Mundarija: kirish bob sharq adabiyotida lirik janrlarning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti

2.2. Erkin fikrlash adabiyoti va uning asoslari
Abu Nasr Forobiy(870-950) - shifokor, tabiatshunos, matematik, faylasuf, musiqa biluvchisi, bastakor, sayohatchi, siyosatchi, Arastu izdoshi, erkin fikrlash adabiyotining asoschisi. Forobiyning «Hikmat gavhari», «Fozil shahar aholisining qarashlari» asarlarida sxolastika bilan kurashi. Forobiyning qadimgi yunon falsafasi dunyoqarashiga ta’siri: dunyo moddiydir, o‘z qonunlariga bo‘ysunadi, lekin ilohdan, ruhdan xoli emas. Al-Forobiy tasvirlagan ideal shahar-davlat.
Abu Rayhon al Beruniy(973-1048) - erkin fikrlovchi adabiyot vakili. Xorazmda tug‘ilgan, Abu Ali ibn Sinoning zamondoshi va do‘sti. Beruniyning dunyoqarashi, ilmni dindan ajratishga urinishlari. Beruniyning Mazdak kabi xalq himoyachilariga hamdardligi.
Abu Ali ibn Sino(Abu Ali El Husayn ibn Abdulloh ibn Hasan ibn Sino - Avitsenna). Hayot yillari - 980-1037. Buxoro yaqinidagi Afshoq qishlog‘ida tug‘ilgan. Buyuk olim, faylasuf, shifokor, shoir. Avitsenna ijodi jahon madaniyati xazinasining boyligidir. Abu Nasr Forobiyning Arastuning “Metafizika” asariga bergan mulohazalari va ularning Abu Ali ibn Sino dunyoqarashini shakllantirishdagi ahamiyati. Abu Ali ibn Sinoning yirik olimlar bilan ilmiy aloqalari (Abu Rayhon Beruniy).
Abu Ali ibn Sinoning sarson-sargardonliklari (Nishopur, Abiverd, Rey, Hamadan, Isfahon, G‘azna, Xorazm, Urganch va b.).
Ibn Sino lirikasi (qasidalari, g‘azallari, ruboiylari) («O‘z qilgan ishingdan o‘ksang yomon», «Ko‘ngul, nafsga bog‘lanasan», «Do‘stim bugun dushmanim bilan birga edi», «Hammasi so‘zlarda yashiringan , menga bo‘ysunadi").
Ibn Sino lirikasining asosiy motivlari. Xalq she’riyatining an’analari.
Abu Ali ibn Sinoning o‘n yetti jildlik “Kitob ash shifo” (“Shifo kitobi”) va besh jildlik “Al qonun Fi-t-tibb” (“Canon”). tibbiyot fani") tibbiy qo‘llanma sifatida.
Abu Ali ibn Sino va jahon madaniyati.
Nosiri Xosrov(1004-1075). Bidatchi, erkin fikrlovchi, mutafakkir va shoir, sayohatchi, nosir, ismoiliylik targ‘ibotchisi, diniy tariqat asoschisi. Hozirgi Tojikiston hududidagi Qubadyan shahrida tug‘ilgan. Qur'onning allegorik talqini va ismoiliylarning diniy-siyosiy ta'limoti (Fotimiylar, 765). Ismoiliylik pozitsiyasidan erkin fikrlash, Nosiri Xosrov ijodi. Saljuqiylarga qarshi muxolifat, ijtimoiy quyi tabaqalarni singdirish. "Tog‘ oqsoqoli" Hasan ibn Sabbohning Fidai (mehroblar) ordeni. Birinchi Misr xalifasi Muhammadning qizi Fotimaning avlodidan bo‘lgan Masihiy deb e'lon qilinishi. Fotimiylar sulolasi va ismoiliylik bid’ati. Fotimiylarning qadimgi yunon falsafasiga sodiq munosabati.
Nosiriy Xosrov - Fotimiy (Ismoiliy) voizi. Armaniston, Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Arabiston, Shimoliy Afrikada, hozirgi Ozarbayjon hududida Nosiri Xosrovning fotimizmni targ‘ib qilishi. Nosiri Xosrovning Xuroson oliy missiyasi sifatida qabul qilinishi. Quvg‘in va Pomirga qochib ketish.
Nosiri Xosrov tibbiyot, Evklid geometriyasi, matematika, astronomiya, geografiya, falsafa, ilohiyot, dinlar tarixi, musiqa, Sharq xalqlari tillari va adabiyotlarini biluvchisidir.
Nosiri Xosrovning lirik asarlari. Poetik asarlarda Nosiri Xosrovning ikki tilliligi (arab va fors). Qasidalar va ularning o‘ziga xos xususiyatlari, panegirizm va falsafiylik (“Aql va ma’rifat haqida”). Shoir ijodidagi an’analar (sud she’riyati) va yangilik. Ijtimoiy motivlar (ustozlarni qoralash).
Nosiri Xosrovning “Sayyorning sayohat zahiralari” (1061) falsafiy risolasi turli bilim sohalariga oid qomus sifatida. Aristotel, Forobiy, Abu Ali ibn Sinolarning ta’siri. Panegirik mehnat va mehnatkash odamga.
“Imon yuzi” diniy (ismoiliy) risolasi. Undagi shariat qoidalarining ismoiliylik ruhida talqin qilinishi. Nosiri Xosrovning ratsional va asosli qarashlari risolasida aks ettirish¹⁰.
Risolasi – Nazira “Ikki hikmat to‘plami” (1069-1070). Munozara, raqobat, dialog shakli asar tuzilishining o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Yunon falsafasi va ismoiliylik o‘rtasidagi bahsda ularning o‘xshashligini, uyg‘unligini ko‘rsatish istagi.
Nosiri Xosrovning “Sayohat kitobi” nasriy kitobi. Unda o‘sha xalqlar, uzoq yillar sayohat qilgan, ismoillik dinini targ‘ib qilgan Nosiri Xosrov haqida ko‘rgan, eshitgan hamma narsa aks etgan.
Nosiri Xosrovning “Baxt kitoblari” va “Nur kitobi” didaktik kitoblari (1070-1071). Bu kitoblar syujetining parchalanishi, kitoblarning she’riy tuzilishidagi “quti” tamoyili. Asarlarning ijtimoiy motivlari, insonga hurmat g‘oyasi. Amirlarning yirtqich hayvonlar obrazi. Nosiri Xosrovning ijtimoiy utopiyasi insonparvar, oqilona hukmron boshchiligidagi kuchli, adolatli monarxiyadir.