Mundarija: Kirish I. Bob. Turizm ekskursiya xizmatlarini tashkil etish

1.3. EKSKURSIYA TURISTIK MAXSULOTNING TARKIBIY QISMI SIFATIDA
Jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayonida xalqaro turizm sohasi tobora jadal sur`atlar bilan rivojlanmoqda. Ayniqsa, xalqaro turizm sohasi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida eng yuqori serdaromadli va dinamik holatda o`sib borayotgan tarmoqlardan biriga aylanib bormoqda. Jahon turistik tashkiloti (JTT) ma`lumotlariga ko`ra, turizm sohasiga butunjahon investitsiya kapitallari umumiy miqdorining qariyib 7 foizi, butun iste`mol harajatlarining 11 foizi, butunjahon soliq tushumining 5 foizdan ko`prog`i, xalqaro xizmat ko`rsatish va servis tarmoqlarining uchdan bir qismi to`g`ri keladi.
Halqaro turizm sohasi jahon xo`jaligining transport, aloqa, savdo-sotiq, qurilish industriyasi, qishloq xo`jaligi, iste`mol mollari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlari (yengil va oziq-ovqat sanoati korxonalari) bilan chambarchas holda rivojlanib bormoqda va jahon iqtisodiyotida ijtimoiy hamda iqtisodiy taraqqiyotning katalizatori sifatida namoyon bo`lmoqda.
Hozirgi kunda xalqaro turizmning eng muhim tarmoqlaridan biri diniy ya`ni ziyoratchilik turizmi bo`lib hisoblanadi. Ziyoratchilik turizmning shakllanish tarixi uzoq o`tmishga borib taqaladi. Ya`ni uning ilk bor vujudga kelishi antik davriga to`g`ri keladi. Ziyoratchilik turizmning asosiy paydo bo`lgan maskanlari qadimgi greklar va rimliklar vatani bo`lib hisoblanadi. Qadimda greklar va rimliklar ibodatxonalar va cherkovlar qurib, ularda sig`inishganlar. Ziyoratchilarning sayyohat qilishidan asosiy mahsadi aziz avliyo joylarga qadam ranjida qilishi, sig`inish chog`ida ruhiy jihatdan yengillashishi, ko`ngillarning poklanishi, og`ir kasalliklardan xolos bo`lmoqligi, qilib quygan gunoh ishlarini ollohdan so`rab kechirishlarini, safar chog`ida safdoshlari bilan ma`naviy yaqinlikda bo`lishni orzu-umid qilishadilar. Ziyoratchi sayyohlar safarga chiqishida o`z orzu umidlariga erishish, yaratganga shukronlar aytib uning izzat hurmatini bajo keltirishni o`z ko`ngillaridan o`tkazadilar.
Hozirgi kunga kelib dunyoda ziyoratchilik sayyohligining 10 dan ortiq yirik markazlari mavjud bo`lib, ular yer sharining deyarli hamma qit`alarida joylashgandir. Musulmon olamida ziyorat qilish makonlari ham anchagina. Jumladan, Markaziy Osiyoda, qolaversa jonajon O`zbekistonimizda ham aziz avliyolar yashab, dafn etilgan qadamjolar, ziyorat maskanlari beqiyos ko`p. Ular qatoriga Janubiy Qozog`iston viloyati, Turkiston shahridagi Axmad Yassaviy maqbarasi; Toshkent viloyati Zangiota tumanidagi Zangiota majmuasi; Toshkent shahridagi Shayx Xivanda Taxur maqbarasi, Qaldirg`och-biya maqbarasi, Yunusxon maqbarasi; Hazrati Imom majmuasi; Abubakr Muhammad Kaffal Shashi maqbarasi; Shayx Zayniddin bobo maqbarasi; Samarqand viloyati Payariq tumani Hartang qishlog`idagi Imom Al-Buxoriy majmuasi; Oqdaryo tumani Dahbed qo`rg`onidagi Maxtumi A`zam maqbarasi; Samarqand shahridagi Shohi Zinda, Amir Temur, Ruhobod, Xo`ja Doniyor, Motrudiy, Murod avliyo, Xo`ja Axror Vali, Oq saroy, Cho`ponota maqbaralari; Buxoro shahridagi–Ismoil Samoniy, Chashmai Ayub, Sadriddin Buharzi, Bohovuddin Naqshbandiy, Buyon Kulixon, Chor Bakr maqbaralari; Xorazm viloyatida Uch avliyo, Said Allovuddin maqbarasi; Qashqadaryo viloyatida–Jahongir, Dorus Saodat, Dorut Tilovat majmuasi, Ko`k gumbaz masjidi; Surxondaryo viloyatida - Hakim at-Termiziy majmuasi; Sulton Saodat ibodatxona yodgorligi, Fayoztepa ibodatxonasi; Jizzax viloyatida–Sadr Vaxs avliyo (Avliyoota) majmuasi; Farg`ona viloyatida Daxmon Shaxon go`rxonasi, Mozorixon maqbarasi kabilar ziyoratchi sayyohlarni o`ziga jalb qilib keladigan maskanlar bo`lib hisoblanadi.
Turizmning barcha turlari ishlab chiqarish va insoniyatning ijodi va yaratuvchilik sohalaridan kelib chiqgan. Ziyoratgoh joylar, tarixiy obidalar, diniy rahnomalarning dahmalari jahonning mashhur kishilari hayotidir. Faqatgina ekologik turizm turlari tabiat mahsuli hisoblanadi.
Ishlab chiqarish sohalarining, insoniyatni yoki insonlar guruhining mo`jizakor, mukammal va chiroyli yoki kerakliligi tufayli hayratomuz ko`rinishga ega bo`lgan mahsulotlari, inshootlari insonlar oqimini o`ziga jalb qilishi turizm sohasini keltirib chiqardi, sohadagi turlarning ko`payib borayotganligi ham ana shu omillarga bog`liq. Dunyoning 7 mo`jizasini ko`rish, ularning siru-asrorlari bilan tanishishga qiziqish qadim sivilizatsiyada turistlar oqimini tashkil qilganligi malum. Bu yerda birgina «turizm» so`zi hali kashf qilinmagan, tarifi berilmagan edi.
O`zga yerlardagi odamlarni, tabiatni ko`rishga qiziqish, asosiy hollarda boylik izlash uchun chiqgan kishilar hozirda buyuk geografik kashfiyotchilar nomini olgan. Bu davr ham jahonda turizmning rivojlanishida alohida bosqich hisoblanadi.
Hozirga kelib inson o`zining qiziqishi sohalarini ko`rib ulgurish, qoniqish olish, o`rganish, tanlash xususiyatlari va imkoniyat darajalaridan to`g`ri foydalanish uchun ishlab chiqarish sohalarini, tabiiy biologik resurslarni, insonlarning yashash tarzlarini alohida-alohida turizm sohasiga aylantirdi.
Dastlab inson o`zida paydo bo`lgan e`tiqod hissi nuqtai-nazaridan o`z dinidagi barkamol insonlar, avliyo va shayxlarga, keyinchalik ularning qabriga sig`indi, bu harakatlari unga xotirjamlik, osoyishtalik, keltirishini sezdi. Bunday harakatlar turizmda ziyoratgoh yoki diniy turizm nomini oldi.
Keyinchalik o`tmishdagi o`z ajdodlari qurgan mo``jizakor, mahobatli qurilish inshootlariga, insoniyatning mashhur sarkardalari qurdirgan qasrlarni ko`rishga intildi. Bu harakatlar hozirda tarixiy obidalar turizmi deb nomlangan.
Shu tariqa turizmning turlari ro`yxati to`lib bordi. Hozirgi rossiyalik mutaxassislarning yozishicha jahonda turizmning asosiy turlari 20-22 yo`nalishdan iborat. Qayd qilingan fikr, mulohazalar shuning uchun ham keltirildiki, turizmdagi maxsus turlar ro`yxatini tuzishdan oldin turizmdagi asosiy turlarning mohiyatiga to`xtalish zarurati bor.
Asosiy turlar bilan maxsus turlar mohiyatini, mazmunini taqqoslash bu turlarni bir-biridan ajratish xususiyatlarini, sabablarini tushuntira oladi. Turizm dasturiy yoki turistik sayyohlikning tinchroq va kam kuch sarf qilinadigan, jismoniy zo’riqishlarga xos bo’lmagan turi kiradi. Ular bir maromda dam olishga moslashgan shaxslarga mo‘ljallangan o‘rganish turizmi bo‘lib, turistlardan jismoniy kuch va zo‘riqish talab etilmaydi. Bu dengizda, tog‘da, suvda davolovchi xarakterdagi sog’lomlashtirish turizmidir. Masalan, kurortlarni shular qatoriga kiritish mumkin. Shunday turdagi sayyohlik — farzandli oilalarga, katta yoshdagi turistlarga va pensionerlarga tegishlidir.