Mundarija: kirish. 1-bob aholi daromadlari va turmush darajasi

Yashash minimum va istemol savati.

Xalqaro tajribada “yashash minimumi” - odam organizmini normal faoliyat koʻrsatishini ta’minlash va uning salomatligini saqlash uchun yetarli boʻlgan oziq-ovqat mahsulotlari toʻplamining, shuningdek, shaхsning asosiy ijtimoiy va madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur boʻlgan nooziq-ovqat tovarlarining minimal toʻplamining qiymat miqdori.
“Iste’mol savatchasi” esa – bu odam yoki oilaning oylik (yillik) ehtiyojining odatiy darajasi va tuzilmasini tavsiflovchi tovarlarning hisoblanadigan namunaviy toʻplami, assortimenti.
Mazkur ikki tushunchani qonunchilikka kiritish rejalashtirilayotir. Xususan, “yashash minimumi” va “iste’mol savatchasi” hisob-kitob qilinadigan aniq mezonlar belgilanadi. Natijada aholining real daromadlari, ish haqi, pensiyalar, nafaqalar va boshqa toʻlovlar miqdorining “yashash minimumi” va “iste’mol savatchasi”ga mutanosibligi ta’minlanadi.
Iste’mol savati-bu insonning salomatligini saqlash va uning hayoti faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlari va xizmatlarning minimal to’plamidir. Aslida, iste’mol savati uchta savatdan iborat: oziq-ovqat, nooziq-ovqat, xizmat savatchalari. Iste’mol savatida oziq-ovqat savati muhim o’rin tutadi. Oziq-ovqat savati-bu bir odamning bir oyda ovqatlanishi uchun ketadigan maxsalotlar to’plami (u mahsulotlar istemolining minumal me’yori asosida hisoblab chiqilgan). Bu to’plam jismoniy ehtiyojlarga mos keladi, zarur kaloriyani taminlaydi, asosiy oziq moddalar mavjud va ovqatlanishni tashkil etishning ananaviy ko’nikmalariga to’g’ri keladi (2-jadval).
Aholining turli ijtimoiy-demografik guruhlari uchun tavsiya etilayotgan oziq-ovqat mahsulotlari to’plami (yiliga kg hisobida).
Shunday qilib, iste’mol savoti va yashash minimumi insonning hayot faoliyatini to’laroq ta’riflash imkonini beradi va u aholi turmush darajasi, hamda, daromad ko’rsatkichlari tizimining tarkibiy qismidir.
Iste'mol minimumi hajmi ikki elementdan iborat – fiziologik va ijtimoiy. Fiziologik minimum – inson yashashi uchun zarur bo‘lgan moddiy qadriyatlar qiymati ifodasidir. Dunyo amaliyotida fiziologik minimum umumiy iste'mol minimumning o‘rtacha 85-87 foizini tashkil etadi, qolganlari ijtimoiy qismiga – ya'ni, minimal darajada maqbul turmush tarziga muvofiq ma'naviy qadriyatlar to‘plamiga to‘g‘ri keladi.
Iste'mol minimumini aniqlash:
Jahon amaliyotida mamlakatda turmush darajasini (iste'mol minimumini) belgilash uchun bir nechta variant ishlab chiqilgan.

• 
  Statistik usul, ma'lum bir mamlakatning eng badavlat fuqarolarining daromadlari darajasida, iste'mol minimumini belgilashni nazarda tutadi. Bu usul daromad darajasi juda yuqori bo‘lgan davlatlarda qo‘llanilishi mumkin.
  
• 
  Sub'yektiv yoki ijtimoiy yondashuv, aholi o‘rtasida minimal daromadlar yuzasidan o‘tkazilgan ijtimoiy so‘ravnomalar natijalariga asoslanadi. Bunday usul ko‘proq konsultativ (maslahatlashilib hal etiladi) tarzda ko‘rinishda bo‘ladi, chunki uning natijalari davlatning real iqtisodiy imkoniyatlariga mos kelmasligi mumkin, lekin u odamlarning haqiqiy ehtiyojlarini ifodalaydi.
  
• 
  Resurs uslubi, iqtisodiyotning iste'mol minimumini ta'minlab berish imkoniyatiga asoslangan bo‘lib, bunday uslub ko‘proq rivojlangan mamlakatlarda qo‘llaniladi.
  
• 
  Qo‘shma (kombinirovannyy) uslub, bir necha usulni o‘ziga birlashtiradi. Ya'ni, oziq-ovqat qiymati- me'yorlarda, uy-joy kommunal xizmatlar- faktlarda va nooziq-ovqat mahsulotlari – umumiy xarajatlarning ulushi bo‘yicha aniqlanadi.
  

Amalda, minimal iste'mol savatchasi sifatida kunlik minimal qiymatini belgilashdan iborat me'yoriy usul qo‘llaniladi. Har bir davlat eng kam iste'mol savatini yaratishning o‘ziga xos xususiyatlariga ega.
Misol uchun, Bolgariyada bunday savatchalarning oltitasi taklif qilingan bo‘lib, bu ularning xususiyatlariga ko‘ra, oilalarning tarkibi bo‘yicha bir qator birikmalarni beradi. Savatning oziq-ovqat qismi ishlaydiganlar, nafaqadagilar va bolalar uchun gradatsiyani o‘z ichiga olib, qo‘shimcha ravishda 149ta oziq-ovqat mahsuloti bor.
Turli mamlakatlarda, masalan, Litva, Belarus va Estoniyadagi kabi ijtimoiy yoki masalan, Rossiyada yoki Qozog‘istonda kabi fiziologik iste'mol minimumlari qo‘llaniladi.
Litvada iste'mol minimumi oilaning 4 nafar a'zosining ehtiyojlari asosida aniqlanadi. Ya'ni, 14 yosh atrofidagi o‘g‘il, 6-8 yoshlardagi qiz va ota-ona. Boshqa oilalar uchun maxsus koeffitsiyentlar qo‘llanadi. Tovarlarning oziq-ovqat ulushi 50dan ortiq tovarni o‘z ichiga oladi va iste'mol minimumi byudjyetining 45-50 foizini tashkil etadi.
Iste'mol minimumini shakllantirishning yana bir usuli mavjud bo‘lib, u nisbiy usul deb ataladi. Nisbiy usul yoki o‘rtacha daromadni hisoblash usuli asosan rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda qo‘llanadi. O‘rtacha daromad deganda shunday daromadni tushunish lozimki, unda aholining yarmi belgilangan ustundan yuqori va yarmi kamroq daromadga ega bo‘ladi. Xuddi shunday AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniyada iste'mol minimumi miqdori o‘rtacha daromadning 40 foizini, Finlyandiya, Italiya, Gretsiya, Ispaniyada – 50 foizni, Portugaliya va Irlandiyada – 60 foizni tashkil etadi.
Iste'mol minimumi hajmini hisoblashda quyidagi omillar hisobga olinadi:

• 
  Iqtisodiy, jumladan, iqtisodiy rivojlanish talablari: bozor iqtisodiyotining tashkiliy-huquqiy asoslarini shakllantirish, tashqi iqtisodiy faoliyatni shakllantirish, mehnat munosabatlarini demokratlashtirish, byudjyet daromadlarini to‘ldirish bo‘yicha chora-tadbirlar;
  
• 
  Huquqiy: mehnat qilish huquqi, shaxsning mustaqil ravishda hayot kechirish uchun ishga layoqatliligi tushuniladigan «Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risida»gi Xalqaro Paktga muvofiq, hamma e'tirof etgan inson huquqlariga rioya qilish;
  
• 
  Ijtimoiy: maoshning umumiy darajasi, ish haqi va mahsuldorlik o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni o‘rnatish, ish haqi va mehnat nafaqalari minimal davlat kafolatlarini oshirish orqali iste'mol minimum darajasiga bosqichma-bosqich erishish.
  

XULOSA.
Chuqur moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida mamlakat aholisining salmoqli qismi qashshoqlik chegarasida qolib, ishdan mahrum bo'lib, omon qolish yoki majburiy o'zini-o'zi ta'minlash sharoitlariga joylashtirildi. Aholini yashash iqtisodiyoti sharoitlariga moslashtirishning asosiy yo'nalishlaridan biri xo'jaliklarning bozor imkoniyatlaridan foydalangan holda ham, ular faoliyatining an'anaviy yo'nalishlarida ham amalga oshirilgan faoliyatini har tomonlama faollashtirish bo'ldi.
Xo'jaliklarning keyingi yillarda faollashgan mehnat-xo'jalik funksiyalariga quyidagilar kiradi: shaxsiy yordamchi xo'jaliklarni saqlash; tovar va notijorat mahsulot ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan individual - mehnat va xususiy - tadbirkorlik faoliyati; kichik hajmdagi havaskor savdo; anʼanaviy uy xoʻjaligi va “oʻz-oʻziga xizmat koʻrsatish” turlarini ishlab chiqarish koʻlamini kengaytirish, yer, koʻchmas mulk, chorva mollari, uzoq muddat foydalaniladigan mahsulotlarni ijaraga berish; naqd pul depozitlari, aktsiyalar va boshqa qimmatli qog'ozlar. Bu funksiyalarning amalga oshirilishi uy xo‘jaliklariga zarur iste’mol darajasini saqlab qolish va umuman, ma’lum chegaralarda ularning turmush darajasini barqarorlashtirish imkonini beradi.
Belgilangan barcha chora-tadbirlarni amalga oshirish jamoat birlashmalari, tadbirkorlar va davlatning o'zaro hamkorligi sharoitida muvaffaqiyatli bo'ladi. Bu odamlarning hokimiyatga bo‘lgan ishonchini tiklash, resurslarni umummilliy tiklanish sari yo‘naltirish imkonini beradi.
Hayot darajasi va sifatini oshirish uchun zarur bo'lgan iqtisodiy resurslar qonun buzilishi natijasida shaxsiy qo'llarga o'tgan milliy boylikning bir qismini qayta taqsimlash natijasida olinishi mumkin edi.
Resurslarning asosiy manbai barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning iqtisodiy o‘sish hisobidan olingan va ijtimoiy yo‘naltirilgan davlat byudjetida nazarda tutilgan mablag‘lari bo‘lib, ijtimoiy rivojlanish uchun yetarli darajada jamlanma xarajatlarni ta’minlaydi. Byudjet va soliq qonunchiligi hududiy va mahalliy byudjetlarda ijtimoiy xarajatlarning moliyaviy etarliligini ta'minlashi kerak bo'ladi. Federal byudjetdan tashqari jamg'armalar, shuningdek, davlat kafolatlari ostida yaratilgan xususiy byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg'armalarning qo'shimcha resurslaridan samarali foydalaniladi.