Mundarija. Kirish. I. Bob. Jahon sanoati tarmog’ida qora metallurgiyaning ahamiyati

2.2. Qora metallurgiya sanoati tarmoqlarini rivojlantirishda kombinatlarning ahamiyati.

Qora va rangli metallarni ishlab chiqarish va ishlov berish texnik-texnologi, metallurgiya va sanoat jihozlariga texnik xizmat ko'rsatish, sozlash va montaj qilish mexanigi.

O‘rta maxsus (qora va rangli metallarni erituvchi-quyuvchi, rangli metall va qotishmalarni quyuvchi, kuydiruvchi, metallurgiyada modellashtirish, qora va rangli metallar ishlab chiqarish nazoratchisi, qo‘lda va mashinada qoliplovchi, qo‘lda va mashinada qoliplash sterjenchisi, metallurgiya, sanoat jihozlarini montaj qilish va sozlash chilangari, metallurgiya ishlab chiqarish krani va yuk ko‘tarish qurilmalari mashinisti, elektrogazpayvandchi, yuk ortuvchi mashinalarni ta’mirlash va xizmat ko‘rsatish chilangari, mexanik yig‘uv ishlari chilangari, metall konstruksiyalarni yig‘ish bo‘yicha chilangar) – sanoat kollejlari;
Oliy (metallurgiya texnigi, metallurgiya mashinalari va jihozlaridan foydalanish bo‘yicha texnolog, muhandis) – muhandislik texnologiyalari, texnika oliy o‘quv yurtlari.

o‘ziga xos qobiliyat talab qilinmaydi, lekin mantiqiy fikrlay olish, fizika, matematika, kimyo bilan “oshna” bo‘lish maqsadga muvofiq; mustahkam sog‘likka, jismoniy chidamlilikka ega bo‘lish va surunkali kasalliklardan xalos bo‘lish shart.

Fanlar kimyo, matematika, fizika, informatika, elektrotexnika, chizmachilik, jismoniy tarbiya, ona tili, chet tillari.

Mazmuni • Metallurgiya zavodlari va boshqa sanoat korxonalarida – qora va rangli metallarni eritish-quyish, rangli metall va qotishmalarni quyish, kuydirish, metallurgiyada modellashtirish, qora va rangli metallar ishlab chiqarishni nazorat qilish, metallurgiya, sanoat jihozlarini montaj qilish va sozlash, metallurgiya ishlab chiqarish krani va yuk ko‘tarish qurilmalarini boshqarish, elektrogazpayvand- chilik faoliyati.

• Konstruktorlik byurolari va ilmiy tekshirish institutlarida – metallurgiya sanoati uchun innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqishda va zamonaviy texnikalarni loyihalashtirishda ishtirok etish.

Afzalliklar yuqori va turg‘un ish haqi; davolanish imtiyozlari va ta’tillari; xizmat joyidan turar joy qo‘lga kiritish imkoniyati.

Kasbiy qiyinchiliklar ruhan va jismonan toliqtiruvchi ish; ishning salomatlik, ba’zan, hayot uchun xavfliligi.

Batafsil ma`lumot Metallurgiya sanoati, dunyoning boshqa mamlakatlarida bo‘lgani singari, bizning malakatimizda ham sanoatning eng etakchi sohalaridan biri hisoblanadi.

Metallurgiya – kimyo sanoatining tabiiy manbalardan va rudalardan metallarni olish, ularni qayta ishlash bilan shug‘ullanadigan sohasi.
Metallurgiya qora va rangli metallurgiyaga bo‘linadi.
Qora metallurgiya - temir va ularning asosidagi qotishmalarni ishlab chiqaradigan soha.
Rangli metallurgiya engil, noyob va og‘ir metallar ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadi. Hozirgi vaqtda metallurgiya sanoati yordamida 75 xil metall va ular asosida turli qotishmalar ishlab chiqarilayapti.
Qora va rangli metallarni ishlab chiqarish, qayta ishlash bo‘yicha mutaxassislarning ish faoliyati, oddiy qilib aytsak, havas qilgudek oson emas. Bu, rudadan sof metallni ajratib olish, qora va rangli metallarni eritish, quyish, kuydirish, qayta ishlash va modellashtirish jarayonini o‘z ichiga oladi.
Ruda – tarkibida ajratib olinadigan metall saqlagan qazilma boylik. Rudaning asosiy moddadan tashqari qismi – bekorchi aralashma bo‘lib, ularga qum, tuproq, loy, ohaktosh kabilar kiradi.
Mutaxassislarning ish jarayoniga bir nazar tashlaylik:
Birinchi navbatda, ular shixta ni qizdirib, biriktirish, ya’ni rudani aglomeratlash - ruda kukuni yoki parchalarini qorishtirib, yaxlitlash jarayonida ishtirok etishadi. SHixtalarni qizdirish pechiga yoki o‘tga chidamli qozon(tigel)ga joylashtirish qo‘lda yoki yuklash-ta’minlash mexanizmlari yordamida amalga oshiriladi va bir maromda uzatilishi ta’minlanadi. Bunkerlar siqilgan havo yoki gaz oqimi bilan tozalanadi.
Kuydiruvchi – retorta va pechlarda ruda, shixta, boshqa materiallarni o‘tda toblab, qizdirish jarayonini amalga oshiradi. SHuningdek, shixtani pechda aralashtirib turish, pechni ishga tayyorlash, asboblarning ishga yaroqli holatini tekshirish, xomashyo, materiallar va yoqilg‘i uzatilishini sozlash, yo‘riqnomaga asosan harorat rejimini ta’minlash, pech ishiga doir jurnalni yuritish, ishlatiladigan jihozlarning nosozliklarini bartaraf etish va ularni ta’mirlash, kuydirilgan materialni tushirish, olib boriladigan erda uni tartib bilan joylashtirish, gaz quvurlar va chang yutish kameralarini tozalash ishlarini ham bajaradi. Pech, tozalagich, yuklash-tushirish mexanizmlariga texnik xizmatni amalga oshiradi, to‘kilgan materiallarni yig‘ishtirib oladi.
Metall erituvchi – rangli metall va qotishmalarni eritish, qayta eritish, rafinadlash, alyumin kukuni hosil bo‘lishi uchun alyuminiy purkash, rudalarni eritish, aglomeratlash, qoldiqlarni kuydirish, pechlarga texnik xizmat ko‘rsatish ishlarini bajaradi. Uning majburiyatlariga materiallarni eritish jarayoniga tayyorlash, berilgan tarkib bo‘yicha shixta tayyorlash, pechga uzatish, metall, shlak, shteyn va quymalarni chiqarish vazifalari ham kiradi. SHuningdek, metall va shlaklarning tayyorlik darajasini aniqlash, bu to‘g‘rida signal berish; pechlardagi chiqaruvchi tuynuklarni ochish va yopish, havo oqimini bartaraf etish; namuna olish; metall va shlakni granulyasiyalash; pech va tarnovlarni futerlash, ya’ni metall eritadigan pech va tarnovlarning ichini o‘tga bardoshli material bilan ishlab chiqish; suyuq metallni qabul qilishga va rafinadlanganini chiqarishga tayyorlash ishlarini ham amalga oshiradi. Nihoyat, tayyor mahsulot partiyasini jamlaydi.
Rangli metall va qotishmalarni quyuvchi – ohakli eritma va quyish jihozlarini, metall quyiladigan maxsus qoliplarni, sifon va tarnovlarni ishga tayyorlash; metall sirtini shlak va oksidli qatlamlardan tozalash; quyilgan metallni tashish; qotishmalardagi nuqsonlarni aniqlash; tayyor mahsulotga ishlov berish, tamg‘alash, yuklab jo‘natish; quyish jarayonida ishlatiladigan jihozlarni tozalash, ishga yaroqsiz qismlarini almashtirish, ta’mirlash vazifalarini amalga oshiradi.
To‘g‘ri, juda mashaqqatli va o‘ta mas’uliyatli, lekin, daromadli va juda ham kerakli soha. Axir, metallurgiyasiz ulkan sanoatni tasavvur qilish mumkinmi? Samolyotsozlik, kemasozlik, avtomobilsozlik.... sanoatining va elektr, maishiy texnikalarni, mobil telefonlarni, hatto eng nafis zargarlik buyumlarini ishlab chiqarishning ham asosi – metallurgiya-ku!
Agar siz kelajakda ushbu sohani egallamoqchi bo‘lsangiz, e’tiboringizga quyidagi ma’lumotlarni havola etamiz:
O‘zbekistonda metallurgiyaning rangli, o‘tga chidamli va radioaktiv metallar ishlab chiqarish sohalari rivojlangan. Jumladan:

CHirchiq shahrida “O‘tga chidamli va qiyin eruvchan metallar” korxonasi molibden, volfram, kobalt, nikel metallarini olish va ular asosida qotishmalar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.

Olmaliq “Tog‘-kon metallurgiya kombinati” turli rangli va noyob metallar – mis, rux, oltin va kumush olishga ixtisoslashgan.
Navoiy “Tog‘-kon metallurgiya kombinati” noyob – oltin, kumush va radioaktiv metallar (uran va uning birikmalari) rudalarini boyitish, qayta ishlash va tarkibiy qismlarga ajratishga ixtisoslashgan.
Bekobod metallurgiya zavodi, Samarqand “CHo‘yan” zavodida metallar va qotishmalarni qayta ishlash jarayonlari olib boriladi.
Xulosa

Qora metallurgiya - metallurgiya sanoatining sohalaridan biri. Domna, poʻlat eritish, prokat metallurgiyasi, metall buyumlar ishlab chiqarish, ruda xom ashyosini qazib olish, boyitish, maydalash, koks kimyosi ishlab chiqarishi, ferroqotishmalar va oʻtga chidamli materiallar tayyorlash, noruda xom ashyo qazib olish va qora metallarni qayta eritish tarmoqlarini oʻz ichiga oladi. Sovuq yoki qizdirib ishlangan prokat, poʻlat trubalar va metall buyumlar Qora metallurgiya mahsulotlarining muhim turlari hisoblanadi.

Kishilik jamiyati taraqqiyotida mehnat qurollari va qurol-yarogʻlar juda muhim ahamiyat kasb etgan. Ular, asosan, yogʻoch, suyak, tosh (q. Tosh davri) va temirdan (q. Temir davri) tayyorlangan. Qora metallurgiya xalq xoʻjaligining koʻpgina tarmoqlarini rivojlantirishning asosi hisoblanadi. Kimyo sanoati, rangli metallurgiya, qurilish materiallari sanoati mahsulotlari bilan birga qora metallar mashinasozlik va qurilishda asosiy konstruksion material hisoblanadi. Oʻzbekistonda yetakchi mashinasozlik tarmoqlari ishlatadigan konstruksion materiallarning umumiy hajmida qora metallar asosiy oʻrinni egallaydi.
Oʻzbekistonda bir necha kichikroq temir konlari bor. Sanoat ahamiya-tiga molik temir konlari — magmatogen genezisli, magnetit-gematit tarkibli Surenota (Toshkent viloyati) hamda asosan titan-magnetitli Tebinbulok temir koni (Qoraqalpo-gʻiston) shular jumlasidan. Oʻzbekistondagi temir konlari resurslari: Jizzaxdagi temir koni — 150 mln. t, Surenota temir koni — 50 mln., t, Tebinbuloq temir koni — 100 mln. t dan koʻp. Oʻrta Osiyoda birinchi zamonaviy metallurgiya kombinati 1944 yil ishga tushirilgan (q. Oʻzbekiston metallurgiya kombinati). Oʻzbekiston metallurgiya sanoatida 500 ming tonnaga yaqin poʻlat, 450 ming tonnaga yaqin tayyor prokat ishlab chiqariladi (2005) (yana q. Metallurgiya, Ogʻir sanoat).