Mundarija: Kirish 2

5 - TOPSHIRIQ O’LCHAM ZANJIRLARI
O‘lchamlar zanjiri, bu, berk kontur xosil qiluvchi bir yoki bir nechta 
detallarning sirt va o‘qlari o‘zaro joylashishini aniqlovchi o‘lchamlar 
yig‘indisidir. Ular detal bo’yicha yoki yig’ma bo’ladi.
O‘lchamlar zanjirining hisobi detal va uzellarning o‘zaro bog‘liq bo‘lgan 
o‘lchamlariga asoslangan qo‘yimlarni tanlashga imkon beradi va ularning ishlov 
berish tartibidan kelib chiqqan holda o‘lchamlar chizmada to’g‘ri qo‘yilishini 
osonlashtiradi.
O‘lcham zanjirining bo‘g‘ini - bu o‘lcham zanjiri bo‘g‘inini tashkil 
qiluvchi o‘lchamlardan biridir. O‘lcham zanjirini xosil qiluvchi bo‘g‘p (tashkil 
etuvchi bo‘g‘in) raqamli indekslarga ega bo‘lgan A, A
1
,...., A
n
, (yoki boshqa) 
xarf bilan belgilanadi.
Tutashuvchi (boshlang‘ich) o‘lcham A -o‘lcham zanjirini hosil qiluvchi detal 
o‘lchamlarga ishlov berish yoki o‘lchamlarni yig‘ish jarayonida sodir bo‘ladi.
Tashkil etuvchi, tutashuvchi bo‘g‘inlarga nisbatan kattalashuvchi yoki 
kamayuvchilarga bo‘linadi, ya'ni o‘lchamlar kattalashganda tutashuvchi o‘lcham 
yo kattalashadi, yo kichiklashadi.
O‘lcham zanjirining sxemasida boshlangich bo‘g‘in ustiga strelka 
qo‘yiladi. U yo’nalish zanjiriga kiruvchi o’lchamlarning joylashishidan kelib 
chiqadi. Tashkil etuvchi bo’g’inlar boshlang‘ich bo’g’inning yonidan boshlab 
berk kontur bo‘yicha bir yo’nalishda bo‘lishi kerak. Bunda strelka bo‘yicha 
boshlangich bo‘g‘inga mos bo‘lgan bo‘g‘inlar kamayuvchi va qarshi 
yo‘nalishdagilari esa kattalanuvchi bo‘ladi. GOST 16319-70 kattalashuvchi 
bo’g’inlarni o‘ng tomonga, kamayuvchilarni esa chap tomonga yo‘nalgan 
strelkalar bilan belgilashni tavsiya etadi.

---

34 
O‘lchamlar zanjiri yordamida ikki xil masala yechiladi.
1-masala. Tashkil etuvchi bo‘g‘inlarning nominal o‘lchamlarini, chegaraviy 
og‘ishlari va qo‘yimlarini aniqlash.
2-masala. O‘lcham zanjirlarining barcha o‘lchamlari va boshlang‘ich 
o‘lchamning chegaraviy og‘ishi bo‘yicha zanjirni tashkil etuvchi barcha 
bo‘g‘inlar o‘lchamlarining chegaraviy og‘ishlari va qo‘yimlarini aniqlash.
O‘lcham zanjirining hisobi maksimum-minimum va ehtimollar uslubida 
amalga oshiriladi.
Maksimum-minimum uslubida tashkil etuvchi zvenolarning faqat 
chegaraviy og‘ishlari, ehtimollar uslubida esa detal o‘lchamlarining tarqoqlik 
qonuniyatlari va ularning birikish tasodifiyati hisobga olinadi.
Topshiriqni bajarish tartibi.
1.O‘lcham zanjirlari yordamida yechiladigan ikkinchi masala uchun 
zanjirning barcha nominal o‘lchamlarini va boshlang‘ich o‘lchamlarning 
chegaraviy og‘ishlarini aniqlang, zanjir sxemasini chizing (5.1 rasm) va unga 
bo‘g‘inlarning belgisi va yo‘nalishlarini qo‘ying.
2. Maksimum-minimum uslubi va bir kvalitetli qo‘yim yo‘li bilan kvalitetni
xisoblab, zanjirni tashkil etuvchi o‘lchamlarning chegaraviy og‘ishlarini va 
qo’yimlarini aniqlang.
3.Tashkil etuvchi o‘lchamlarning ko‘yimlari yig‘indisini xisoblab, 
tutashuvchi o‘lcham qo‘yimiga nisbatan ruxsat etilgan xatolikni aniqlang.
4. 
Ruxsat etilgan xatolik 5% dan oshib ketsa, zanjirning ayrim 
tashkil etuvchi o‘lchamlarining kvalitetlarini boshqa kvalitetga 
o‘zgartirib, ularning yangi cheg‘araviy og‘ishlarini aniqlang va ruxsat 
etilgan xatoni boshqatdan hisoblash uchun 3 bandni takrorlang. Bu 
jarayon xatolik 5% dan kam bo‘lgunga qadar davom ettiriladi.
5.Uzel chizmasini chizing va unga zanjir bo‘g‘ilari belgilarini, yunalishlarini,

---

35 
kiymatlarini va og‘ishlarni qo‘ying.(5.1 rasm)
Topshiriqni bajarish misoli.
Sinov dafdarchasining tartib raqami 22. Qo’llanmadan oxirgi raqam 
bo’yicha 5.1 jadvaldan zanjirni tashkil etuvchilar (A) va tutashtiruvchi (A) 
bug’inlarning nominal o’lchamlari, oxirgi raqam bo’yicha esa tutashtiruvchi 
bug’inlarning yuqori (E
S 
A
Δ
) va pastki (Pastki Ei A
Δ
) og’ishini
aniqlaymiz. 
Nominal o’lchamlarni 5.4-jadvalning birinchi ustuniga yozamiz.
O’lchamlar zanjirini (5.2-rasmdagi chizmaga asoslangan xolda)
masshtabsiz ko’rinishda sxemasini chizamiz.(5.1 rasm)
5.1 rasm
Topshiriqdagi masala bir kvalitetli qo’yim yo’li bilan echilayotgani uchun 
o’lchamlar zanjirining aniqlik koeffisienti yoki qo’yim birligi
bu yerda a
1
,...,a
n
- o’lcham zanjiridagi har bir bo’g’inning qo’yim birligi soni.
bu yerda TA
Δ
- tutashtiruvchi bo’g’in qo’yimi
∑ 𝑖
𝑗
- o’lcham zanjirini tashkil etuvchi o’lchamlarning qo’yim birliklari
yig’indisi.

---

36 
Topshiriq shartiga ko’ra tutashtiruvchi bo’g’inning yuqori og’ishi
𝐸 
𝑠
A
Δ
=0,88 mm, qo’yimi esa 𝐸
𝑖
A
Δ
=0,25 mm. Shunda tutashtiruvchi zvenoning 
qo’yimi
TA
Δ
= E
s
A
Δ
- E
i
A
Δ
=0,88-0,25=0,63 mm=630mkm
Zanjirni tashkil etuvchi bo’g’in o’lchamlariga mos kelgan ij- ni 
qiymatlarini 5.2 - jadvalning 2-ustuniga yozib, ularni yig’indisini
aniqlaymiz.
Тopilgan 𝐸 
𝑠
qiymatlarni (5.1) ifodaga qo’yib o’lcham 
zanjirining aniqlik koeffisiyentni aniqlaymiz:
𝑎
𝑜′𝑟
=
630
13,45
= 46,8
Hisoblangan a
o’r
=46,8 qo’yim birligi bo’yicha 5.3 jadvaldan unga yaqin 
bo’lgan 40i qo’yim qiymatini aniqlaymiz. Bu qiymatga JT9 belgilanish mos 
keladi, ya’ni 9 kvalitet. O’lcham zanjirini sxemasi bo’yicha (5.1 rasm) A1, A2 va 
A9 bo’g’inlar kattalashuvchi bo’lib qolganlari kamayuvchidir. Kattalashuvchi 
zvenolar asosiy teshik bo’yicha, kamayuvchilar esa asosiy val bo’yicha qabul 
qilinadi. Bizning misolimizda bunga mos H9 va h9.
Ilovadagi jadvaldan foydalanib har bir o’lcham uchun (A1 dan A10 gacha) 
qo’yim qiymatlarini aniqlaymiz.
Masalan, kattalashuvchi bo’ginning A1 o’lchami uchun 190H9 (+0.115) 
qo’yimi TA1=ES-EI=0,115-0=0,115mm.
Kamayuvchi bo’g’inning A4 o’lchami uchun esa 20h9(-0,052), qo’yim 
TA4=es-ei=0-(-0.052) =0.052 mm va xakozo. Qo’yimlarning TA qiymatlarini 
mkm da 5.4jadvalning 3 ustuniga yozib, ularni yig’indisini hisoblaymiz.
∑ TA
j1
=537 mkm.
va

---

37 
Hisoblangan qo’yimlar yig’indisi topshiriqda beriltan tutashtiruvchi 
bo’g’in qo’yimidan kamayish tomonga farq qilishi va farq 5% dan oshiq 
bo’lmasligi shart. Hatolikni hisoblaymiz:
𝑇𝐴
∆
−∑ 𝑇𝐴
𝑗1
𝑇𝐴
∆
=
630−537
630
= 14.7%
Xatolikni hisoblash natijasi shuni ko’rsatadiki, bu farq (
14.7%
) ni tashkil 
qilib, qo’yimlar kamayish tomoniga yo’nalgan.
Uzelning (5.2-rasm) konstruktiv-tuzilishidan ko’rinadiki, uning hamma 
detallari (zanjir yo’nalishi bo’yicha) texnologik jihatdan taxminan bir me’yorda. 
Shuning uchun xatoni tuzatish zanjir bo’g’inlarining hohlagan o’lchamlarining 
qo’yimiga qo’yilayotgan talabni oshirish yoki tushirish hisobiga bajariladi. A4, 
A5, A6 va A8 bo’g’in o’lchamlarini tanlab, ular uchun agar ∑ TA
j1
ni qiymati 
TA
Δ
ni qiymatidan kichik bo’lsa tanlangan kvalitetdan (bizda 9-kvalitet) bitta 
katta ya’ni 10 kvalitetni tanlaymiz, lekin ∑ TA
j1
ni qiymati TA
Δ
ni qiymatidan 
katta bo’lsa tanlangan kvalitetdan (bizda 9-kvalitet) bitta kichik kvalitet tanlanadi 
ya’ni 8 kvalitet va ilovadagi jadvaldan xar bir ko’rsatilgan o’lcham uchun uning 
qo’yimini aniqlaymiz. Yuqorida keltirilgan o’lchamlar kamayuvchi bo’lgani 
uchun ularning qo’yim qiymatlarini val sistemasidan qabul qilamiz va ularni 
5.4jadvalning 4-ustuniga kiritamiz. O’zgartirish kiritilmaganlarni ham shu 
ustunga qayta ko’chirib, zanjirning hamma qo’yimlarini yangidan hisoblaymiz:
∑ TA
j2
=666 mkm.
Xatolikni qayta tekshirishni amalga oshiramiz:
Hisob natijalarining yig’ma jadvali
O’lchamlar 
zanjirini 
tashkil 
etuvchilarini 
nominal 
o’lchamlari
A
i
, mm 
Qo’yim birligi