Mundarija kirish bob. Hindiston XIV-XV asrlarda

2.1. Boburiylar saltanatida davlat boshqaruv tizimi


Zaxiriddin Muxammad Bobur 1526 yilda SHimoliy Xindistonni bosib asosiy shaxarlar bulgan Dexli va Agra shaxarlarini egalladi. SHu davrdan e`tiboran Xindistonda yangi bir sulola – temuriylar saltanatining uzviy davomi xisoblangan boburiylar sulolasiga asos solindi. Boburiylar Xindistonning goyat katta qismida 180 yildan kuprok muddat davomida juda kuchli ma`muriy boshqaruvni amalga oshirdilar. Bu ma`muriy tartib ulardan keyin xam uzok yillargacha uz kuchini saklab turdi. Ma`muriyatda arablar va eronliklarning kuchli ta`siri sezildi. Birok bu davlatning idora usuli turkiy davlatlar usulidan xam fark qilar edi. Boburiy xukmdorlar Xindistondagi davlat tizimiga juda katta ijobiy uzgarishlar kiritdilar. Sulola asoschisi Bobur «podshox» unvonini olgach, uning vorislari xam bu udumni davom ettirdilar. YA`ni boburiy xukmdorlar uzidan boshqa xech kimni ulugvor deb tan olmas edilar. Ular uz zamonasining mutlok xukmdori xisoblangan.
Akbarshox podshoxning obru-e`tiborini yanada mustaxkamladi. U xatto diniy masalalardagi baxs-munozaralarni yakka uzi xal qilish xukukiga xam ega edi. SHunisi muximki, boburiylar davlati siyosati diniy asoslarga kurilgan emasdi. Avrangzeb – Olamgirdan boshqa barcha xukmdorlar davlat ishlarini islom koidalari asosida kurmagan.
Boburiy podshoxlar uz zimmalariga ikkita asosiy mas`uliyatni – davlat siyosatini kulda maxkam tutish va saltanatni kengaytirish mas`uliyatini olgandilar. Bundan tashkari ular kul ostidagi fukorolarning turmush farovonligini yaxshilash choralarini tinmay kidirib topar va amalga oshirardilar. Boburiylar davlat siyosatining yana bir xususiyati shundan iborat ediki, ular davlatni boshqarishda dinlarga nisbatan begaraz, xolis siyosat olib borar edilar. Bu tadbir xilma-xil dinlarga e`tikod qiladigan Xindiston xalki uchun juda katta axamiyatga ega bulgan. Bobur va Xumoyun jaxolatparast bulmagan. Sulolaning uchinchi vaqili Akbar (1556-1605 yillar) esa barcha dinlarga barobar xurmat nazari bilan karagan. Jaxongir (1605-1627) bilan SHoxjaxon (1627-1658) xam Akbar siyosatiga xam Akbar siyosatiga sodik kolganlar. Fakat Avrangzebgina (1658-1707) Akbar siyosatining aksini olib bordi. U davlat boshqaruvida islom dini qonun-koidalariga kattik amal qilgan.
Umuman aytganda boburiylar sulolasining siyosati ulardan avvalgi Dexli sultonlari siyosatidan tamoman fark qilgan. Davlat siyosatida ijobiy uzgarishlar yakkol namoyon bulgan.
Boburiylar saltanatida podsho davlat boshligi xisoblangan. Qonun chikaruvchi xam, bosh ijrochi xam, xarbiy sarkarda xam, oxirgi xkmni chikaruvchi xam podshoning uzi edi. SHu bilan birga davlat boshqaruvida vazirlarning roli xam katta bulgan. Lekin oxirgi xukmni podshoning uzi chikargan. Xullas barcha xukuk va xokimiyat podshoning kuli ostida birlashtirilgan. Birok podsholar uzlarining eng asosiy burchi deb fukorolar farovonligini nazarda tutar va joxillik xamda o’zboshimchalikka yul kuymas edi. Akbar «SHoxlarning ulugvorligi ularning adolatliligi va davlatni odilona boshqaruvidadir» degan koidagi kattik amal qilar edi. Xatto uta jaxolatparast dindor Avrangzeb xam fukorolar ustidan odilona siyosat yuritishni uzining mukaddas burchi deb xisoblangan. Boburiy xukmdorlarning barchasi kuniga kamida 7-8 soat davlat ishlari bilan band bulgan. Avrangzeb esa bir kecha-kunduzda bor-yugi 3-4 soat dam olgan xolos, kolgan paytda tinimsiz davlat ishlari bilan shugullangan. Boburiylar saltanatida podshoxlarning xukuklari cheksizdek kurinsa xam, aslida uning chegarasi xam bor edi. Podshoxlar uz vazirlari va obruli bek-amirlarining fikr-muloxazalarini e`tibor bilan tinglab, ularning maslaxatlariga xam amal qilganlar.
Xindistonda boburiylar davridagi davlat apparatining faoliyat kursatish tarzini podshoning va vazirlarning ishlash tarzini kursatuvchi ma`lumotlardan bilish mumkin. Bu xakdagi ma`lumotlar Akbar davridan e`tiboran kupaygan.
Abul Fazl Alloliy «Oyini Akbariy» asarida Akbar davridagi davlat tashqiloti xususida batafsil ma`lumotlar bergan. Bu idoraviy usul Akbardan keyin xam nisbatan uzgarishsiz sulolaning barcha vaqillari davrida amal qilgan.
Abul Fazlning yozishicha, mamlakat fukorolari turt toifaga bulingan: 1. Jangchilar. 2. Olimlar va yozuvchilar. 3. San`atkor va savdogarlar. 4. Dexkonlar. SHuningdek muallif saltanatni turtta tabaka boshqarganini xam aytib utadi. Birinchi tabaka Numoni davlat bulib, bunga beklar va amirlar kirgan. Mazkur tabaka ichida bir kancha mansablar bulgan. Masalan, podshox saroyi davlat ishlariga raxbarlik qilgan bu kishilar 13 ta vazirlikda ish olib borganlar, ya`ni 13 ta vazirlik joriy qilingan. Ularning xar biri aloxida jabxaga bosh-kosh bulib usha soxaning ishlarini nazorat qilib borganlar. Ularning xar biriga bir nechtadan yordamchi biriktirilgan.
Ikkinchi tabaka Avliyoi nusrat-ya`ni zafar yordamchilari deb atalgan. Bu nom vazirga va moliyaviy ishlar bilan band bulgan kishilarga berilgan. YA`ni ular vazirlar kul ostida moliyaviy ishlar bilan shugullangan ma`murlarga berilgan.
Asxobi Suxbat deb nomlangan uchinchi tabakaga; podshoning doimiy suxbatida bulib turuvchi kishilar kirgan. Ular jumlasiga sadrlar-ya`ni shariat ishlari boshligi, adolat ishlari nodiri, kozilar, tabiblar va boshqalar kirgan.
Arbobi xizmat-deb atalgan turtinchi tabakaga ega podshoga xizmat qiluvchilar kirgan.
Boburiylar saltanatida uzok vakt amalda bulgan mansab va idoralar kuyidagilardir. 1. Vaqil-bosh vazir. 2. Vazir-ma`naviy ishlarning boshligi, agar bosh vazir yuk bulsa uning urnini egallagan. 3. Xoni somon-saroy va unga boglik keng tashqilot raxbari. 4. Miri baxshi-askariy ishlarning xarbiy va ma`naviy boshligi. 5. Sadri Kul-diniy ishlar raxbari. 6. Kokiul kuzzot –adolat ishlari noziri. 7. Muxtasib-diniy-axlokiy ishlar targibotchisi. 8. Soruga-axborot va xabarlashuv ishlari boshligi.
Boburiylar saltanati bir necha viloyatlarga bulinib idora qilingan. Akbarshox davrida viloyatlar soni 15 ta bulgan bulsa, Avrangzeb davriga kelib ularning soni 20 taga etdi. Viloyat ma`muriyati boshligi «Nizom», «Sipoxsolar» yoki «SHu`baxor» deb atalgan. Xar bir viloyatning bosh shaxari bulgan. Viloyat ma`muriy idoralari xam xuddi markaziy ma`muriy idoralar tizimiga mos ravishda kurilgan.
SHu`baxor –bu mansab viloyat xokimi degan xukukni berardi. Davlat tizimida uning lavozimi yukori xisoblanib, usha viloyatlardan unga katta mulk ajratilgan. U viloyat xududida tenglikni ta`minlashi, kul ostidagi fukorolar turmush sharoitini yaxshilashi, davlatga karshi isyonlarni bostirish, jinoyatchilarni jazolash, turli obodonchilik va kurilish ishlarini olib borishi va viloyat xududidan solik yigib olishga raxbarlik qilishi lozim bulgan. Viloyatdagi barcha amaldorlar uning taklifiga binoan tayinlangan va lavozimdan chetlashtirilgan.
Viloyatlarning moliyaviy ishlariga Devonbegi boshchilik qilgan. Bu lavozim egasi markaziy Devonbegi taklifiga binoan podshox tomonidan tayinlangan. Mansab buyicha u viloyatda SHu`badordan keyingi urinda to’rgan.
Viloyatlar boshqarishni kulaylashtirish uchun bir necha sarkarlarga ya`ni tumanlarga ajratilgan. Xar bir tuman esa bir necha parganalarga bulingan. Sarkar va pargana boshliklari viloya boshligi-SHu`badorga buysunsa xam, ularni lavozimiga podshoning uzi tayinlangan.
Boburiylar saltanatida shaxarlar ma`muriyatining barcha ishlarini Kutvol bajargan. Boburiylar saltanatining xam ichki, xam tashki siyosat olib, borilishida, davlatning kuch kudratini shu mustaxkamlashda lashkarning urni nixoyatda katta bulgan. Boburiylar lashkarining xammasi to’g’ridan-to’g’ri podshoning xizmatiga kirgan kishilardan iborat bulmay, bek-amirlar kul ostidagi janglardan iborat edi. YA`ni xukumat bir amirga askar yonlab, kurollantirib uzi unga maosh tayinlagan.
Boburiylar saltanatida mansabdor suzi bek suzining sinonimi tarzida kullanilgan. YA`ni katta xarbiy sarkardalar mansabdor deb atalgan. Lashkar unliklar, yuzliklar, mingliklar shaklidagi qismlarga bulingan va ularga unboshi, yo’zboshi, mingboshilar kumondonlik qilgan. Akbarshox davrida lashkar mansabdorlari 66 ta darajaga bulingan. eng kuyi darajada Dexboshilar-ya`ni unboshilar, eng yukori darajada esa Daxxazoriy-ya`ni un ming kishilik kushin kumondoni to’rgan. Boburiylar davlatida 5 mingdan ortik lashkarga fakat podsho xonadoni a`zolari va shaxzodalarigina kumondonlik qilganlar.
Boburiylar davlatining byudjeti asosan xar-xil soliklardan xosil bulgan. Davlatning eng katta foyda manbasi er va er maxsulotlari soligi edi. Bundan boshqa byudjet manbalariga kul zarb qilish ishlari, xadiyalar, tuz konlari, bojxonava manapoliyalar, juz`ya sogligi va boshqa bir kancha maxalliy soliklar kirgan. Boburiylar davlatida er ikki turga: Xolisa-ya`ni to’g’ridan-to’g’ri podshoga yoki xazinaga daromad keltiruvchi erlar va xizmati evaziga turli kishilarga berilgan jogir erlarga bulingan. Jogir erlar ba`zan ikto xam deyilgan.
Davlatda pul muomalasi xam juda yaxshi yulga kuyilgan. Jami 26 xil tanga pul zarb qilingan. eng yukori qimmatga ega bulgan va oltindan zarb qilingan pul birligi «shaxanshoxi» deb atalgan. Kumush pul birligi «rujiya», mis pullar esa «dom» deb atalgan.
Boburiy shoxlarning asosiy burcha adolatli ish olib borish edi. Podsho asosiy qonun chikaruvchi shaxs xisoblanib, sudlov xokimiyati xam uning kulida bulgan. eng ogir va kuyi sudlov idoralarida xal qilib bulmaydigan ishlar kozilar orqali shox e`tiboriga xavola qilingan. Sud ishlari buyicha podshodan keyingi mavkeda kozikalon to’rgan. Xar bir viloyat, tuman, pargana va shaxarlarda kozilar tayinlangan. Kozilar asosan mulklarni ajrim qilish va diniy ishlar muxokamasi bilan shugullanganlar. Akbardan boshqa barcha boburiy shoxlar xukukiy masalalarni xal qilganda islom dini koidalariga tayanib ish ko’rganlar. Akbar esa xindlar masalasi kurilganda, ularning urf-odatlarini xam xisobga olgan . Avrangzeb davrida islom qonunlariga asoslangan qonunlar tuplami – «Fatvoyi – olamgiri» yaratilgan.
Boburiylar saltanatiga savdo-sotik, diplomatiya ishlari xam mukammal tarzda yul kuyilgan va bu ishlar rivojlantirib borilgan. Boburiylar davlati savdo-sotik ishlarini kupincha Evropa davlatlari asosan kishlok xujalik maxsulotlari eksport qilingan. Boburiylar Usmoniylar davlati bilan va Movorounnaxr xonliklari bilan xam yakin kushnichilik alokalarini yulga kuyganlar. Movorounnaxr bilan Xindiston urtasidagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar Akbarshox va Buxoro xoni Abdullaxon davrida kizgin tus olgan. Bu davrda ikki davlat urtasida elchilik va savdo-sotik alokalarini olib borilgan.
Boburiy xukmdorlar saltanatda ilm-fan, san`at va madaniyatning rivojiga xam xomiylik qilganlar. Bu soxalarga juda katta mablaglar sarflangan. Saltanatda fan va madaniyat bekiyos darajada rivojlandi. Ayniksa me`morchilik uz taraqqiyotining yukori chukkisiga kutarildi. Boburiylar davrida yaratilgan me`morchilik bugungi kunda xam dunyo axlini uziga maftun qilib kelmokda.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Boburiylar saltanati temuriylar saltanatining uzviy davomi sifatida uch yuz yildan ortik davr mobaynida mavjud bulib keldi va dunyo taraqqiyotiga muxim xissa kushdi.

Humoyun forsiy adabiyotni juda yaxshi bilardi, jasur amir edi, ammo opiumga qaramligi hukmlarining keskinligiga xalaqit berdi. Bir paytlar Delhida Humoyun imperiya boshqaruviga ma'lum bir tizimni kiritishga uringan, ammo bu tashkilotning printsiplari uzoqqa, haqiqiy hayotdan uzoq bo'lgan. U sudyalarni uch guruhga - davlatchilarga ajratdi, ma'naviy feodallar va san'at ahli - shoirlar, raqqosalar va boshqalar. Shuningdek, to'rtta davlat bo'limini tashkil etdi: harbiy ishlar ko'chirilgan o't o'chirish bo'limi, sug'orish va saroy sharob zaxiralarini nazorat qiladigan suv bo'limi, soliqlar bo'yicha mas'ul bo'lgan yer bo'limi, halis va qurilish yerlarini boshqarish, ruhoniylar faoliyati bilan bog'liq masalalarni hal qilgan havo bo'limi. shoir va tarixchi olimlar, shuningdek mehnatiga haq to'lash. Asosiy va ikkilamchi aralashgan bunday maʼmuriy boʻlinish barqaror boʻla olmadi va Sher Shahning qoʻshilishi bilan bekor qilindi.

1540-1545 yillarda Sher Xan Sher Shah unvonini olgan Delhini quvgʻinga oldi. U feodallarni, xususan, Bihar va Bengal afg'onlarini to'xtatish bo'yicha asosiy vazifasini o'ylab ko'rdi. Aytgancha, u hokimiyatni qo'lga kiritishda tavakkal qilgan. Shu maqsadda u davlat armiyasining asosiy qismini tashkil etgan yollangan otliqlar sonini ta'mirlashni jagirdarlardan (jag'lar egalaridan) qat'iy talab qila boshladi, jagir hajmi tufayli. nazorat uchun Sher Shah jagardarlar tomonidan amaliyot o'tkazilgan ko'rib chiqishdan so'ng ishdan bo'shatilgan tasodifiy odamlarni yollashni to'xtatish maqsadida jagirdar markasi va qo'shinlarning davriy sharhlari bilan otlarning majburiy markalashini taqdim etdi. Sher Shah hosilning bir qismini yig'ib olishda qat'iy stavkani joriy etishga harakat qildi, davlat tufayli, va cheklash uchun, xazina manfaatlarini ko'ra, dehqon uchastkalarining hajmini va shu ekin hajmini aniqlashda pickers o'zboshimchalik. Sher Shah o'zining mergan jangchilariga faqat pulda pul to'lab, iloji bo'lsa, tabiiy soliqni pulga aylantirishga harakat qildi. U dehqonlarning qarshiligini va har xil ayirmachilik harakatlarini (masalan, Agra hududida yashagan Niyazi qabilasining afgʻonlarining ishtiroki) shafqatsizlik bilan bostirdi.
Sher Shah ham o'z davlati chegaralarini bosib o'tish maqsadida Humoyun kabi Rajput pritsiplarini bo'ysundirishga urinib, Hindistonning g'arbiy qirg'og'ining savdo hududlariga yo'l oldi. Biroq 1545 yilda Rajput qal'alaridan biri - Kalanjar qamali paytida Sher Shah vafot etadi.
Mugʻal davlati tarixida muhim davr Akbar sultonligidir. Afg'on feodallari orasida taxt uchun kurash yana avj oldi. Sher Shahning kenchi o'g'li hokimiyatni qo'lga oldi; U oʻlimidan soʻng 1554 yilgacha hukmronlik qilgan, taxtga toʻrtta oʻyuvchi oʻrtasida qaqshatqich janglar boshlangan. Erondan turkman, fors, afgʻon, turkman va oʻzbeklardan iborat koʻp qabilali qoʻshin bilan kelgan Humoyun bundan foydalangan. U daʼvogarlarning qoʻshinlarini magʻlub etib, 1555 yilda Delhini ishgʻol qilgan, ammo uzoq vaqt hukmronlik qilmagan: bir necha oydan soʻng marmar zinapoyadan yiqilib, halokatga uchragan. 13 yoshli taxt vorisi Akbarning ustozi Turkman Bayram Xon uni taxtga koʻtarishga oshiqdi, u bilan regent boʻlib qoldi.
Bu vaqtda mug'ullarning mol-mulki Gang-Jamna daryolaridan tashqariga ham cho'zilmaydi (shimoldagi Punjab va afg'on yerlari bilan aloqalarga to'xtalib o'tilgan). Mugʻallarning asosiy raqibi suralardan birining lashkarboshisi Xemu edi. "Past" kelib chiqishiga (hindu savdogarlaridan) qaramay, Xemu (iste'dodli amir sifatida ilgarilab ketgan). Delhini egallab, o'zini Raja Vikramaditya nomi bilan hukmdor deb e'lon qildi. 1556-yilda Panipatiya maydonida mug'ullar bilan bo'lgan hal qiluvchi jangda Hem Akbarning kattaroq qo'shinining yon tomonlarini ezishga muvaffaq bo'ldi. Biroq tasodifan o'q bilan ko'zdan yaralanib, fildan yiqilib tushdi. Boshqa amirini ko'rmay, jangchilari (odatda ish haqi to'lanishi bog'liq bo'lgan amirning o'limida Hindistondagi merganlik qo'shinlarida bo'lgani kabi) qochib ketishdi va Akbar jangda g'alaba qozondi. Shu zahotiyoq, jang maydonida Bayram Xon ko'rsatmasiga binoan harbiy rahbarlariga yer grantlari va sharafli unvonlarni tarqatishga kirishdi.
Qariyb yarim asrlik Akbar (1556-1605) hukmronligi davrida Shimoliy Hindistonda mug'ullar hokimiyati mustahkamlandi. Akbar Agrani Jamne daryosi bo'yida o'z poytaxti qilib qo'ydi.
Dastlab davlatni aslida regent Akbar Bayram Xon boshqargan. Ajmir va Gwaliur qal'asini Rajputlardan olib, mug'ullar uchun Punjabni mustahkamladi. Biroq, u pshita bo'lib, o'z hamkorlariga hukumat lavozimlarini tarqatdi, bu esa sunniy sudyalarni unga qarshi qildi. 1560 yilda yana bir saroy guruhi hokimiyatni qo'lga kiritdi, Bayram Xan Makkada sharafli surgunga yuborildi, ammo Gujaratda o'ldirildi.
Bir muddat davlatni Akbarning nam hamshirasining qarindoshlaridan iborat oʻzbeklar toʻplami boshqargan. Ular Malvaning Mugʻal mol-mulkiga qoʻshib olingan. Malva hukmdori Baz Bahodir oʻz yurtidan qochib, keyinchalik Akbar xizmatiga kiradi. Uning sevgani raqqosa Rupmati oʻlimni asirlikdan afzal koʻrgan va oʻz joniga qasd qilgan. Baz Bahodir va Rupmati muhabbati bir necha hind balladalarining mavzusiga aylandi.
Ko'p o'tmay, (vaqtinchalik ishchilarni) olib tashlagan Akbar mustaqil ravishda hukmronlik qila boshladi. 18 yoshga to'ldi. U aqlli, kuchli, jasur yigit bo'lib, ov qilishni yaxshi ko'rardi, ajoyib xotiraga ega edi, ammo, tarbiyachilarining barcha harakatlariga qaramay, o'qishni ham, yozishni ham istamasdi. Allaqachon yoshligida Hindistonni faqat musulmonlarga ham, hindularga ham tayanib boshqarish mumkinligini anglagan. Uning birinchi vazifasi urushga o'xshash Rajputlarning qo'llab-quvvatlashini ro'yxatga olish va ular bilan ittifoq tuzish edi, Rajput malikalari bilan turmush qurishi bilan muhrlangan. Mugʻal qoʻshiniga isteʼdodli qoʻmondon, Amber hukmdorining farzandlikka olingan oʻgʻli Man Singx boshchiligidagi Rajput otliqlari qoʻshildi. Rajputlarning musulmon hukmdor xizmatiga o'tishi pravoslav Rajput doiralarining noroziliklariga sabab bo'ldi. Ular hindular sudda qolib, o'zlarini bulg'ayotganiga ishonishgan.
Akbar o'zining Rajput ittifoqchilari yordamida istamagan Rajput pritsiplarini bosib oldi, 1568 yilda Chitorni qo'shib oldi. Ranthambhor 1569 yilda va Rajputananing katta qismi. Faqat Mevara rajasi Partab Singx bir hovuch izdoshlari bilan tog'larga borib, deyarli chorak asr davomida Akbarga qarshi kurashdi.
Akbar qo'mondoni Asaf Xan Dur-gavatiyning rani (hukmdori) tomonidan boshqariladigan Gondvananing ulkan pritsipini egalladi. Malika jasorat bilan jang qildi va mag'lubiyatga uchraganidan so'ng, o'zini xanjar bilan pichoqladi. Boy mulkni zabt etib, sobiq hukmdorlarning xazinasini talon-taroj qilgan Asaf Xan oʻzini mustaqil suveren boʻlish uchun etarli darajada kuchli deb hisoblagan. U 1563 yilda boshlangan va Akbarning boshqa ayirmachi fikrli harbiy rahbarlari boshchiligidagi Punjabdagi isyonga qoʻshildi. Qoʻzgʻolonchilar Lahorni olib, Kabulda yashagan yosh aka Akbarning hukmdorini eʼlon qilishdi. Qo'zg'olonchilarga Mirzalar deb atalgan Sambhaladan kelgan ta'sirli o'zbek jangarilari ham qo'shildi. Ularning barchasi Akbar sudida Rajput hindu shahzodalari nomzodiga qarshi boʻlgan. Yaxshiyamki, Barn uchun qoʻzgʻolonchilar bir-biri bilan aloqa oʻrnata olmadi va 1567 yilda feodallarning bu isyoni bostirildi. Mirzalar Gujaratga qochib ketishdi.
Gujaratda 1537-yilda Bahodir Shahning xiyonatkorona qatag'on qilinishidan so'ng portugallar turli feodallar tomonidan hokimiyat uchun kurashdilar. Ular birodarlik asosida birlashdilar,-- turklar, afg'onlar, absoniylar va b. "Mirza" ham hokimiyatni da'vo qilgan holda kurashga qo'shildilar. Akbar qoʻshinlari ularga qarshi Gujaratga joʻnatilgan, 1572 yilda Gudvkarat davlati mugʻallar tomonidan bosib olingan. Biroq Mugʻal qoʻshini Agʻraga qaytishi bilanoq Mirzalar yana isyon koʻtarib, mugʻullar Gujaratni qayta egallashlari kerak edi.
Musulmon hukmdori Bengalning bosib olinishi (Qaysi (Akbarning vassal sanalgan) o'zini mustaqil deb e'lon qildi, ikki yildan ko'proq vaqtni oldi.Bu borada fathlar vaqtincha to'xtadi.Keng imperiyaning ichki tuzilishi masalalari o'z oldiga keldi.
Mug'ul davlatidagi asosiy bo'lim moliyaviy bo'lib, unga divan rahbarlik qilgan. Soliq idoralari asosan hindlar edi. Armiyada mir-i-bakhshining bosh kvartirachisi va xazinadori jagirlarni rasmiylashtirish ustidan nazoratni amalga oshirishdi, koʻrib chiqishlarda esa askarlar va jihozlarni tekshirdi. Qolganlarini alohida harbiy rahbarlar hal qilib, ularning boʻlinmalariga qoʻmondonlik qilgan. Din ishlari bo'limi "Sadarat" deb nomlandi. Bosh sadr musulmonlarning jinoiy va fuqarolik daʼvolari boʻyicha hakamlarni tayinlab, suyurgal tarqatishga masʼul boʻlgan. Mintaqa va tumanlarda fuqarolik va harbiy hokimiyat bir-birini boshqarishi va separatizmning har qanday koʻrinishlarini bostirishi kerak boʻlgan parallel harakat qildi. Ba'zi katta hududlarda ham o'z hududiy sadralari bo'lgan.
Mug'ullar imperiyasi tarkibiga kirgan aholi ko'plab qabila va xalqlarga tegishli bo'lib, turli tillarda so'zlashardi, ijtimoiy rivojlanishning turli darajalarida bo'lib, kasta bo'linishi va diniy e'tiqodlar bilan bo'linib ketdi. Biroq, aksariyati qishloq aholisining tor dunyosida yashagan. Dehqonlar davlatga ijara haqini er soligʻi koʻrinishida toʻlagan. Garchi hukumat bu ijara solig'ining uzluksiz oqimiga qiziqqan bo'lsa-da, na davlat, na feodallar dehqonlarning iqtisodiy faoliyatiga aralashishdi.
Shtatdagi ulush hosilning 1/3 qismi deb e'lon qilindi. Asosan, bunday soliq "adolatli" deb qabul qilingan, ammo ba'zida dehqonlar uni to'lay olmagan. Keyin soliq qoʻshinlar yordamida yigʻildi. Xronikalarda "isyonkor qaroqchilar" qishloqlari haqida ma'lumotlar bor, u erda devor ortida yashirinib yurgan dehqonlar o'zlarini Akbar jangchilaridan himoya qilishgan. Bir kuni Anbarning oʻzi fil bilan loy devorini ezib, jazo boʻlaklarining boshiga qishloqqa kirib keldi.
Erni o'zlashtirish davlat burchi bo'lib, soliq yig'uvchiga qat'iy buyurilgan (butun mos hudud ekilishini ta'minlash uchun. Soliq yig'ish ishlarini soddalashtirish uchun Akbar o'z davlatining markazida barcha ekiladigan yerlarni o'lchashni joriy etdi. O'zboshimchalik bilan siqib, cho'zilishi mumkin bo'lgan arqon bilan emas, balki bambuk xodisa bilan.
Mughal Xindistonidagi qishloq jamoasi murakkab organizm edi. Mahalla mulkdori sifatida jamoa kichik hududni, odatda, bitta qishloq atrofida tashiydi. Kommunal elita bu hududdagi ekiladigan yerlarga soliqlarni to'lash tartibi va yig'ish bo'yicha mas'ul bo'lgan.
Biroq kommunal sanʼatkorlar va xizmatchilarning doimiy mijozlari boʻlgan, baʼzan bir nechta qishloqlarda. Shunday qilib, har bir qishloqda deyarli o'z moharasi bor edi - dalalarning qo'riqchisi va himoyachisi, ammo bir xanuz ikki qishloqqa, bitta zargarga - beshta qishloqqa va boshqalarga xizmat qilishi mumkin edi. Berilgan qishloq tumaniga xizmat ko'rsatuvchi turli xil hunarmandlarning umumiy soni o'rtacha 7-12 kishi bo'lishi mumkin edi. Kommunal hunarmandlarga, qoida tariqasida, qilingan har bir narsa uchun haq toʻlanmagan, balki ish uchun hosilning bir qismi yoki foydasiz er uchastkasi bilan taʼminlangan. Shuni ham taʼkidlash kerakki, bir qishloqning jamoat aʼzosi qoʻshni manzilgohda tengsiz egasi sifatida qoʻshimcha ravishda er uchastkasini olishi mumkin. Shuning uchun jamoaning qudratining aniq ko'lamini aniqlash qiyin, ammo bir nechta qishloqlarning dehqonlari bozor yordamisiz kerakli handicraft tovarlarini sotib olishga muvaffaq bo'lishdi.
Qishloqdan keltirilgan mablag'larni to'liq to'lash bilan soliqlarni to'lash uchun boshliq ushbu jamoaning barcha loyihalarining 1/10 miqdorida soliqqa tortilmaydigan uchastkaga ega bo'ldi.
Akbar tomonidan davlatning markaziy hududlarida dehqonlar uchun og'ir yuk tabiiy soliqni pulga o'tkazish uchun amalga oshirildi. Hind dehqoni, pul olish maqsadida, endi o'z mahsulotlarini o'zi sotish uchun yoki kommunal boshliq orqali bozorga ko'proq murojaat qilishga majbur bo'ldi va savdogar va ta'vogarga ko'proq bog'liq bo'lib qoldi. Akbar ko'plab kichik soliqlarni bekor qilgan bo'lsa-da, feodallar ularni yig'ishda davom etdilar va faqat o'z foydasiga.
Dehqon xo'jaligi soliqni to'lashdan tashqari, davlat uchun bepul ishlashga majbur bo'ldi, asosan qal'alar, shaharlar qurilishida va boshqalar. Bu burch begar deb nomlandi. Ayniqsa, yaqin atrofda qalʼa oʻrnatilsa, u holda Akbar atrofdagi qishloqlarni ushbu qurilish bilan bogʻlagan boʻlsa, qiyin boʻlgan.
Feodalizm davrida Hindistondagi har bir yirik davlat, asosan, o'zining yerga egalik qilishini mustahkamlashga intildi. Davlat yerlarining mavjudligi xazinaga ijara solig'ini yig'ish va feodallarga shartli grant sifatida yerlarni taqsimlash imkoniyatini yaratdi. Ular davlat armiyasini tashkil etgan qo'shinlar kontingentlarini saqlash majburiyatini oldilar. Kuchli qo'shin ichki tartibsizliklarni bostirish, qo'shnilardan himoya qilish va yangi hududlarni bosib olish imkoniyatini yaratdi. Biroq, feodallar kuchayganlaridan so'ng, shartli grantda berilgan yerlarni o'z mulkiga aylantirishga harakat qildilar Bu davlat va xususiy feodal mulk o'rtasidagi kurash butun feodal davr mobaynida davom etdi.
Mugʻal davlatida Xalisa va Jagʻir erlariga davlat egalik qilishning ikki shakli boʻlgan. Butun bosib olingan hudud davlat yerlari fondiga o'tdi, bu fonddan khalisa deb nomlandi hukmdor jagirlarni tarqatdi, shuningdek turli ruhoniylar va ilohiyotchilarga grantlar berdi. Halisning bunday suyuqligi uning hajmini hisoblashga imkon bermaydi, halis faqat davlat mulki edi.
Ichki savdoni daryo kemalari va karvonlarni jihozlagan alohida yirik savdogarlar ham, qishloqdan qishloqqa borgan kichik lotus ishlab chiqaruvchilar ham amalga oshirdilar. Qishloqlarda muntazam ravishda bazalar o'tkazilib kelinardi. Dehqonlar birinchi navbatda tuz yoki kokos, barlardagi temir va shunga o'xshash narsalarni iqtisodiyot uchun zarur bo'lgan narsalarni sotib olishardi. Qo'shinni maxsus qabila-kastalar - birinjari (banjara) oziq-ovqat bilan ta'minlagan. Ular o'zlarining chorva mollari - qoramol va tuyalari bilan armiyaga ergashib, ariq, tuz va boshqalarni ko'tarib yurishdi. Banjara odatda Gujaratis edi. Ularni butun Hindiston janubida topish mumkin edi.