Mundarija: Kirish 2

---

1 
Mundarija: 
1.Kirish_________________________________________________2 
2.Silliq silindrsimon va tekis birikmalarni qo’yim va o’tqazishlari___2 
3.Chayqalish podshivniklarining qo’yim va o’tqazishlari__________8 
4.Shponkali birikmalarning qo’yim va o’tqazhishlari_____________19 
5.Shlitsali birikmalarning qo’yim va o’tqazishlari________________26 
6.O’lcham zanjirlari_______________________________________33 
7.Umumiy xulosalar_______________________________________40 
8.Foydalanilgan adabiyotlar_________________________________41 

---

2 
KURS ISHINING MAQSADI VA VAZIFALARI.
"O’zarо almashinuvchanlik asоslari" fanidan bajarilayоtgan kurs ishi 
talabalar ma’ruzalarda оlgan nazariy bilimlarini mustakamlaydi, xar hil 
birikmalarga qo’yim va o’tqazishlarni hamda birikma dеtallarining sirti, shakli 
qo’yimlari va g’adir-budirliklarini tanlashda va bularning hammasini chizmada 
ifоda etishda amaliy ko’nikmalar hоsil qiladi. Bundan tashqari, kurs ishi 
talabalarning me’yоriy xujjatlar bilan ishlash tajribasini оrttiradi, hamda kelgusi 
bоsqichlarda kurs va bitiruv ishlarni bajarishi uchun yetarli zamin tayyоrlaydi.
Kurs ishi quyidagi talablar asоsida bajarilishi lоzim:
1. Chap qatоrdan 20 mm jоy qоldirgan hоlda o’lchamlari 216 x 297 mm bo’lgan 
yоzuv qоg’оziga aniq ravоn, xatоsiz yоzilishi kerak.
2. Chizmalar yuqоrida keltirilgan o’lchamdagi qalin оq qоg’оzga chiziladi.
3. Hamma chizmalar va varrоqlar tartib raqamlari bilan belgilanishi va tikilishi 
lоzim.
4. Muqоvada talaba sinоv daftarchasining tartib raqami ko’rsatilishi kerak.
1- TOPSHIRIQ
SILLIQ SILIDRSIMON VA TEKIS BIRIKMALARNI QO’YIM VA
O’TQAZISHLARI
Talaba 1-tоpshiriqni bajarishi uchun shu tоpshiriqqa kiruvchi avtоmоbil 
qismining ishlash jarayonini yaxshi tasavvur qilishi shart. Tоpshiriq 1-1 jadvaldan 
tanlanadi.

---

3 
Tоpshiriqni bajarish tartibi:
1. Berilgan birikmaning ishlashini qisqacha yоzma ta’riflang.
2. Quyidagilarni belgilang va asоslang.
a) 
Birikmaning xususiyati, tizimi, o’tqazish va kvalitetlari;
b) 
Birikma detallarining sirti, shakli, jоylashuvidagi оg’ishlari va 
ularning g’adir-budirliklari.
3. Birikuvchi juftni ixtiyоriy masshtabda chizing va undagi 
o’lchamlarni, o’tqazishlarni ifоdalang.
4. Birikma detallarining chizmasini bering, val va teshik sirt 
o’lchami va chegaraviy оg’ishlari, g’adir-budirligi, shakli va jоylashish 
оg’ishlarini ifоdalang.
5. Val va teshik qo’yim maydоnlari sxemasini tasvirlang.
6. Val va teshik o’lchamlarining chegaraviy qiymatlarni, o’tqazish 
qo’yimlarini eng katta va eng kichik оraliq yоki tarangliklarni hisоblang.
Topshiriqni bajarish misoli.
Sinov daftarchasining tartib raqami 22 (oxirgi raqam 2, undan oldingisi 2) 
1.1jadvaldan topshiriqni aniqlaymiz: shatun yuqori kallagining vtulkasi. Ø26 
mm. Kamaz 5044. Topshiriqdagi shartli belgilangan: K-5044. 
1. Shatun-shatun yuqori kallagining vtulkasi.Shatunning ishlash 
sharoiti - gazlar va inersiya kuchlaridan jadal belgisi o'zgaruvchan 
yuklama va yuqori harorat. Shatunning ashyosi va konstruksiyasi 
konstruktiv massasi kam bo'Igani holda toliqishga mustahkamliligini 
va eng katta bikrligini ta’minlashi kerak.
2. Avtomobil dvigatellarining bunday xildagi birikmalari uchun 
aniqlik me’yori sifatida amaliyotda ko’p tarqalgan Fh kvalitetni 

---

4 
tanlaymiz. Bu yerda qo’yim o’tkazish uchun teshik tizimini qo’llash 
maqsadga muvofik, chunki berilgan o’lcham yuzasi bo’yicha o’ziga 
mos teshik bilan yakkama-yakka birikadi. Shuning uchun ST SEV 144-
75 tavsiyasiga ko’ra (ilovadagi jadvalga qarang) ko’rilayotgan birikma 
uchun H9/z8 qo’yimni tanlaymiz. Bu yerda kam oraliqqa ega bo’lgan 
qo’yim, misol uchun K6/k5 dvigatel ishlab qiziganda birikmada oraliq 
bo’lmasligi mumkin.
Katta oraliqliq qo’yimda esa, ya’ni H9/z8 moylash tizimidagi moy bosimi va 
birikmani ishlash muddati kamaytirishi ehtimoldan xoli emas.
Shakl og’ishlarini aniqlaymiz (bizning misolimizda nosilindriklik).
Tavsiyalarga ko’ra bu shartga oshirilgan nisbiy geometrik aniqlikdagi 
shakl og’ishlari javob beradi.
1.2-Jadvaldan 9-kvalitet va oshirilgan nisbiy geometrik aniqlik bo’yicha 
bajarilgan,
18-50 mm o’lchamli detal uchun belgilangan shakl og’ishni aniqlaymiz 8 mkm.
Birikma detal sirtlarining g’adir-budirligi ularga ishlov berish turiga qarab 
topiladi. Yakunlovchi amal uchun uzatmalarni qopqog’i tashqi sirti doiraviy 
toza silliqlash, Shatun-shatun yuqori kallagining vtulkasi 1.3 – jadvaldan 
shularga mos holda sirt g’adir-budirliklari uzatmalarni almashtirib qo’shish 
richagida Ra=0,63 mkm va uzatmalarni qopqog’i teshigida Ra=0,1.25 mkm 
bo’ladi.
3. Birikmani ixtiyoriy masshtabda chizib unga o’lcham, o’tkazish 
va chegaraviy og’ishlarni quyamiz (1.1-rasm). Chegaraviy og’ishlar 
ilovadagi jadvaldan (ST SEV 144-75) tanlanadi:
ES=+52 mkm,
EI=0,
es=+121, ei=+88 mkm.
4. Birikma detallarini chizib (1.1 rasm) birikuvchi sirtlarga 
o’lchamlarning chegaraviy og’ishlarini, ST SEV 368-76 bo’yicha sirt 

---

5 
shakl va joylashish og’ishlarni, hamda ST SEV 144-75 bo’yicha g’adir-
budirliklarning shartli belgilari bilan qiymatini qo’yamiz.
5. Val va teshikning qo’yim maydonini ixtiyoriy masshtabda 
chizamiz.
6. Detallarini chegaraviy o’lchamlarini
va
qo’yim 
hamda
o’tqazish tavsifnomalarini xisoblaymiz.
Teshikning 
eng 
katta 
chegaraviy 
o’lchami: 
D
max
=D
n
+ES=26+0,052=26,052 mm
Teshikning 
eng 
kichik 
chegaraviy 
o’lchami:
D
min
=D
n
+EI=26+0=26 mm
Valning eng katta chegaraviy o’lchami:
d
max
=d
n
+es=26+0.121=26.121 mm
Valning eng kichik chegaraviy o’lchami:
d
min
=d
n
+ei=26-0,088=26.088mm
Teshik qo’yimi:
TD=ES-EI=0,052-0 mkm = 0,052 mm
Val qo’yimi:
Td=es-ei=0.121-0.088=0,033 mm
Eng katta oraliq:
N
max
=d
max
-D
min
=26.121-26=0.121 
mm yoki
N
max
=es-EI=0+0.121=-0,121mm
Eng kichik oraliq:
N
min
=d
min
-D
max
=26.088-
26.052=0.036mm 
yoki
N
min
=ei-ES=0.088-0.052 = 0,036 mm

---

6 
O’rtacha oraliq:
N
o’rt
=(N
max
-N
min
) =121-36=85 mkm
O’tqazish oraliq qo’yimi:
TS=TD+Td=0.052+0.033=85 mkm = 0,085 mm
Silindrik sirt shakllarining nisbiy geometrik aniqligini (normal, oshirilgan va 
yuqori) belgilash
TAVSIYALARI: 
1. 
Normal. Siljish ravonligiga yoki eng kam ishqalanishga alohida 
talablar qo’yilmagan, nisbatan kam tezlikda siljish va yuklanishda 
harakatlanuvchi, 
hamda 
markazlashtirish 
aniqligi 
va 
taranglikning 
mukamallanganligiga yuqori talablar quyilgan, zaruriyat tug’ilganda qismlarga 
ajraluvchi va qayta yig’uvchi taranglik o’tqazish birikmalardagi sirtlar.
2. 
Oshirilgan. Siljish ravonligiga va biriktirish zichligiga shirilgan 
talablar qo’yilgan, o’rtacha tezlikda va yuklanishda xarakatlanuvchi, hamda 
katga tezlik va yuklanish, zarb, tebranishlar sharoitida aniqlik va chidamlikka 
oshirilgan talablar qo’yilgan va o’tuvchan o’tqazish birikmalardagi sirtlar.
3. 
Yuqori. Siljish ravonligiga, ishqalanishni kamayishiga va biriktirish 
zichligiga yuqori talablar qo’yilgan, yuqori tezlikda va yuklanishda 
xarakatlanuvchi, hamda katta tezlik va yuklanishlar, zarb, tebranishlar sharoitida 
aniqlikka va chidamlikka oshirilgan talablar qo’yilgan taranglik va o’tuvchan 
o’tqazish birikmalardagi birikma sirtlar.