Mundarija kirish I – bob. Biotexnologiyaning rivojlanishi

I.2. Biotexnologiyaning rivojlanish tarixi
Biotexnologiya fani O’zbekiston uchun eng kenja fanlardan bo’lib, uni tarixi uzoqqa bormaydi (qadimiy biotexnologiyalar; non yopish, qatiq tayyorlash va x.k. bundan istisno). Bu fan asosan O’zbekiston Fanlar akademiyasining mikrobiologiya institutida, genetika va o’simlikdar eksperimental biologiyasi institutida hamda Respublika Kimyo birlashmasiga qarashli bir qator zavodlarda (Yangiyo’l biokimyo zavodi, Andijon gidroliz zavodi, qo’qon spirt zavodi) rivojlanib kelmoqda.
Biotexnologiya ixtisosligi bo’yicha birinchi o’zbek akademigi A.G.Xolmurodov (1939- 1996) fuzarium avlodiga mansub zamburug’lardan NAD-kofermenti va vitaminlar kompleksi (V guruhiga kiruvchi vitaminlar, vitamin RR, Q 10 va x.k.) tayyorlash texnologiyasini yaratdi. Akademik M.I.Mavloniy O’zbekistonda uchraydigan achitqi zamburug’larni tahlil qilib, ularni nonvoychilik, vinochilik va chorvachilikka qo’l keladigan turlarini topdi va ular asosida maxsus xamirturushlar va vinochilik uchun achitqi tayyorlash texnologiyalarni yaratdi.
Professor Q.D.Davranov MDH mamlakatlarida birinchilardan bo’lib yog’ parchalovchi lipaza fermentini tayyorlash texnologiyasini yaratdi. Bu fermentni ko’p shakliligi sabablarini tahlil qilaturib, har bir biotexnologik jarayon uchun o’ziga xos spesifiklikka ega bo’lgan lipaza fermenti zarur degan fikrga keldi va buni amaliyotda tasdiqlab berdi. Q.D.Davranov yaratgan "Er malhami" biopreparati, azot o’zlashtiruvchi mikroorganizmlar asosida tayyorlangan bo’lib, mamlakatimiz qishloq xo’jaligida keng qo’llanilmoqda. Bundan tashqari Q.D.Davranov rahbarligida sellyulozalignin biokarkasini (g’o’zapoya, samon, kanop poyasi, qipiq va boshqalar, maxsus tayyorlangan bazidiomisetlarning fermentlari ishtirokda tabiiy
sellyulozalignin birikmalari parchalanishini amaliyotda ko’rsatib berildi.
Biologiya fanlar do’ktiri. J.Tashpulatov, somon va g’o’zapoyani parchalashda "trixoderma xarzianum" deb atallish zamburug’ fermentlaridan foydalanish mumkinligini ilmiy asoslab berdi va bu texnologiyani amaliyotga qo’llash taklif va muloxazalarini chop etdi. J.Tashpulatov yaratgan bu texnologiya qo’llanilganda somonda shakar miqdori 6-7%ga etgani, unda vitaminlar, aminokislotalar paydo bo’lganligi va shu tufayli somonni oziqa-birligi bir necha barobar oshganligi isbotlab berilgan.
O’zbek olimlaridan T.G.Gulomova, Z.R.Axmedova, S.M.Xodjiboeva, Z.F.Ismoilov, I.J.Jumaniyozov va boshqalar mamlakatimizda mikrob biotexnologiyasining rivojlantirish ustida chuqur ilmiy va amalliy ishlar olib bormoqdalar. SHuningdek, marhum professorlar M.M.Murodov va T.Yu.Yusupovlar olib borgan chuqur ilmiy izlanishlar asosida katta ilmiy amaliy nazariyalar yaratilgan.
Yuqorida fikr etilgan uch zavodda (Andijon gidroliz zavodi, qo’qon spirt zavodi, Yangiyo’l biokimyo zavodlarida) spirt olish uchun zarur bo’lgan amilaza fermentini ishlab chiqarish bo’yicha chuqur izlanishlar olib borilmokda.
Bu kabi biotexnologik ishlab chiqarish nazariyalarini yaratish, uni amaliyotga tadbiq etish ishlari yuzasidan O’zFA Mikrobiologiya instituti va Toshkent Davlat Agrar Universiteti qishloq xo’jalik biotexnologiyasi kafedrasi hamda O’simliklar biotexnologiyasi laboratoriyasi olimlari faol ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar.
Mamlakatimiz ravnaki, uning iqtisodini yanada oshirish maqsadida eng avvalo quyidagi biopreparatlarni ishlab chiqarishni yo’lga qo’ymoq zarur:
Oziq-ovqat va chorvachilik uchun oqsil moddalari;
Aminokislotalar;
Organik kislotalar (limon kislotasi va uni urnini bosadiganlar);
Antibiotiklar (birinchi navbatda 4 - 5 avlodga mansub antibiotiklar);
Vitaminlar;
O’simliklarni himoya qilish vositalari ishlab chiqarish.
Afsuski, yuqoridagilar hozirgacha mamlakatimizga tashqaridan, valyutaga keltiriladi. Olimlarimizni, qolaversa bugungi kunda ta’lim olayotgan talabalarni oldilariga qo’yiladigan ko’p sonli masalalarni eng dolzarblari yuqoridagilardan iborat.