Mundarija kirish barqaror iqtisodiy o‘sishning konseptual jihatlari va ta’minlash omillari
Download 0.72 Mb. Pdf ko'rish
|
yashil iqtisodiyot asosida barqaror iqtisodiy osishni taminlash
|
1-jadval
Iqtisodiy o‘sish turlar Ekstensiv iqtisodiy o‘sish Intensiv iqtisodiy o‘sish Ishlab chiqarish omillari miqdorini avvalgi texnikaviy darajani o‘zgartirmasdan oshirish Ishlab chiqarish omillari sifatini takomillashtirish Ishlab chiqarish omillaridan foydalanish samaradorligi oshishining yo‘qligi Ishchilar chiqarish omillaridan foydalanish samaradorligining oshishi Ishchilar sonining oshishi Ishchilar malakasining oshishi Kapital qo‘yilmalarning oshishi Tejamkorlik mexanizmi Ishlayotgan xom-ashyo hajmining oshishi Ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlaridan foydalanish Mahsulotlar tarkibiy tuzilishining o‘zgarmasligi Ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning usullarini takomillashtirish N.M.Maxmudov, H.A.Hakimov, Makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash-barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning muhim sharti, Iqtisodiyot va Ta’lim, №2 2/2017 9 Iqtisodiy o‘sishga ta’sir qilish mexanizmiga ko‘ra esa omillar bevosita va bilvosita omillarga bo‘linadi. Bevosita iqtisodiy o‘sish omillarini beshta guruhga ajratish mumkin: mehnat resurslari soni va sifati, asosiy kapitalning samaradorligi, tabiiy resurslar miqdori va sifati, boshqaruvning samaradorligi, texnologiyalar samaradorligi. Bilvosita iqtisodiy o‘sish omillariga esa talab va taqsimlash omillari kiradi: bozorlar monopollashuv darajasining pasayishi, ishlab chiqarish resurslari narxlarining pasayishi, soliqlar darajasining pasayishi, kredit olish imkoniyatining kengayishi va boshqalar. Iqtisodiyot nazariyasida barqaror iqtisodiy o‘sish degan tushuncha ham mavjud bo‘lib, u barqaror rivojlanishning alohida tarkibiy qismi hisoblanadi. Barqaror iqtisodiy o‘sish mamlakat iqtisodiy o‘sish sur’atlarining ma’lum yillar davomida (odatda besh yil) ijobiy va o‘zaro muvofiq o‘sish dinamikasidan vujudga keladigan iqtisodiy o‘sishdir. Makroiqtisodiy o‘sish – butun jamiyat miqyosidagi, masalan, mamlakat miqyosidagi iqtisodiyotni o‘sishdir. U jamiyat ishlab chiqarish faoliyatining natijasi bo‘ladi, turli korxona va tarmoqlardagi makroiqtisodiy o‘sishning mazmuni sifatida yuzaga keladi. Mikroiqtisodiy o‘sish – bu korxona, xo‘jalik firma va tarmoq doirasidagi o‘sishdir, shu doiradagi mehnat qiluvchilar iqtisodiy aniqrog‘i guruhiy faoliyatning natijasidir. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan kelib chiqqan holda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning quyidagi omillarni ajratib ko‘rsatish mumkin: jamg‘arishning yuqori darajasi; investitsiyalar samaradorligi; ta’limni rivojlantirishga kata harajatlar qilish; jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv; ratsional makroiqtisodiy dasturlarni amalga oshirish; Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari 1960-1990 yillarda barqaror iqtisodiy 10 o‘sish sur’atlariga ega bo‘lishgan. Bunday iqtisodiy o‘sishni ta’minlagan omillarni uch guruhga bo‘lish mumkin: 1) kapital jamg‘arilishining yuqori sur’ati; 2) ishlab chiqarish samaradorligi va mehnat unumdorligini oshiruvchi xorijiy texnologiyaning keng qo‘llanilishi; 3) infratuzilmadan samarali foydalanish, iqtisodiyot ochiqligining yuqori darajasi; Demak, mamlakatning barqaror iqtisodiy o‘sish yo‘liga o‘tishi ko‘p jihatdan ushbu mamlakatning jahon iqtisodiyotiga samarali integratsiyalashuvi bilan bog‘liq bo‘ladi. Yangi industrial mamlakatlarning tajribasini qiyosiy taqqoslaganda import o‘rnini qoplash siyosatiga nisbatan eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiy o‘sish modeli samaraliroqligini ko‘rishimiz mumkin. Shu sababli mamlakatlar tashqi savdo yo‘lidagi to‘siqlarni olib tashlash va jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashishga harakat qilishadi. Ushbu holat jahon iqtisodiyotining o‘sishi sharoitida ommaviy tus oladi. 2010-2016 yillarda jahon iqtisodiyotida o‘rtacha yillik o‘sish 3% ni tashkil etdi. 2017-yilda ushbu ko‘rsatkich 3,8 %ga teng bo‘lgan bo‘lsa, 2018 va 2019-yilda 3,9 %ga yetishi prognoz qilinmoqda. Ushbu holat jahon iqtisodiyoti ochiqlik darajasining o‘sishiga turtki bo‘ldi. Real iqtisodiy o‘sish mohiyati iqtisodiyotining asosiy ziddiyatlarining yangi darajasida qayta tiklash va ruxsat berishdan iborat bo‘lib: ishlab chiqarish resurslarining cheklanmaganligi va jamiyat ehtiyojlarining cheklanmaganligi orasida. Bu qarama-qarshilik ikki asosiy usulda bo‘ladi: ishlab chiqarish quvvatining oshishi hisobiga; ishlab chiqarish quvvati va jamiyatning ehtiyojlarining rivojlanishiga ega bo‘lgan samarali foydalanish hisobiga. Biroq bu jarayonda har bir yangi bosqichda ishlab chiqarish imkoniyatlari kengayishidagi rivojlanishda barcha jamiyat ehtiyojlari qondirilmaydi. Jamiyat 11 ehtiyojlari ishlab chiqarish resurslariga munosabatda doimo birinchi bo‘lsa - da, bu ehtiyojlarni qondiruvchi ishlab chiqarish maxsulotlari ma’lum mamlakatning ishlab chiqaruvchilari yoki import mahsulotlar vositalari o‘zlashtirganda vujudga keladi. Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, ehtiyojlarining vujudga kelishi qadam-baqadam ommaviy tus oladi va ishlab chiqarishning uzluksiz rivojlanishini nazarda tutadi. Ishlab chiqarish imkoniyatlarining rivojlanishi jamiyat ehtiyojlari o‘sishi miqdori bilangina emas, ularning tuzulmasida bir ehtiyoj ulushining ortishi va boshqasining ulushi pasayishi bilan shartlanadi. Ishlab chiqarish resurslari va chiqarish tuzilmasi, qoidaga muvofiq ehtiyojlar tuzilmasi kabi tez o‘zgarishi mumkin emas. Mahsulot yoki xizmatga yangi ehtiyoj tug‘ilishi uchun uning bir vaqtda ishlab chiqarishni o‘zlashtirish va bozorda iste’molchilar talablariga mos, to‘lash qobiliyatiga ega o‘z sifati va narxi bilan ular talabiga javob beradigan yangi mahsulotning paydo bo‘lishi faktori yetarli. Shu bilan birga ma’lum tovar ishlab chiqarishni ommaviy o‘zlashtirish uchun ma’lum muddat zarur. Ishlab chiqaruvchilar ortda qolishni kamaytirishgagina erishishlari mumkin, lekin uni butunlay eskirtira olmaydilar. Bundan kelib chiqadiki, iqtisodiyotning asosiy sub’ektlarining iqtisodiy o‘sishi tomon intilishi jamiyatda qanday rivojlanish darajasiga erishilganga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘ladi. Biroq ishlab chiqarish real shartlari o‘sish potensialini realizatsiya qilishga har doim ham yo‘l qo‘ymaydi. Bunday sharoitlarda depressiya yoki xuddi ichki iqtisodiy omillar, kabi milliy iqtisodiyotga munosabatdagi ichki omillar (masalan, urushlar, ichki va xalqaro siyosatdagi uzgarish va boshqalar) bilan izohlanishi mumkin bo‘lgan iqtisodiy tanazzul boshlanadi. Keyingi 10-15 yil ichida ko‘pgina iqtisodchilar diqqati Janubiy-Sharqiy mamlakatlari iqtisodiy o‘sish bilimlariga borib taqalmoqda. Bu mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishlaridagi yutug‘i haqiqatdan ham afsonaviy xarakterga ega. Boshqa hech qanday rivojlanayotgan mamlakatlar guruhi bunday o‘sish su’rati, qashshoqlikni pasayishi darajasi, jahon bozoriga integratsiyasi, shuningdek, 12 xayotiylik darajasining oshishi bo‘yicha o‘rnak bo‘la olmaydi. Keyingi 25 yil ichida bu yerda aholi talabi deyarli 4 barobar oshdi. Qashshoqlikda yashayotgan aholi qismi taxminan 2-3 hajmda kamaydi, aholi o‘sish su’rati tez tushib ketdi, ta’lim darajasi va salomatlik ko‘rsatkichlari sezilarli yaxshilandi. «Osiyo yo‘lbarslari»(Janubiy Koreya, Singapur, Gonkong, Tayvan) ning ketidan «ikkinchi avlod» (Indoneziya, Malayziya) bordi, xozir esa ratsional o‘sishning Yangi harakati sifatida Xitoy nomoyon bo‘ldi. Inson faktorining ta’sirini hisoblashda faqat ishchi kuchining soninigina emas, balki ishchilarning jinsi, yoshi, ma’lumoti va kasbiy tayyorgarligidan kelib chiqadigan mehant unumdorligini hisobga olgan, kapital omili ta’sirini hisoblashda ham u bir qator o‘zgartirishlar kiritgan, ya’ni turar joy, ishlab chiqarish dastgohlari, sanoat inshoatlari, tovarlar zahirasi, xorijiy investitsiyalar ta’sirini ham hisobga olgan. Shularni hisobga olgan holda har bir alohida omilning iqtisodiy o‘sishga qo‘shgan hissasini aniqlagan. Mehnat unumdorligani iqtisodiy o‘sishga ta’sirini hisoblashda E. Denison fikricha bu ta’sir quyidagi jarayonlar natijasida hosil bo‘ladi: 1. Texnologik bilimlarni chuqurlashuvi yoki ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish sharoitni yaxshilanishi; 2. “Qo‘ldan berilgan imkoniyatni qayta tiklash”, bu yuqori rivojlangan mamlakatlar tomonidan qoloq mamlakatlarga o‘z bilim va tajribalarini berish va bu orqali ularni optimal nuqtaga yetkazish; 3. Ishlab chiqarishning jismoniy omillarini yaxshilanishi, bu omillarni ko‘proq foyda keltiradigan soha va mintaqalarga sarflanishi. Qachon omillarni joylashtirishda optimal holat yuzaga kelsa, ishlab chiqarish o‘sadi. Denisonning fikricha bu xildagi optimallashtirishning quyidagi imkoniyatlari mavjud: a) qishloq xo‘jaligini intensivlashuvi natijasida hosil bo‘lgan ortiqcha ishchi kuchini joylashtirilishi natijasida yig‘ilgan kapitalni yaxshiroq ishlatilishini ta’minlanadi; 13 b) kichik mustaqil ishlab chiqaruvchilar sektorini qisqartirish (qishloq xo‘jaligidan tashkari band bo‘lganlari) orqali agrar sektorda bo‘layotgan o‘xshash o‘zgarishlarga erishish; c) xalqaro savdodagi mavjud cheklovlarni bekor qilish orqali xalqaro mehnat taqsimotini yaxshilash. 4. Ishlab chiqarishni ixtisoslashuvi va milliy bozorlarning kattalashuvi orqali iqtisodiyot masshtablarining o‘sishi. |
