Mundarija kirish I bob yadro va elementar zarralar Yadroni modellar orqali tasavvur qilish zarurligi. I bob

Uzunlik. Atomni ko’ndalangigiga uzunligi tartibida bo’ladi. Bu kattalik tashqi elektronlar orbitasi radiusini harakterlaydi. Yadro o’lchami atom o’lchamlaridan marta kichik va ga tengdir. sm masofa 1 Fermiga tengdir.Hozirga qadar 0.1 Fermiga masofalarni farq qildirishga erishilgan.
Energiya. Odatdagi temperaturada molekula ga yaqin o’rtachai kinetik energiyaga ega bo’ladi.
SGSE sistemasida . Energiyani bundan kattaroq birligi 1 MeV – 10^-6 eV va 1GeV – 10⁹ eV. Yadroda protonlar va neytronlarni bog’lanish energiyasi o’rtacha ni tashkil etadi.Tezlashtiruvchi qurilmalar uchun zarrachalar tartibidagi energiyaga ega bo’ladilar.Kosmik nurlanishini bir kancha zarrachalari li energiyani olib yuradilar.
Tezliklar.Hamma harakatlar tezliklarini absalut chegarasi yorug’lik tezligidir.Yorug’lik tezligi bilan elektromagnit to’lqinlar va masaga ega bo’lmagan neytrino harakatlanadi. Boshqa massali elementar zarrachalar yorug’lik tezligiga yaqin tezlikda harakatlanadilar. Nisbiylik nazariyasi zarrachalar kinetik energiyasini
ifodadan aniqlashga imkon beradi.
Bu erda T= 10⁶ va 10⁹ eV energiya qiymatlarini qo’yib, elektron tezligi c ni 94% ni tashkil qilishini ko’rish mumkin. Mikrodunyoda yorug’lik tezligi tezlik masshtabini birligi sifatida olinadi.
Vaqt. Agar 10 fermini yorug’lik tezligiga bo’lsak, kelib chiqadi va
10^-23s vaqt yadro vaqti deyiladi va mikrodunyoda vaqt masshtabini birligi sifatida kabul qilinadi.
Massa. m-massa zarralarni inert va gravitatsion xususiyatlarini aks ettiradi.Elementar zarrachalar massasi birligi sifatida elektronni tinchlikdagi massasi qa’bul qilinadi:
1.2. Yadroni modellar orqali tassavvur qilish zarurligi.
Ma’lumki atom yadrosi 2 xil nuklon-neytron va protondan iborat. Nuklonlarning o’zaro ta’sir qonunlariga asoslanib, atom yadrosi xususiyatlarini bayon etish,yadro strukturasini aniqlash va o’nda sodir bo’layotgan xodisalarni tadkik qildiish yadro fizikasining asosiy vazifalaridir. Bu vazifalarni xal qildiish uchun yadro potentsialini bilish katta ahamiyatga ega. Tajriba dalillari nuklonlararo o’zaro ta’sir potentsialining tanlab olishga imkon bermaydi. Xozirda real yadolarning harakteristikalarini emas, balki matematik va fizik jixatdan soddalashtirilgan yadro modellari deb ataladigan har xil sistemalarning xususiyatlarini hisoblashga to’gri kelmokda. Yadroning xususiyatlarini hisoblash mumkin bo’lishi uchun model etarlicha sodda bo’lishi va real yadrolarning xususiyatlarni xech bo’lmaganda taxminan aks ettirishi lozim. Yadro xususiyatlari xaqidagi masalani ma’lum darajadagi yaqinlashuv bilan matematik talin qildiishga va soddalashtirishga olib keladigan har qanday fizik tasavvurlar, farazlar to’plami "model" deb ataladi. Atom yadrosining strukturasi va xususiyatlarini to’shunishda yalroning har xil fizik modellaridan foydalanish juda katta yordam beradi. Har bir modelning ko’llanilish chegarasi mavjud. Yadro modllari 2 xil boshqa -boshqa yo’nalish asosiy yaratilgan.
Birinchi yo’nalish kuchli o’zaro ta’sir modellarining yaratilishi bilan harakterlanadi. Bu modellarga ko’ra yadro o’zaro kuchli ta’sir etuvchi va o’zaro kuchlshi bog’lanishda bo’lgan zarralar ansambili sifatida tasavvur qilinadi. Yadro modellarini bu go’ro’xiga quyidagilarni kiritish mumkin:"so’yo’k tomchi modeli", "alfa zarra modeli", "birikma yadro modeli".
Ikkinchi yo’alish "erkin arralar modellarining" yo’nalishi bilan harakterlanib,Ularda kabul qildiinishiga , har bir nuklon yadroning boshqa nuklonlarining o’rtachailashgan maydonida deyarli bog’liqsiz erkin ravishda harakatlanadi. Bu guruhga” fermi gaz modelini”,” potentsial o’ra modelini”,” umumlashagan yoki kolektiv” modelni va optik modelni kriritish mumkin.