Mundarija kirish I. Dramatik asar kompozitsiyasi

Usmon Azimning “Tong otgan taraflarda” nasriy-dramatik dostoni tahlili:
Usmon Azim ushbu nasriy-dramatik dostonini onasi Menglixol Xoliyor qiziga bagʻishlagan. Drama “Alpomish” dostonidagi kichik bir epizod-lavhadan oʻsib chiqqan. Shakaman togʻida yashovchi ovchi elning bir farzandi timsolida Koʻk Tangriga sigʻinuvchi turkiylar hayoti tasvirlanadi. Asarda bu gʻoya Oltoy togʻlaridan Hazar dengizigacha oʻrmonday shovullab turgan Tongli eli deya sifatlangan. Tongyorugʻ ona oʻgʻli Yolgʻiz Merganga tuqqan elini tanishtiryapti: “Oltoydan Hazargacha ot surgan eling bor edi, Yolgʻiz Mergan. Qishlovdan yaylovdan koʻchsa, yilqilarning tuyogʻi tagida qolib ketmaylik, deb boshqa uluslar koʻz koʻrinmas joylarga oʻzlarini olardi. Elingning bagʻrikeng, qudratining cheki yoʻq – davlatining shavkatiga yetti iqlimning podshohlari taʼzim qilar edi! Shunday el yoʻq boʻldi!”
Turk hoqonliklari, turkiy saltanatlarning tarix bagʻriga suvday singib ketgani asarda mana shu tarzda dard bilan aytib oʻtiladi. “Alpomish” turkiy xalqlar eposi ekan, unda turk elining ming-ming yillik armon-gʻamlari, iztirob va qaygʻulari aks etmasligi mumkinmi? “Tong otgan taraflarda” nasriy-dramatik dostoni mana shu jihatlariga koʻra ham katta ahamiyat ega. Dostondagi Gʻoz Hakimbek va Boysun – Qoʻngʻirot eli oʻrtasidagi xaloskor – elchi boʻlsa, dramaturg bundan unumli foydalanib Gʻozga tiriklik timsoli sifatida qaraydi. Yolgʻiz Mergan gʻozni otolmasa hayoti tugaydi. Shoʻrlik ona aslida unga “Oʻqing xato ketmasin...”, deya taʼlim bergan. Asardagi Ona va Oʻgʻil oʻrtasidagi suhbat, Manguqutning vasiyati, Alpomish va Barchinoyning Yolgʻiz Mergan jonini saqlab qolish uchun hatto Yodgorni qurbonlikka berishi, Yodgorning joʻmardligi tomoshabinni hayajonga soladi, albatta.
Asarda Boʻlgan Kalning Tongyoruqqa qarata aytgan: “Bu dunyoda fidokorning ishi ogʻirdir! Qaysi fidokorning manglayi yarqirab bu dunyodan oʻtdi? Sen bu dunyoni mard deb oʻylama!” degan gaplari bejiz emas. Tongyorugʻ Gʻozni – elchini saqlab qolish uchun oʻgʻlining yoʻlini toʻsdi. Alpomishning qaytishi, Boysun – Qoʻngʻirotning gullab-yashnashi uchun qildi bu ishni. Bu – bir fidoyilik. Ikkinchi fidoyiligi, Onaizor avlodni saqlash, oʻlim yoqasida turgan oʻgʻlini qutqarish uchun Tangriga iltijo qilib Gʻozga aylanadi va oʻgʻli beozor qush – Onani otib oladi. Onaning oʻlimi – Tongli elining omonligi edi.
Istiqlol yillarida koʻpchiligimiz huda-behuda, baʼzan ermak uchun, baʼzan fikrga bezak sifatida asr boshida yashab oʻtgan ulugʻ maʼrifatparvarlarni tilga oldik, lekin bu millatsevarlar nomi mustaqillik arafasidagi maʼnaviy-mafkuraviy kurashlar evaziga qaytib kelganini bilmas edik. 1987 – 1989-yillargacha jadidlar hayoti va ijodi ommadan juda ham sir tutilgan, barmoq bilan sanarli darajadagi mutaxassislargagina maʼlum edi. Oʻzlikni anglashning eng muhim, samarali va taʼsirchan yoʻli sifatida tadqiq qilingan millat maʼrifati, pirovardida, jamiyatning uygʻonishiga ham sezilarli darajada taʼsir koʻrsatdi. Usmon Azim mana shu dolgʻali, murakkab va serqirra davrda shaxs va ijodkor sifatida oʻzining faol grajdanlik pozitsiyasini namoyon etdi.
Jadidlar merosini oʻrganish va targʻib etish, ular orzu qilgan gʻoyalarni bayroq qilib koʻtarish respublikamizda 90 yillar oʻrtalarigacha gurilladi. Istiqlolga besh yil toʻlib-toʻlmay mavzuning dolzarbligi nomaʼlum sabablarga koʻra soʻna boshladi. Matbuotda, televideniye va radioda, ilmiy tadqiqot ishlarida oʻrganilishi sustlashib, yangi asr boshida deyarli toʻxtadi. Mustaqillik arafasida va istiqlolning dastlabki yillari har kuni yod etiladigan maʼrifatparvarlar nomi unutilish darajasiga yetdi. Aslida, erk va hurriyat uchun umrini tikkan jadidlar gʻoyasi istiqlolga erishgan Oʻzbekistonning milliy mafkurasi sifatida jaranglashi lozim edi. Taassufki, yangi tarix ham boshqa oʻzandan ketdi...
Usmon Azimning ulugʻ adiblar hayotiga bagʻishlangan dramalari “ildizi” oʻtgan asrning 80 yillari boshida bitilgan “Abdulla Qodiriy”, “Usmon Nosirning soʻnggi tushi”, “Oybekning soʻnggi sheʼri”, “Maqsud Shayxzoda” kabi sheʼrlariga borib taqaladi.