, xudolar avlodidan bo'lgan Eron shohlarining shohi”, shuningdek, yangi shoh unvoni bilan tasdiqlanadi. Istaxr shahri, milliy ziyoratgohga aylangan katta olov ibodatxonasi. Yangi hukmdor fuqarolik, harbiy va diniy hokimiyatni o'z qo'lida to'pladi. Eron dinida Axura Mazda va Mitrani ulug'lashdan tashqari, Artashirga sig'inish katta ahamiyatga ega bo'lib, uning markazi Naqsh-i-Rajab grottosidagi ibodatxona edi.
Zardushtiylikning davlat diniga aylanishi, maniy va boshqa bid’at ta’limotlariga qarshi kurash kuchli diniy tashkilot yaratishni taqozo etdi va ruhoniylikning ahamiyatini oshirdi. Oliy ruhoniy (magupat) U qirollik taxtidagi bosh amaldor bo‘lib, asosan Sosoniylar imperiyasining siyosatini belgilab bergan.VI-VII asrlar oxirida. sosoniylar davlatining tanazzulga uchrashi boshlandi. Vizantiya bilan uzoq davom etgan urushlar, viloyatlarda separatizmning kuchayishi davlat kuchlarini toliqtirib yubordi. Va bu vaqtda, Eronning janubi-g'arbiy qismida, yangi dinga e'tiqod qiluvchi arab qabilalarining birlashishi boshlandi. Arablar sosoniy qo'shinlarini mag'lub etishdi va allaqachon 642-yilda Eron ular tomonidan bosib olindi. Avvaliga ular mahalliy aholida islom qoidalariga hurmatni singdirishni maqsad qilgan. Nazariy jihatdan, boshqa dinlar, birinchi navbatda, nasroniylik va iudaizm tarafdorlari maxsus qoʻshimcha soliq toʻlash sharti bilan oʻz eʼtiqodlarini davom ettirishlari mumkin edi.
Zardushtiylik diniga sig'inuvchilar bilan butunlay boshqacha vaziyat yuzaga keldi, ularning o'z vatanidagi mavqei tobora tahdid solib borardi. Eronning islomlashuvi zardushtiylikni keng tarqalgan va undan ham rasmiy ravishda hukmron din sifatida tugatdi. Zardusht tarafdorlari davlat mansabini egallash, bilim olish huquqiga ega emas edilar; umuman olganda, ular uchinchi kopra fuqarolari hisoblangan. Asta-sekin zardushtiylar shaharlar va markaziy viloyatlardan chekka qishloqlar va chekka, borish qiyin bo'lgan hududlarga siqib chiqarildi. Shunday qilib, butun bir buyuk davlatning e'tiqodlari qashshoqlik va qoloqlik dini sifatida qabul qilina boshladi va olovga sig'inuvchilar ta'qibga uchragan ozchilikka aylandi va ularning muhim qismi ta'qiblarga dosh berolmay, Hindistonga ko'chib o'tishni boshladi. 8-asrdan. vujudga keldi, keyin esa keyingi koʻchishlar jarayonida parsilar jamoasi oʻsdi. Eronning o'zida XVII-asrda 14 ta zardushtiylik mazhabi, asosan kichik jamoalar mavjud edi. Biroq zardushtiylikning koʻpgina gʻoyalari islom va ayniqsa, uning ismoiliylar kabi alohida oqimlari tomonidan qabul qilingan.
Magupatlardan birining faoliyati bilan Aturpata Mihraspanda va zardushtiylik "cherkovi" ning islohoti bog'liq edi - Magustana. Oliy ruhoniyga unvon berildi magupata magupatov(hukmdor unvoni - podshohlar podshohi) va Sosoniylar saroyida Eronning turli mintaqalaridan bir nechta ruhoniylar paydo bo'ladi.¹⁸
Ehtimol, Aturpat tashabbusi bilan sosoniy hukmdorlarining kelib chiqishi Ahamoniylar xonadonidan qadimgi fors podshohlariga borib taqalana boshlagan. Shu bilan birga, diniy san'at va adabiyotda "qirollik taqdiri" xudosining timsoli va hukmronlik qilayotgan sulolaning gullab-yashnashi ramzi mashhur bo'ldi - Xvareniy. IV asrda. n. e. Eronda zardushtiylik ibodatxonalarining yangi turi paydo bo'ldi - har tomondan ochilgan pavilyonlar Ahamoniylar va ilk sosoniylar davridagi ziyoratgohlardan keskin farq qiladi.
Qadimgi dunyoning so'nggi eng ulkan va zabardast davlatlari - Kushon va Parfiya inqirozga yuz tutdi, ularning sobiq yerlari yangi, qudratli Sosoniylar davlatiga qo'shilib ketdi. Sosoniy davlati eram izning birinchi asri va VII asmning o'rtalarigacha davom etgan bu Sosoniy davlati. Eramizning V asr o'rtalaridan bu yerda Sosoniy sulolasiga mansub shox Varahman Utangalarga o'xshatib kumush drahmalari (Buxorxudotlarning tangalari) zarb etish yo'lga qo'yildi. Ularning ungida boshida hukmdor toji, sosoniylar shahonshohlarining yon tomondan olingan ta'svirl, tersida esa mukaddas olov quriqchilari mobedlaming tasviri tushirilgan.
Tangalardagi yozuv sug'd xatining Buxoro shakli bulib," Buxoro shohi" ma'nosini anglatadi. Hozirgi Shimoliy Afg'oniston, O'zbekiston va Tajikistonning Janubiy rayonlarida joylashgan bu ilk urta asr ulkasida tangalar, hususan, kumush tangalar zarb qilish Sosonlilarning kuchli ta'siri ostiada edi. Bu erda Sosoniilarning turli-tuman tangalari tarqalishi Peroz (Feruz) va Husravlar Ashushirvanlarning mahalliy tangalari paydo bo'lishiga olib keldi. Bu hil tangalarda qisqa qisqa baktriya, ba'zan sog'd yozuvlaridan iborat nadche-kachlar - tavki (yani tamga ramzi, raqamlar va harflar) hilma - hil bosh kiyimi kiygan hukmdorlarning yon tomonidan olingan miniatyura suratlari, hatto hayavonlar tasvirlari diqqatga sazovordir.
Tahminan shu davrning o'zida Chag'niyonga qo'shni bo'lgan Termiz shohlarining chog'roq saltanatida g'aroyib shaklli tangalar zarb qilina boshlagan. Ularning ba'zi birlari o'ta sifatli bo'lib, yong'oq puchog'i shaklida bolib, boshqalari yassiroq, o'ngida kanotli chambar kiygan hukmdor siymosi, tersida tamg'a tasviri, yozuvlari yo'q tangalar edi. Hurosonda bu davrda hali tangalar zarb etilmagan edi. Marg'lyon aning bosh shahri Marvda Sosoniylar tangalariga taqlidan zarb etilgan tangalar chiqarishardi.
Mana shunday qilib Sosoniylar sulolasi tomonidan chiqarilgan oltin tangadinor, kumush tanga.chrahma mis tanga-tetradrahmadir. Sosonlar tangalaridagi Ardasher I, Shopur I, Shopur II, Vrahran II, Feruz tangalari misol bo'ladi. Ardasher I tangasi eramizning 227-243 yillarini o'z ichiga oladi
Varahran II tangalari eramizning 275-296 yillarini o'z ichiga oladi. Shopur II tangalari esa eramizning 309-379 yillami uz ichiga oladi. Feruz tangalari esa eram izning V-asr ohiri va VI-asr boshlarida zarb etilgan va muomilaga yurgan.