Mundarija: kirish I. Bob. Antik davr migratsiyasi

2.2 Antik davr etnik jarayonlarning ahamiyati
Miloddan avvalgi V-VI asrlarda tabiat to‘g‘risidagi bilimlar va falsafa hali birbiridan ajralmagan edi. Garchand antik davr falsafasinng, madaniyatining ilk bosqichida olam haqidagi ilmiy-nazariy mulohazalar hali asotiriy qarashlardan to‘liq ajralmagan bo‘lsa ham, odamlar tomonidan narsa-hodisalar o‘zlashtirilishi orqali, salohiyat va bilimlar madaniy jihatdan jamoa va jamiyat ehtiyojlarini, manfaatlarini ta’minlash uchun qo‘llanilganini hamda egallangan bilimlarning endigina differensiallashuv, konkretlashuv, aniqlashtirilish tarzda qaror topish uchun muhim imkoniyatlar, sharoitlar sifatida yuzaga kelganini alohida ta’kidlash lozim. Yunon faylasufi Parmenid fikricha, borliq ko‘plik, o‘zgarish bo‘lib kelmagan, boshqa narsalardan kelib chiqmagan holda, u yakkadir bilishda aql maqomiga alohida e’tiborni qaratgani o‘laroq, uning butun real jarayonlar to‘g‘risidagi qarashlari ko‘p jihatdan, noilmiy, mifologik xususiyatga ega ekani ma’lum .
Garchi Parmenid olamni o‘zgarish, ko‘p tomonlama hodisalar bilan kelishiga e‘tibor qaratmagan bo‘lsa ham, lekin u borliq deganda, narsalar butunlikka yakkalik va ajralmas tarzda jam bo‘lishini ishora etgan. Pifagor olamda narsa-hodisalar voqe bo‘lish mohiyatini sonlarning mavjudligi, zaruratligi, birlamchi ekani, garmonik tarzda voqe bo‘lishi sifatida tushunib, ularning koinot, tabiat va estetik qarashlardan ajratib bo‘lmasligiga ishora etadi. Madaniyatshunos O.Xateyeva raqamni garmonik prinsipi, dialektik sintez sifatida tushungan Pifagorchilarni butun koinotda sonning ijodiy mohiyati haqidagi ta’limotni ishlab chiqqanlariga bejizga urg‘u bermagan edi ²⁷Bu borada, L.Jmud Pifagorning musiqiy ohanglar bilan koinot jismlari o‘rtasida garmonik birligi haqidagi qarashlarini ilmiy jihatdan atroflicha tadqiq etgan edi .
Anaksimandr moddiy borliqdagi narsa-hodisa, holatlar bir-biriga aloqador, biri ikkinchisiga o‘tishi tarzda qarama-qarshilikni, yakka asosda birikishni yuzaga keltirib, ularning hammasi apeyronda mujassamlashganini va undan ajralib chiqishini ta’kidlagan edi.
Anaksimandrning apeyron to‘g‘risidagi ta’limoti butunlikning doimiyligi va organik tarzda birlashayotgan hodisalarning qaramaqarshiliklar bilan birga ajralmas bo‘lib kelishiga ham ishora etadi. Anaksagor fikricha, jahon “aqli” (“nus”) - eng yengil va nozik modda bo‘lib, u barcha narsalar to‘g‘risidagi bilimga hamda buyuk qudratga ega bo‘lib, ularni harakatga keltiradi va tartibga soladi, turli xil unsurlarni bir-biridan ajratadi, ularning bir xillarini esa qo‘shadi .
Anaksagorning “umum hamma narsada”, degan g‘oyasi Kvant fizikasi nazariyasiga u yoki bu darajada muvofiq kelgan holda, ushbu nazariyadagi elementar zarrachalarning bir-biriga ta’siri, bog‘lanishi ko‘p tomonlama, tasodif tarzda butunlikda voqe bo‘lishi ifodalaniladi. Anaksagor ta’kidlagan substansional aspekt - hodisalarning bir-biridan ajratish, ularning ba’zilarini qo‘shish sifatida ifodalangani bilan birga, u Anaksimandr tomonidan izohlangan narsalar qarama-qarshiligi va birikishi voqeiy umumiyat tarzda ajralmasligi haqidagi tushunchaning aynan o‘zi emas edi. Chunki Anaksagor ta’sirlarning natijasiga signifikativ, differensial va integratsiya xususiyatiga ko‘ra ko‘proq e’tibor bergan bo‘lsa, Anaksimandr borliqning butunlikda hodisalarning ajralmasligi tarzda alohida urg‘u qaratgan. Suqrot esa, bilim - umumiylik haqidagi fikr, tushuncha sifatida to‘xtalib, tushunchalarni ta’riflar orqali ochilishiga, induksiya orqali umumlashtirilishiga urg‘u qaratib o‘tgan edi . ²⁸
Suqrotning o‘z axloq-odob tushunchalarini ta’riflashga va umumlashtirish namunalariga urg‘u qaratishida uning yondashuvi ma’lum darajada tartibli, sinkretik-tizimli bo‘lgani ifodalaniladi. Aflotun insoniyat yashab turgan g‘oyalar dunyosini haqiqiy dunyo sifatida urg‘u qaratgan holda, u bunda insondagi faoliyatlar, harakatlar, undagi yagona maqsad axloqiy idealga qayta-qayta o‘tib borish tarzda amalga oshirilib, shu g‘oyalar olamiga qo‘shilib ketishini nazarda tutgan edi.
Aflotun hech qanday g‘oyalar rol o‘ynamaydigan butunlikda, umumiyatda bir narsani ikkinchisidan ayirish mumkin emasligini, bunda har qanday narsa-hodisalar qandaydir shaklsiz, anglab bo‘lmas xaos, betartiblik ekaniga urg‘u berib o‘tgan, shu bilan birga, narsalarning g‘oyasi ularning zaruriy elementlari birligi tarzda voqe bo‘ladi deb e’tibor qaratgan. G‘oyalar dunyosi haqidagi ta’limot umumiylik tushunchasiga tayanilib, ba’zan u butunlikda jismlarning metafizik tarzda differensiallashuvini va mutlaqlashtirilishini ham nazarda tutadi. Arastu fikricha, Aflotunning g‘oyalar to‘g‘risidagi ta’limotining chalkashlikka, qiyinchilikka olib kelishi sababi umumiylikni yakkalikka nisbatan mutlaqlashtirishi hamda umumiylikni yakkalikka qarama-qarshi qo‘yilganligida .
Arastu Aflotunning xatosini umumiylikni tan olishi emas, balki g‘oyalarning alohida mavjud deb tan olishida hamda umumiylikni yakkalikka qarama-qarshi qo‘yilishida, deya urg‘u berib o‘tgan ekan. Faylasuv S.Yuldashev Arastuning mulohazasini yakkalikdan umumiylikka borar ekanmiz, xususiy bilimni umumiylikka va zaruriylikka aylantirib, xususiy holatlardan qonunga sakrashga urg‘u qaratgan . Epikur esa, Aflotunning g‘oya, Arastuning “birinchi dvigateli - birinchi harakatlantiruvchi kuch” haqidagi qarashlarini qattiq tanqid qilib, u bu borada atomistik qarashlardan kelib chiqib yondashgan, jismlarning birikishi va ajralishi atomlarning miqdor jihatidan qo‘shilishi va kamayishidan iboratdir.²⁹ Epikurning ushbu fikri boshqa ilmiy-sohaviy qarashlariga ham o‘ziga xos ta’sir o‘tkazgan. Epikurning ijtimoiy qarashlaricha, davlat boshqaruvida faoliyat yuritayotgan odamlar konsensusga kelishi aktual hisoblanadi. Bunda kelishuv (konsensus) u yoki bu darajada garmonik xarakterga ham ega bo‘lib, insonlar o‘rtasidagi munosabatlar bir-biriga ziyon qilmaydigan, bir-birini qo‘llabquvvatlaydigan, pragmatik, tashabbuskor harakatlar, faoliyatlar va ishlar orqali, umumiy tarzdagi konsensusning voqe bo‘lish g‘oyasi nazarda tutilgan edi. Ushbu umumiy kelishuv g‘oyasi ijtimoiy qarashlarning sinkretik xususiyatlaridan kelib chiqib yondashilishiga ishora etadi. Akademik A.Losev sinkretizm haqida antik davrdagi gnostitsizm talimotiga tayanib mulohaza bildirgan holda, gnostik qarshlarni nasroniylik e’tiqodidagi ilohiyot bilan birga qayd etib, ularni sezgi bilan biriktirilganiga hamda inson, tabiat, dunyo, ilohni tubdan shaxsiy bo‘lmagan tushuncha sifatida ahamiyat qaratilganiga urg‘u beradi. Biroq A. Losevning gnostiklar sinkretizmi haqidagi bilan L.Tixomirov tadqiq etgan gnostitsizm sinkretizmi to‘g‘risidagi xulosalarning mazmun-mohiyat jihatidan ayrim o‘xshash va yaqinlik tomonlari ham mavjud. L.Tixomirov eng hilma-xil sinkretik birlashmalarni antik yunon gnostitsizmi orqali egallanganini, qadimgi misrliklar, bobilliklar, hindlar, qisman yahudiylik va nasroniylik falsafiy qarashlari bilan birlashtirilganini tahliliy jihatdan o‘rganib chiqqan edi. L.Tixomirov yangi pifogorizm, har xil gnozis, filonizm, keyinroq yangi platonizm, germetizm, manixeyizm va boshqalarni turli e’tiqodlarda qabul qilingan bilimlarning turli xil qismlariga ko‘ra sinkretik tarzda birlashish istagining namoyon bo‘lishi sifatida urg‘u qaratib o‘tgan . Manbalarda gnostitsizm yunoncha “gnosis”, “gnostikos” so‘zi tarzda qayd etilib, bu fenomen bilish ma’nosini anglatadigan tushunchadi .
“Falsafa: ensiklopedik lug‘ati”da gnostitsizm antik davr oxirlarida yuzaga kelgan falsafiy-diniy yo‘nalish deb qayd etilib, moniylik, o‘rta asr dualizmini o‘z ichiga oluvchi “gnostik dinlar” oqimining birinchi bosqichi sifatida ta’kidlangan . Ushbu manbada gnostitsizm turli sharq dinlari (iudaizm, zardushtiylik, Misr va Bobil dinlari), xristianlik, yunon falsafasi va boshqalarni umumlashtirib sintez qilishga uringani, xristian aqidalarini Sharq mamlakatlaridagi diniy-falsafiy bilimlar bilan bog‘lashga intilgani va olamni dualistik nuqtayi nazardan tushuntirishga harakat qilgani urg‘u berilgan . Gnostiklar turli falsafiy va ba’zi sharqona e’tiqodiy qarashlar xususiyatlarini shuchaki birlashtirishni emas, balki ular ayni shunday xususiyatlar bilan nasroniylik kontekstlarini sinkretik tarzdagi, garmonik darajadagi diniy-irratsional ta’limot qaror topishini ko‘zlashgan edi.
S.Gutova antik davr oxiridan ХХ asrning birinchi yarimigacha ilmda sezilarli ta’sirni ta’kidlagan holda, neoplatonizmning nazariy va uslubiy tamoyillari, tizimli ifoda shakllari umumiy birlik tizimlarini qurishga asos bo‘lganini ta’kidlaydi .
Antik davr faylasuvlari olamdagi narsa-hodisa, predmet va jarayonlarni o‘zlari ishlab chiqqan, ilgari surgan ta’limotlari asosida ularni o‘zlaricha (ammo, ilmiymulohaza asnoda) mantiqiy jihatdan birlashtirishga, sinkretik-ilmiy tarzdagi tuzilmaga keltirishga urinishgan edi. Ayni shunday urinishlar antik davr ilmiy qarashlarining mifologik sinkretik tafakkurdan yangicha ilmiy-nazariy ta’limotlar va “sinkretik qoliplar”ning qaror topib, rivojlanib, so‘ngra kengayib (murakkablashib) borishida o‘ta muhim rol o‘ynagan edi. Faylasuf va madaniyatshunos Arxipova birlikka qaytish, dunyoning asl garmoniyasiga o‘tmish g‘oyalarini aktuallashtirish sifatida ta’kidlagan holda, qadimgi insonning sinkretik tafakkurini mantiqiy asos sifatida qadimgi yunon falsafasi, o‘rta asr diniy madaniyati, an’anaviy xalq madaniyati, zamonaviy kosmizm falsafasini olam asoslarini anglashda birlashganiga urg‘u berib o‘tgan.³⁰
U ilmiy bilimlar rivojlanishining zamonaviy bosqichi, ixtisoslashuvi va differensiallashuvi ko‘proq fanning birligiga tobora moyillik bilan qayd etgani o‘laroq: “Barcha ilmiy bilimlarni integratsiyalashuvining asosiy omillari umumiy metodlar, nazariyalar, tadqiqot tamoyillar - matematik, kibernetik, tizimli, shuningdek, ularni differensiallash orqali bilimlarni sintez qilish - mavjudlari tutashgan joyda yangi fanlarni yaratishdir” - deya ta’kidlaydi . Tarixiy jarayonlar silsilasi shuni anglatadiki, insonlarning munosabatlari qolipida ba’zan eklektik qarashlardan chiqib, kritik-analitik va argumental-kreativ to‘xtamga kelish, sinkretik qarashlar tomon tartibga tushish, tizimlashib borish, garmoniya, birlashish (hatto nihoyasiga yetmagan tarzda ham) amalga oshgan bo‘lsa, ba’zan obyektga munosabat qilishda notekis-nomutanosib, abstraktiv-nohaqqoniy tarzda sinkretik qarashlardan chetga chiqib, eklektik qarashlarga moyilliklar kuzatilganiga ham ishora etadi.
Dunyoviy munosabatlarda inson butunlikning ikki qarama-qarshi yo‘lidan birini o‘zi tanlab kelgan, u o‘z madaniy-umuminsoniy, ruhiy-gumanistik, ma’naviy-axloqiy va ijtimoiy-haqqoniy qarashlari qay darajada rivojlanganiga qarab, (ba’zida mutlaq bo‘lmasa ham) o‘zicha ma’qul topgan yo‘nalishda ketavergan. Inson mana shunday tanlovlarda ba’zan adashgan bo‘lsa, ba’zan boshqa paytda tegishli xulosalar chiqarib o‘zini-o‘zi takomillashtirib, hayotini tartib-intizom asosida qurishga, pragmatik, ijobiy tomonlama tizimli turmush kechirishga, narsa-hodisalarni obyektiv o‘rganish uchun haqqoniy bo‘lishga o‘z e’tiborini qaratib kelgan ongli xilqatdir
Antik davr va qadimgi yunon falsafiy ta’limotlariga ko‘ra, narsalar yaxlitligi va eklektik holati haqidagi qarashlar bir-biridan imkon qadar (kamchiliklari bo‘lsa ham) sekin-asta, o‘ziga xos tartibli, tizimli tarzda farq etib borganini, o‘sha zamon eklektizmi bilan sinkretizmi ko‘pincha muayyan ehtiyoj va manfaatlar uchun bir-biriga qorishtirilib qo‘llanilganini, butunlik-mushtaraklikka qaratilgan ilmiy-ratsional pozitsiyalarning konsensusi masalasi hali ancha bahsli va ilmiy munozarali tarzda umumiy yechim topmaganini, ba’zida chalkashliklari kuzatilib turilganini ifodalaydi³¹. Lekin antik davrdagi atoqli olimlarning butunlik, yaxlit olam, narsa-hodisalar haqida umumiyatni u yoki bu substansiya tarzda nazarda tutib ilgari surgan mulohaza va ta’limotlari zarurat bo‘lib turgan yangicha sinkretik qolipdagi g‘oyalar qaror topishi uchun (ayniqsa, intensiv-ratsional jihatdan) ijobiy ta’sirni ko‘rsatmasdan qolmagan edi.


XULOSA
Xalqlarning buyuk ko'chishi davrida turli turkiy qabilalar Pannoniyadan Zabaykaliyagacha cho'zilgan Buyuk Cho'l kamarining keng hududlarida to'plangan. Ular maxsus etnik makon yaratdilar. U yoki bu ko'chmanchilar jamoasining nazorati o'rnatilgan va bu ko'chmanchilar o'zlarini birlashtirgan hududlar ko'chmanchi qabilalarning o'ziga xos hududi edi. Boshqa vahshiy dunyolardan farqli o'laroq, bu hududning chegarasi turkiy etnik makonning chegarasi emas edi. Bu chegara bu ko'chmanchi jamoani tashkil etuvchi odamlar doirasi bo'lib, unga mansubligi sayqallangan qarindoshlik me'yorlari bilan belgilanadi. Turkiy vahshiylar dunyosi tarqoq fazoviy tuzilishdir. Evrosiyo cho'l yo'lagi eng muhim qit'alararo arteriyalardan biri bo'lib, u bo'ylab turli Hun qabilalari, keyinchalik avarlar va bulgarlar Evropaga ko'chib o'tgan. Xalqlarning Buyuk Migratsiyasi davrida Rim tsivilizatsiyasiga dushman bo'lgan ko'chmanchilar to'lqinlari Meotida va Tanaisni siqib chiqardi, degan fikr bor edi. Uyg'onish davrigacha sharqdan "varvarlar" ning bostirib kirishi haqidagi g'oyalar hukmronlik qilgan. Buyuk ko‘chish davrida turkiy etnik makonning ko‘chmanchilari o‘zlashtirdilar turli vositalar yo'lda duch kelgan o'troq qishloq xo'jaligi qabila dunyosiga moslashish: davriy reydlar, muntazam talon-tarojlar, joriy etilgan "vassalage", irmoq.
Slavyan qabilaviy makonining o'ziga xos xususiyati uning Rim dunyosidan nisbiy uzoqligidir. Barbarikumning chekkasida bo'lgan slavyan qabilalari migratsiya jarayonlariga faol qo'shilishdi. Taxmin qilish mumkinki, slavyan qabilalari o'rtasidagi migratsiya jarayonlari boshqa qabilalarning oldingi ko'chishlariga va ularning natijalariga o'ziga xos moslashish edi. Rim tsivilizatsiyasining chegaralariga yaqinlashib, slavyan qabilalari dastlab emas, balki bu dunyo bilan o'zaro ta'sir qilish va aloqalarni kengaytirishga intilmadi. Slavyanlarning imperiyaga nisbatan keyingi faoliyati asosan imperiyaning o'zi, shuningdek, avar qabilalarining paydo bo'lishi tomonidan qo'zg'atildi. Slavyan qabilalari, janubga ko'chib o'tishni boshlagan va VI-VII asrlarda Bolqon yarim orolida turar-joy qurishni tugatgan holda, frakiyaliklar, iliriyaliklar va keltlar bilan birlashgan. Ular turkiyzabon bulgarlarni oʻz muhitida tarqatib yubordilar, epirotlar, yunonlar bilan aloqa oʻrnatdilar va janubiy slavyan etnik guruhlariga asos soldilar.
Va nihoyat, xalqlarning buyuk ko'chishi deb ataladigan hodisaning sabablari nimada? Buyuk ko‘chish arafasida german va slavyan qabilalarining xo‘jalik hayotidagi sifat o‘zgarishlari ijtimoiy boylikning o‘sishiga olib keldi. katta raqam unumli mehnat bilan band bo'lmagan odamlar. Qabila elitasi boylik to'plash zarurligini his qildi, uni olish vositalari imperiyadagi yurishlarga aylandi. Bu yurishlar Rim davlati yerlariga keyingi hijratlar uchun zamin tayyorlagan. Shu bilan birga, Rim imperiyasi faol rol o'ynadi, ko'pincha varvarlarni ko'chib o'tishga undadi. Xunlarning Markaziy Evropada paydo bo'lishi migratsiya jarayonlarini keskin tezlashtirdi. Ularning ko'chirilish sabablari o'troq xalqlarnikidan biroz farq qiladi. Ko'proq darajada ular bilan bog'liq tabiiy omillar, ularning ko'chmanchi jamiyatlarga ta'siri qishloq xo'jaligiga qaraganda kuchliroqdi
Antik davr va qadimgi yunon falsafiy ta’limotlariga ko‘ra, narsalar yaxlitligi va eklektik holati haqidagi qarashlar bir-biridan imkon qadar (kamchiliklari bo‘lsa ham) sekin-asta, o‘ziga xos tartibli, tizimli tarzda farq etib borganini, o‘sha zamon eklektizmi bilan sinkretizmi ko‘pincha muayyan ehtiyoj va manfaatlar uchun bir-biriga qorishtirilib qo‘llanilganini, butunlik-mushtaraklikka qaratilgan ilmiy-ratsional pozitsiyalarning konsensusi masalasi hali ancha bahsli va ilmiy munozarali tarzda umumiy yechim topmaganini, ba’zida chalkashliklari kuzatilib turilganini ifodalaydi. Lekin antik davrdagi atoqli olimlarning butunlik, yaxlit olam, narsa-hodisalar haqida umumiyatni u yoki bu substansiya tarzda nazarda tutib ilgari surgan mulohaza va ta’limotlari zarurat bo‘lib turgan yangicha sinkretik qolipdagi g‘oyalar qaror topishi uchun (ayniqsa, intensiv-ratsional jihatdan) ijobiy ta’sirni ko‘rsatmasdan qolmagan edi.
Xalqlarning buyuk koʻchishi jarayoni slavyan va turkiy qabilalarning, jumladan, Sharqiy Rim imperiyasi hududining bir qismiga koʻchishi bilan yakunlandi. V asrda allaqachon slavyanlar (Lotin va yunon manbalariga ko'ra slavyanlar) Dneprdan Odergacha va Polissiyadan Sharqiy Karpat mintaqasigacha bo'lgan hududni o'zlashtirgan (qarang: Praga madaniyati). Yuqori Dnepr viloyatidan ularga yaqin guruhlar (Qarang: Zaozerye) zamonaviy janubi-sharqiy Estoniya, Pskov viloyati va Yuqori Volga (uzoq madaniyat tepaliklari) hududiga joylashdilar. Slavyanlarning boshqa guruhlari Desna va Seym havzasini (Kolochinskaya madaniyati) egallagan, shuningdek, Ukraina o'rmon-dashtlari orqali zamonaviy markaziy Moldaviyaga (Antes) tarqalgan. 6-asrning o'rtalariga qadar slavyanlar Oderdan tashqariga (keyin asta-sekin Elbagacha bo'lgan erlarni o'zlashtirdilar) va Pomorie (qarang: Sukov - Dziedzitsy), Karpat havzasining shimoli-sharqida (ehtimol, Lombardlar bilan kelishilgan holda), Quyi Dunay (qarang Ipotesti - Kyndeshti - Churel). 520-yillardan boshlab sklaviyaliklar va anteslarning Bolqon yarim oroliga bosqinlari maʼlum boʻlgan. 540-542, 548-551, 570-yillarning oxiri - 580-yillarda sklavin guruhlarining yurishlari ayniqsa ommaviy edi. Ular bilan birgalikda yoki alohida Bolqonlarga bosqinlarni Sharqiy Yevropa koʻchmanchilari ham amalga oshirgan, ular orasida V asrdan boshlab gʻarbiy turkiy guruhlar hukmronlik qilgan (qarang Proto-bolgarlar). 580-yillardan kechiktirmay, slavyan guruhlari Tesaliyada, VII asrning 1-uchdan biriga kelib - G'arbiy Bolqonda, Janubiy va Sharqiy Alp tog'larida yashagan (qarang: Serblar, xorvatlar, slovenlar va boshqalar).
Vizantiyaliklarning slavyanlar va avarlarga qarshi forslar bilan tinchlik o'rnatganidan keyin boshlangan qarshi hujumi (591), Fokas qo'zg'oloni (602) va Sharqiy Rim imperiyasining Dunaydagi chegarasining qulashi bilan yakunlandi. .
VII asrda slavyanlar butun Bolqon yarim oroli boʻylab Peloponnesgacha joylashib, qabila knyazliklarini – “Sklaviniya”ni tashkil qildilar, baʼzi guruhlar Kichik Osiyoga koʻchib oʻtdilar, Krit va Janubiy Italiyagacha bostirib bordilar.
Garchi Vizantiyaning ulkan kuchlari arab istilolariga qarshiliklar tomonidan tortib olingan bo'lsa-da, VII asrning 2-yarmidan boshlab Bolqon janubida Konstantinopol hokimiyatini tiklash boshlandi. VII asrning oʻrtalaridan boshlab, yangi erta siyosiy shaxslar Sharqiy Yevropa dashtlarida (qarang: Buyuk Bolgariya, Pereshchepinskiy xazinasi, Voznesenka). 660-680-yillarda xazarlarning kengayishi natijasi bolgarlarning bir qismining Bolqonga ketishi bo'lib, u erda Birinchi Bolgar qirolligi va Sharqiy Evropaning janubida Xazar xoqonligi tashkil topdi.
Xalqlarning buyuk migratsiyasining tugashi bilan Yevropa, Osiyodagi migratsiya jarayonlari, Shimoliy Afrika, Yaqin va O'rta Sharqda ularning roli to'xtab qolgani yo'q jahon tarixi allaqachon boshqacha edi. Xalqlarning buyuk ko'chishi juda katta tarixiy oqibatlarga olib keldi. Rim imperiyasi bilan bog'liq bo'lgan tsivilizatsiya ulkan g'alayon va vayronagarchilikni boshdan kechirdi. Bundan buyon qadimgi anʼanalarning asosiy tashuvchisi Sharqiy Rim imperiyasi boʻlib, ularda chuqur oʻzgarishlar yuz bergan (qarang Vizantiya ). G'arbiy Rim imperiyasi o'rnida uning madaniyati elementlarini o'ziga singdirib, yangi siyosiy tuzilmalar - "varvar qirolliklari" paydo bo'ldi, ular prototipga aylanishlari kerak edi. Yevropa davlatlari O'rta asrlar va zamonaviy davrlar.
Yevropaning etnolingvistik xaritasi asosan german va slavyan xalqlari tomonidan belgilana boshladi. Yevroosiyodagi turk, fin-ugr, eron, kelt va boshqa xalqlarning yashash joylari va nisbati sezilarli darajada o'zgargan. Yevropa tsivilizatsiyasi o'rta asrlar davriga kirish uchun antik davr bilan ajralib chiqdi.