Mundarija Kirish I bob. Demografik tuzilmani tahlil qilish

1.2. Demografik prognoz turlari va prognozlashtirishning ahamiyati

Demografik prognoz – bu aholi harakatining asosiy parametrlarini va istiqboldagi demografik vaziyatni, aholining son va sifat tavsiflarini, yosh-jins va oilaviy tarkibini, tugʼilish, oʼlim, nikoh, ajralish, migratsiya jarayonlarini ilmiy asoslangan holda oldindan koʼra bilishdir. Prognoz tugʼilish va oʼlimning u yoki bu tavsiflarini kelajakdagi dinamikasiga nisbatan qoʼyilgan ayrim gipotezalar asosida amalga oshiriladi.
Demografiya - bu aholi sonining hajmi, tarkibi, fazoviy tarqalishi va vaqt o'tishi bilan sodir bo'ladigan o'zgarishlar bo'yicha o'rganadigan fan.
Populyatsiyalar hech qachon turg'un emas, ular uchta demografik jarayonning o'zaro ta'siri natijasida o'sib boradi yoki kamayadi:
Uch demografik jarayon

1. 
   Fertilite - bir kishi yoki populyatsiyada sodir bo'lgan tug'ilishlar soni
   
2. 
   O'lim darajasi bir kishining o'limi yoki populyatsiyada sodir bo'lgan o'limlar soni
   
3. 
   Migratsiya - odamlarning ma'lum bir geografik hududga yoki undan tashqariga ko'chishi
   

Muayyan hududdagi odamlar soni tug'ilish soni, sodir bo'lgan o'limlar soni va/yoki hududga yoki hududdan tashqariga ko'chib o'tayotgan odamlar soniga qarab o'sishi yoki kamayishi mumkin. Migratsiya qisqa vaqt ichida aholi soni va tarkibini, ayniqsa kichik geografik joylarda keskin o'zgartirishi mumkin.
Ta'lim, sog'liqni saqlash xizmatlari va iqtisodiy rivojlanish loyihalarini rejalashtirish uchun rejalashtiruvchilar aholi tarkibidagi o'zgarishlarni o'rganishlari kerak. Rezidentlarning yoshi, jinsi, kasbi, ta'lim darajasi, oilaviy ahvoli va turmush sharoiti rejalashtiruvchilarga aholining turli ehtiyojlarini rejalashtirish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlar turini beradi.
Yosh diapazonlarini bilish rejalashtiruvchilar uchun juda muhim, chunki u har xil turdagi xizmatlarga bo'lgan talab bilan chambarchas bog'liq. 15 yoshgacha bo'lgan aholining katta foiziga ega bo'lgan aholi tarkibi maktablar, birlamchi tibbiy xizmatlar va dam olish ehtiyojlarini anglatadi. Jins - yana bir muhim omil. Masalan, 20-35 yoshdagi ayollar, ayniqsa erta reproduktiv yoshda, bola tug'ish uchun maxsus tibbiy xizmatlarga muhtoj bo'lishi mumkin.
Demografik prognoz turlari. Bugungi kunda demografik prognozlarning 2 asosiy yoʼnalishi mavjud: global va mintaqaviy.
Global prognozlar dunyo miqyosidagi demografik rivojlanishning global muammolarini yechish imkonini beradi. Prognozlashtirishning ushbu turida aholi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining koʼplab omillari va parametrlari bilan oʼzaro murakkab aloqadorligini tavsiflovchi modellar qoʼllaniladi.
• Mintaqaviy prognozlar bevosita rejalashtirish bilan bogʼliq. Masalan, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni rejalashtirayotganda aholi takror barpo boʼlishining oʼziga xos xususiyatlari, demografik jarayonlar tavsiflari hisobga olinadi. Shuningdek, mintaqaviy prognozlar hudud aholisi soni va tarkibining istiqboldagi dinamikasi haqida maʼlumot beradi, bu esa taʼlim, sogʼliqni saqlash, uy-joy siyosati, sport, savdo va maishiy xizmat, isteʼmol tovarlari ishlab chiqarish va ular bilan aholini taʼminlash sohasida rejalashtirish uchun foydalaniladi.
• Demografik prognoz shakllari. Demografik prognozlar tahliliy, meʼyoriy va ogohlantiruvchi shakllarda boʼladi.
• Tahliliy prognozlar – bu prognoz obʼektining kutilayotgan holatini turli omillar taʼsir darajasiga, shu jumladan, rivojlanishning dastlabki shart-sharoitlariga bogʼliq ravishda aniqlashdir. Bunda prognoz asosiga kiritiladigan gipotezalar turli xil boʼlishlari mumkin. Masalan, asosiga yaqin istiqbolda oʼlimni xatarli yangi paydo boʼluvchilardan xalos etish imkonini beruvchi yangi preparatlar va usullari yaratilishi haqidagi gipoteza kiritilgan demografik prognoz tahliliy prognoz hisoblanadi.
• Meʼyoriy prognozlar kelajakda muayyan bir maqsadlarga erishish uchun aniq tavsiyalardan iborat boʼladi (bunday prognozlarga ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlari ancha yaqin).
• Ogohlantiruvchi prognozlar kutilayotgan salbiy va hatto ijtimoiy rivojlanishning halokatli oqibatlarini ajratib koʼrsatish uchun tuziladi, ularning oldini olish uchun chora-tadbirlar qabul qilinishi zarur boʼladi.
• Demografik prognozlar qisqa (5-10 yil), oʼrta (25-30 yil) va uzoq muddatli (oʼn yilliklar va hattoki yuz yillarga moʼljallangan) boʼladi.
• Demografik prognozlashtirishning ahamiyati. Demografik prognozlar aholining takror barpo boʼlish tendentsiyalarini, shu jumladan, urbanizatsiyaning keyingi rivojlanishini, aholining taʼlim va madaniyat darajasining oʼsishini, oʼlimning kamayishi va hayot davomiyligining oshishini, koʼpfarzandlilik anʼanalarining asta-sekin yoʼq boʼlib borishini, oila vazifalarining oʼzgarishini, aholining ijtimoiy va hududiy safarbarligi oshishini, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va etnik omillar bilan bogʼliq boʼlgan turli mintaqalarning demografik rivojlanishini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
• Demografik prognozlar ijtimoiy rejalashtirish asosida tuzilganligi bois quyidagilarni amalga oshirish imkonini beradi:
• mehnat resurslarining istiqboldagi miqdori va tarkibini aniqlash;
ijtimoiy-demografik guruhlarning turli tovarlar va xizmatlarga boʼlgan ehtiyojlarini baholash (isteʼmolning yosh-jinsni hisobga olgan holda oziq-ovqat mahsulotlariga, kiyim-kechakka, uy-joyga, uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarga va h.k.larga boʼlgan ehtiyojlari). Masalan, oila uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarning asosiy isteʼmolchisi hisoblanadi. Shuning uchun ularga boʼlgan talabni hisob-kitob qilishda aholining oilaviy tarkibini bilish lozim;
ijtimoiy soha obʼektlarining rivojlanishi va joylashtirilishini baholash;
• marketingni rivojlantirish;
• ijtimoiy taʼminot, tibbiy xizmat koʼrsatishning aniq shakllarini rivojlantirish boʼyicha davlat chora-tadbirlarini ishlab chiqish. Aholining keksayishi sharoitida pensionerlar sonini, ularning oilaviy ahvolini, sogʼligini prognozlashtirish dolzarbdir;
• ijtimoiy siyosat, yaʼni bandlik, taʼlim, madaniyat, sogʼliqni saqlash sohasidagi siyosatni rivojlantirish yoʼnalishlarini rejalashtirish. Masalan, aholining milliy va til tarkibi dinamikasining prognozlari mamlakatda, ayrim hududlarda madaniyatni rivojlantirishni rejalashtirishga yordam beradi.
Aholi to'g'risidagi ma'lumotlar turlari.Aholining o'zgarishining kompleksni amalga oshirishga ta'sirini tushunish uchun rejalashtiruvchi aholi sonining o'tmishdagi, hozirgi va kelajakdagi tendentsiyalarini o'rganishi kerak. Bunga aholining hozirgi va kelajakdagi sonining o'zgarishi hamda aholi tarkibidagi o'zgarishlar kiradi.
Tarkibdagi o'zgarishlarni tekshirish. Tahlil birligi aholini ro'yxatga olish trakti yoki shahar ichidagi boshqa geografik o'lchov birligidir. Rejalashtiruvchi o'sish yoki pasayish qayerda va aholining qaysi qatlamlari orasida ekanligini bilishni xohlaydi. Shahardagi o'zgaruvchan demografik xususiyatlarni fazoviy ko'rsatish uchun xaritalar kerak. Tarkibni tahlil qilish yoshi va jinsi tarkibi, kasbi, ma'lumoti, daromadi, etnik kelib chiqishi, uy xo'jaligining tuzilishi va hajmini o'rganishni o'z ichiga oladi. Rejalashtiruvchilar, shuningdek, uy-joy sifati qayerda oshgani yoki kamayganligini aniqlash uchun shahardagi uy-joy xususiyatlaridagi o'zgarishlarni o'rganishni xohlashlari mumkin. Uy-joylarni ro'yxatga olish rejalashtiruvchilarga qayta ko'rib chiqilgan uy-joy strategiyalari va infratuzilma rejalarini tuzishda yordam berishi mumkin.
Bayonotlar va tavsiyalar
Aholini tahlil qilish rejalashtiruvchiga agentlik rejaning maqsad va vazifalarini va rejalashtirilgan dasturlarini qayta ko'rib chiqish kerakligi to'g'risida tavsiyalar berishga yordam beradi. Tahlil xizmatlarni kengaytirish uchun eng yaxshi jismoniy joylar bo'yicha tavsiyalarni ham qo'llab-quvvatlashi mumkin.
Tahlil turlari. Kohort komponentlarini proektsiyalash vositasi rejalashtiruvchilarga so'nggi aholini ro'yxatga olish natijalari kelajakda davom etishini aniqlashga yordam beradi. Masalan, rejalashtiruvchi shahardagi qariyalar sonining ko'payishi kelajakda ham davom etishini bilishni xohlashi mumkin. Natijalar keksa fuqarolar uchun qulayliklar va xizmatlarni kengaytirish kerakligini ko'rsatishi mumkin. Yuqorida aytib o'tilganidek, o'sish qayerda va aholining qaysi qatlamlari orasida sodir bo'layotganini aniqlash uchun har bir aholini ro'yxatga olish trakti uchun demografik profil kerak.
Bu javoblar to'liq emas, aksincha, rejalashtirishda aholi ma'lumotlari va vositalaridan foydalanish haqida fikr yuritish uchun mo'ljallangan.
Demografik prognozlashtirishning ahamiyati.

• 
  Demografik prognozlar aholining takror barpo boʻlish tendensiyalarini, shu jumladan, urbanizatsiyaning keyingi rivojlanishini, aholining taʼlim va madaniyat darajasining oʻsishini, oʻlimning kamayishi va hayot davomiyligining oshishini, koʻp farzandlilik anʼanalarining asta-sekin yoʻq boʻlib borishini, oila vazifalarining oʻzgarishini, aholining ijtimoiy va hududiy safarbarligi oshishini, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va etnik omillar bilan bogʻliq boʻlgan turli mintaqalarning demografik rivojlanishini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
  

Demografik prognozlar qisqa (5-10-yil), oʻrta (25-30-yil) va uzoq muddatli (oʻn yilliklar va hattoki yuz yillarga moʻljallangan) boʻladi
Demografik ma'lumotlar. Fertillik tendentsiyalarini baholashni o'z ichiga olgan demografik profil kerak. Bu yoshga xos tug'ilish koeffitsientini, umumiy tug'ilish koeffitsientini va umumiy tug'ilish darajasini bir necha vaqt oralig'ida o'rganishni o'z ichiga oladi. Maqsad tug'ilishning kamayib borayotganini, ortib borayotganini yoki o'zgarmasligini aniqlashdir. Tug'ilishning yuqori darajasi mamlakatda yoshlarning yuqori ulushi bo'lishini ko'rsatadi. Shuningdek, tug'ilishga ta'sir qiluvchi omillar, masalan, chaqaloqlar o'limi va bolalar o'limi ko'rsatkichlari, oilani rejalashtirishdan foydalanish (kontratseptiv vositalarning tarqalish ko'rsatkichlari) va ayollar uchun ta'lim va martaba imkoniyatlari to'g'risidagi ma'lumotlar to'planishi kerak. Tahlil qilish uchun aholini ro'yxatga olish ma'lumotlari va tug'ilishni o'rganish kerak. Demografik va salomatlik so'rovlari tug'ilish tendentsiyalari, chaqaloqlar va bolalar o'limi ko'rsatkichlari haqida ko'p ma'lumot beradi.
Profilning bir qismi sifatida rejalashtiruvchi 5 yoshgacha bo'lgan bolalar soni va ularning reproduktiv davridagi ayollar sonining o'tmish, hozirgi va kelajakdagi o'sishini kuzatish uchun bir nechta aholi piramidalarini ishlab chiqishi mumkin. Vaqt o'tishi bilan mamlakatning yoshi va jinsi taqsimotini aks ettiruvchi jadvallar sodir bo'layotgan o'zgarishlarni kuzatish uchun piramidalarga hamroh bo'lishi kerak.