Mundarija kirish I bob. Badiiy ijod psixologiyasi

Adabiy tip (yunoncha tupos-nusxa, tamg’a; namuna) – muayyan guruh, ijtimoiy tabaqa, sinf vakillarining ma’lum davrdagi xususiyatlarini va iroda yo’nalishini to’la, yorqin aks ettiruvchi mukammal xarakterdir. Shunga ko’ra har bir adabiy tip, ayni chog’da, mukammal xarakterdir. Shu ma’noda Yo’lchi (“Qutlug’ qon”), Saidiy (“Sarob”), Otabek (“O’tgan kunlar”), Hamlet (“Hamlet”), Otello (“Otello”), Qori Ishkamba (“Sudxo’rning o’limi”), Ulug’bek (“Ulug’bek xazinasi”), Zaynab (“Zaynab va Omon”), Bobur (“Yulduzli tunlar”) kabilar adabiy tiplardir. Chunki ularning har birida – muayyan ijtimoiy hayotning bosh haqiqatlari va xususiyatlari, davr odamlari qalbidagi hokim va yetakchi tuyg’ular ta’sirchan ifodasini topadi.
Adabiy tiplarda insonga xos xususiyatlar shunchalik aniq va umumlashgan tarzda aks etadiki, ular umuminsoniy va umriboqiy xususiyat kasb etadi, davrlar, asrlar o’zgarsa-da, ular insonlarning xarakterli xislatlariga esh bo’laveradilar. Jumladan, o’ta rashkchi, ishonuvchan odamlarni – Otello, sevgi yo’lida iztirob chekuvchi, atrofidagi odamlarni “ko’rmaydigan”, “sezmaydigan” darajadagi oshiqni Majnun deb yuritish hamon amaldadir.


XULOSA
Badiiy psixologizm masalasi tarixini rus va o‘zbek adabiyotshunosligi doirasida qo‘rib chiqar ekanmiz, o‘zbek adabiyotshunosligida bu masalada amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ilmiy tadqiqotlar bugungi kunda dolzarb va zarur ekanligining guvohi bo‘lamiz. Rus adabiyotshunos-olimlarining ilmiy tadqiqotlarida badiiy psixologizm muammosi nisbatan ancha chuqur o‘rganilgan bo‘lib, mazkur nazariyaga oid qarashlari batafsil ochib berilgan. Jahon adabiy jarayonlari shiddat bilan rivojlanib, o‘sib va kun sayin o‘zgarib borayotgan modern adabiyoti namunalari orasida psixologik roman, psixologik qissa va psixologik hikoya kabi nasriy janrlarni har bir xalq adabiyoti doirasida tadqiq etish va o‘rganish bugungi kun fani oldidagi dolzarb masalalardan biridir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Гинзбург, Л. Я. О психологической прозе. О литературном герое.СПб.: Азбука, 2016.
2. Литературная энциклопедия терминов и понятий ; под ред. А. Н.
Николюкина. М.: 2001 (https://www.academia.edu/37372082/ ).
3. Есин А. Б. Психологизм русской классической литературы : учебное пособие. — М. : Флинта : Наука, 2011.
4. Адабиётшунослик луғати. Д.Қуронов ва б. Т.: Академнашр, 2013. 5. Н. Г. Чернышевский. Собрание сочинений в пяти томах. Том
5. Литературная критика. Библиотека "Огонек". М.: "Правда", 1974 (http://az.lib.ru/c/chernyshewskij_n_g/text_0240.shtml).
6. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” нашриёти, 2007.
7. http://www.litmind.ru/milits-616-1.html 8. Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси. – Т.: Фан. 1983; яна: “Хамса”да бадиий психологизм типлари // Алишер Навоий “Хамса”си (тадқиқотлар). – Т.: Фан, 1986.
9. Машрабова Г. Навоийнинг “Лайли ва Мажнун” достонида руҳият тасвири // Навоийга армуғон. – Т.: А.Қодирий номидаги Халқ мероси нашриёти, 2003.
10. Золотухина, О. Б. Психологизм в литературе : пособие по спецкурсу для студ. спец. —Гродно : ГрГУ, 2009.
11. https://qomus.info/encyclopedia/cat-x/xarakter-uz/
12. С.Л. Рубинштейн. Учение о характере/Отрывок из монографии С.Л.
Рубинштейна "Основы общей психологии" (.https://www.psychology- online.net/articles/doc-451.html)

1 I.A.Karimov. Adabiyotga e'tibor-ma'naviyatga, kelajakka e'tibor. – T.: O'zbekiston, 2009 yil, 4-bet.

1 М.Қўшжонов. Ойбек маҳорати, Т., “Тошкент” бадиий адабиёт нашриёти, 1965, 5-6-бетлар.

1 А.Қодирий. Ўтган кунлар, Т., 1980, 24-25 бетлар.

1 А.Қаҳҳор. Сароб, Т., 1957, 4-бет.

1 Ойбек. Қутлуғ қон, Т., 1980, 39-40-бетлар.