Mundаrijа kirish Ichki audit oʼtkazishning maqsadi, vazifalari va ichki audit xususiyatlari Ichki auditni tashkil etish yoʼnalishlari va oʼtkazish bosqichlari

MUNDАRIJА

Kirish

1. 
   Ichki audit oʼtkazishning maqsadi, vazifalari va ichki audit xususiyatlari
   
2. 
   Ichki auditni tashkil etish yoʼnalishlari va oʼtkazish bosqichlari
   
3. 
   Ichki auditi natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish tartibi
   

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar roʼyxati

Kirish

Mamlakatimizda chuqur o’zgarishlar, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha tomonlarini izchil isloh etish va liberallashtirish, jamiyatimizni demokratik yangilash va modernizatsiya qilish jarayonlari jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Bunda kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo’lida belgilab olingan va izchil ravishda amalga oshirilayotgan ulkan vazifalar mustahkam zamin yaratmoqda.

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy holati to’g’risidagi ishonchli ma’lumotlarga ega bo’lishning asosiy quroli bu ichki auditdir.

Shu o`rinda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2020 yilgi murojaatnomalarida “Iqtisodiyotning barcha sohalarini raqamli texnologiyalar asosida yangilashni nazarda tutadigan Raqamli iqtisodiyot milliy konsepsiyasini ishlab chiqishimiz kerakligi va shu asosda “Raqamli O‘zbekiston-2030” dasturini hayotga tatbiq etishimiz zarurligi ta`kidlab o`tgan bo`lsalar Hukumatga ikki oy muddatda raqamli iqtisodiyotga o‘tish bo‘yicha “yo‘l xaritasi”ni ishlab chiqish topshiriladi. Unga ko`ra iqtisodiyotimiz rivojining muhim sharti bo‘lgan faol investitsiya siyosatini izchil davom ettiramiz, , iqtisodiyotimizni jahon bozoriga integratsiya qilish va eksportni qo‘llab-quvvatlash ustuvor vazifadir.Kelgusi yili eksport hajmini 30 foizga oshirib, 18 milliard dollarga yetkazishni maqsad qilib qo‘ymoqdamiz.Biz eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyotga o‘tishimiz, ichki bozorda raqobat muhitini shakllantirishimiz zarur.”<sup>1</sup>deb ta`kidlab o`tdilar.

Auditorlik faoliyati dalolat vazifasini bajarishda, ya’ni moliyaviy hisobotning haqiqiyligini baholashida, ularning to’g’riligini tekshirib chiqishda jiddiy muammolar yuz bermoqda. Har bir iqtisodiy subyektda tegishli mutaxassislar tomonidan barpo etiladigan buxgalteriya hisobi tizimi nisbatan arzon bo’lishi hamda moliya-xo’jalik operatsiyalari va iqtisodiy voqealar hisobda o’z vaqtida, to’g’ri aks etishi kafolatlanishi lozim. Bu tamoyillar va qoidalar buxgalteriya axboroti to’g’ri shakllanishiga baho berishga mezon bo’lgani uchun har qanday auditor ularni baholay olishlari darkor.

Auditor har qanday iqtisodiy subyektda o’zi duch keladigan buxgalteriya hisobi tizimini tushunish bilan cheklanmasligi lozim. Auditor auditorlik dalillarini to’plashda ham yetarli bilimga ega bo’lgan mutaxassis bo’lishi shart. Xuddi shunday dalillar asosida u buxgalteriya hisobotining ishonchliligini tasdiqlashi yoki rad etishi, tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi subyektlar ma’muriyatiga tavsiyanoma berishi mumkin. Bu esa, zamonaviy sharoitdagi auditorlik faoliyatining asosiy vazifasi ya’ni tadbirkorlar manfaatini himoya qilishda auditorlik xulosalari milliy va xalqaro audit standartlari tamoyillari asosida mukammal tarzda berilishida, mijoz korxona auditorlik tekshiruvida buxgalteriya hisobi tizimini va ichki nazoratni o’rganish hamda baholashni nazariy va amaliy jixatdan o’rganishning zarurligi kurs ishimavzusining dolzarbligini belgilaydi.

1. 
   Ichki audit oʼtkazishning maqsadi, vazifalari va ichki audit xususiyatlari
   

Ichki auditning asosiy jarayonlari rejalashtirish, dalil to’plash, natijalarni umumlashtirish,berilgan tavsiyalarning bajarilishi ustidan nazorat va paydo bo’lgan nomuvofiq holatlarni to’g’rilash hisoblanadi. Ichki auditning asosiy xususiyatidan biri uning oldindan puxta tuzilgan reja asosida olib borilishidir. Buning uchun korxona - tashkilotning ichki auditga bo’lgan zaruriyatlarini o’rganish va quyidagi bosqichlarni amalga oshirish kerak bo’ladi:

1. 
   Ichki auditni rejalashtirish. Bu bosqichda quyidagi ishlar tartib bilan bajarilishi lozim:
   

• 
  tekshiruvga tayyorgarlik;
  
• 
  tekshiruvni o’tkazish rejasi va dasturini tuzish.
  

2. 
   Ichki auditni o’tkazish. Tekshiruv jarayoniga ichki auditorlarning ishtiroki shunday rejalashtirilishi kerakki, u
   

• 
  ishni joyida tashkil qilish;
  
• 
  kutilmagan inventarizatsiyani o’tkazish;
  
• 
  tekshirilayotgan ob’ektni tekshirish;
  
• 
  xo’jalik muomalalarini hujjatli tekshirish (zarur hollarda ekspertlarni jalb qilish);
  
• 
  tekshiruvning boshqa jarayonlarini amalga oshirish.
  

3. 
   Ichki audit hisoboti – tekshiruvning yakuniy bosqichi va u quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
   

• 
  tekshiruv materiallarini bir tizimga keltirish;
  
• 
  tekshirilayotgan ob’ektning mas’ul shaxslari roziligi va imzosi bilan tasdiqlangan tekshiruv hisoboti hujjatlarini tuzish;
  
• 
  kuzatuv kengashiga tayinlangan mas’ul shaxslarning tekshiruv natijalari haqidagi axboroti.
  

4. 
   Keyingi auditorlik tekshiruvini o’tkazish – bu kelgusi hisobot davri uchun amalga oshiriladigan jarayon bo’lib, u quyidagilarni ta’minlashi zarur:
   

• 
  Xatolarni, kamchiliklarni, noaniqliklarni bartaraf etish;
  
• 
  Bartaraf etilishi lozim bo’lgan kamchiliklar yuzasidan nazoratni amalga oshirish.
  

Ichki auditning bosqichma-bosqich rejalashtirilishi ichki audit xizmati ishining qay darajada olib borilishiga bog’liq.

Ichki audit tekshiruvining ikki xil modelini ajratib ko’rsatishimiz mumkin: gorizontal va vertikal. Birinchi model faoliyatning alohida turini, talab qilingan menejment tizimi bilan qay darajada muvofiqligini va uning natijalari samarasini baholashda foydalaniladi. Vertikal ko’rinishdagi model kompaniyaning alohida bo’limlari faoliyati muvofiqligini tekshirish uchun ishlatiladi. Shuni aytib o’tish lozimki, har ikkala model orasida gorizontal model ko’p mehnat talab qiladigan va uzoq davom etadigan jarayon va shu bilan birga muhim ahamiyat kasb etadi. U talab qilingan tekshiruv ob’ektida turli xil bo’limlarning va undagi mas’ul shaxslarning faoliyati birgalikda qamrab olib tekshiradi. Bundan tashqari, gorizontal tekshiruv bo’limlararo aloqalardagi to’siqlarni cheklab, menejment tizimi ishtirokchilarini bir-biriga ta’sirini kengaytiradi.

Ichki auditni o’tkazishda eng muhim bosqich rejalashtirish hisoblanadi. Rejalashtirish auditning har bir bosqichi kabi xujjatlashtiriladi. Rejalashtirish bosqichida foydaniladigan va korxonada ishlab chiqilishi mumkin bo’lgan hujjatlarni ko’rib chiqamiz.

Ichki audit xizmatining rahbari foydalanadigan asosiy hujjat kuzatuv kengashi tomonidan tasdiqlanadigan yillik reja hisoblanadi. Ushbu reja faoliyat turlari ahamiyati va jarayonlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilishi zarur. Mazkur rejada birinchi darajali e’tibor kompaniyaning maqsadlariga erishishida turtki bo’luvchi, shuningdek, kompaniya uchun xavf tug’dirishi mumkin bo’lgan faoliyat turlari va jarayonlarga qaratilishi zarur.

Asosiy jarayonlar quyidagilar hisoblanadi:

• 
  iste’molchilarning kutilayotgan talablarini o’rganish;
  
• 
  xaridlarni boshqarish;
  
• 
  iste’molchilar bilan o’zaro harakatlar va mahsulotlar sotilishini o’rganish;
  
• 
  xodimlarni tayyorlash va ularning vakolatliligini baholash.
  

Asosiy jarayonlarni bir tartibda qo’yish va alohida jarayonlarning korxona yakuniy natijalariga qay darajada ta’siri darajasi yoki ekspertchilar tomonidan baholashlar natijasida bajariladi.

Kritik jarayonlar deb tashkilotga taalluqli bo’lmagan yoki faoliyat samaradorligi uchun haqiqiy yoki salmoqli xavf keltirishi mumkin bo’lgan talablarga rioya qilmaslik jarayonlariga aytiladi. Bu jarayonlar tuzatuvchi yoki ogohlantiruvchi harakatlar sifatida zudlik bilan aralashuvni talab qiladi va alohida nazorat ostida turmishi zarur. Auditning yillik rejasi asosida alohida soha yoki kompleks auditorlik tekshiruvining kalendar grafigi tuziladi. Auditning yillik rejasi asosida har bir tekshirish uchun ichki audit rejasi ishlab chiqiladi.

1-jadval

“Ichki audit tekshiruvi rejasi” hujjatining shakli

Auditorlar	Rejalashtirish	Auditorlik amallari	Hisobotlarni shakllantirish	Jami (soat)
Ichki audit xizmati bo’limining rahbari
Bosh auditor
Auditor
Auditorning yordamchisi
Boshqa mutaxassislar

Ushbu reja audit ob’ektiga nisbatan tashkiliy jihatdan ham (bo’lim, bo’lim guruhlari va boshqalar), funktsional jihatdan ham o’ziga xoslikka ega bo’lishi lozim. Ichki audit xizmati rahbari ichki audit xizmatini rivojlantirish rejasini ham ishlab chiqishi zarur. Audit rejasi va ichki audit xizmatini rivojlantirish rejasini hisobga olgan holda ichki audit xizmati byudjeti ishlab chiqiladi. U audit rejasi va rivojlantirish rejasini ham bajarilishini ta’minlash uchun zarur bo’ladigan xarajatlar ro’yxatini o’z ichiga oladi. Byudjet, shuningdek, rejadan tashqari tekshiruvlar o’tkazishni va tekshiruv o’tkazish uchun tashqaridan zarur mutaxassislarni jalb etish xarajatlarini ham ko’zda tutishi kerak.

Audit rejasida quyidagilarni ko’zda tutish tavsiya qilinadi:

• 
  auditorlik guruhi va uning tarkibini shakllantirish (ularning soni, audit o’tkazish uchun boshqa bo’linmalardan jalb etilgan mutaxassislarni ham qo’shgan holda);
  
• 
  tekshiruvchilarni professional sifatlari va lavozim darajalariga mos holda aniq ob’ektlarga taqsimlash;
  
• 
  guruhning hamma a’zolariga ularning majburiyatlari va huquqlari hamda tekshiriladigan ob’ekt haqida axborotlarga ega bo’lish borasida yo’l-yo’riqlar berish;
  
• 
  ishchi hujjatlarini yuritish;
  
• 
  bajarilgan ishlarni hujjatlar bilan rasmiylashtirish va uni tekshirilayotgan ob’ektning mansabdor shaxslari bilan kelishish tartiblari.
  

Agar filiallar mavjud bo’lsa, ushbu filiallarning tekshirish reja grafigi aloxida tuziladi.

Tekshiruv o’tkazishdan oldin auditorlik tanlash hajmini aniqlash, shuningdek, tekshiriladigan bo’linmada (filialda) mavjud bo’lgan auditorlik hujjatlari bilan tanishish zarur.

Ichki audit tekshiruvini o’tkazishga tayyorgarlik:

1. Guruh qatnashchilari: reja bilan to’liq tanishish, tekshiriv chegaralarini aniqlab olish, o’ziga tegishli bo’lgan hujjatlar va ma’lumotlar bilan tanishish orqali eng muhim savollarga javob topish;

2. Bosh auditor quyidagi vazifalarni bajaradi: rejada belgilangan va tekshiruv ob’yektiga aloqador bo’lgan barcha hujjatlarni to’plash, chunonchi, tashkiliy-boshqaruv va lavozim yo’riqnomalarini, jarayon xaritalari, ularning batafsil bayoni, huquq va majburiyatlar taqsimoti jadvali va hokazo. Bundan tashqari, auditorlik guruhini tayinlashi, tekshiruv jadvalini tuzishi, savol varaqasini tayyorlashi va auditorlarni ishchi materiallar bilan, ya’ni nazorat savolnomasi, auditor jurnali, nomuvofiqliklarni rasmiylashtiruvchi hujjat blankalari va shunga o’xshash materiallar bilan ta’minlashi zarur.

Savol varaqasi bu – tekshirilayotgan bo’linma xodimlariga beriladigan maxsus savollar to’plami bo’lib, ularning javobi audit ob’yektining dastlabki bahosini belgilab beradi. Savolnomadagi savollar auditorlik tekshiruvi mezonlaridan kelib chiqib tuzilgan bo’lishi va tekshiruv jarayonining e’tiborga molik qismini qamrab olishi, aniq ifodalanishi, ikkiyoqlama ma’no anglatmasligi lozim.

Nazorat savolnomasi – oldindan tayyorlanib, ma’lum tizimga keltirilgan savollar ro’yxati bo’lib, uning javoblari auditorga tekshiruv ob’yektida belgilangan talablarga qay darajada amal qilinayotgani haqida ma’lumot beradi. Savollar shunday tuzilishi kerakki, javoblar tekshiruvchiga tekshiruv ob’yekti haqida to’liq va aniq tasavvur hosil qilish imkonini berishi zarur.

Auditor jurnali bu - jurnal yoki blanka shaklida bo’lib, unda auditor tekshiruv jarayonida to’plagan barcha dalillarini, ma’lumotlarini, suhbat natijalarini qayd etib boradi.

2-jadval

Ichki auditor jurnali

Sana	Nomi	Ob’yekti	Chegarasi	Mezonlar	Savollar	Haqiqatdagi holati	Takliflar

Ichki auditorlik tekshiruvi oldindan belgilangan amallar orqali amalga oshiriladi. Ularning algoritmi quyidagich bo’lishi mumkin:

1. 
   Kirish yig’ilishi;
   
2. 
   Ma’lumotlarni yig’ish va ularni qayta ishlash;
   
3. 
   Yakuniy yig’ilish;
   
4. 
   Auditorlik tekshiruvi haqida hisobotni tuzish;
   
5. 
   Hisobotni tasqiqlash uchun taqdim etish;
   
6. 
   Hisobotni korxonaning manfaatdor shaxslariga yuborish;
   
7. 
   Kamchiliklarni bartaraf etish;
   
8. 
   Tuzatuv va ogohlantiruv amallarini ishlab chiqish va yo’lga qo’yish;
   
9. 
   Inspektsion nazorat;
   
10. 
    Tekshirish natijalarini ro’yxatga olish;
    
11. 
    Kamchiliklar bartaraf etilishi haqida axborot berish;
    
12. 
    Ichki auditor faylini shakllantirish.
    

Kirish yig’ilishini o’tkazishdan asosiy maqsad tekshiruvni o’tkazayotgan har bir xodimni tekshiruv rejasi va metodi bilan tanishtirishdan iborat.

Ma’lumotlarni yig’ish va ularni qayta ishlashdan ko’zlangan maqsad esa, ichki audit natijalari bo’yicha xulosa qilishga tayyorgarlikdir.

Tekshiruv jarayonida auditor uchun boshlang’ich ma’lumotlar bo’lib, korxonaning faoliyati va uning tuzilishi haqidagi hujjatlar, bo’linmalar to’g’risidagi Nizom, lavozim yo’riqnomalari, shtat jadvallari, jamoa shartnomasi, buyruqlar, dalolatnomalar va boshqa shu kabi hujjatlar xizmat qiladi.

Ma’lumotlar auditorlar tomonidan shunday yig’ilishi lozimki, bu ma’lumotlar korxonaning umumiy faoliyati haqida to’laroq ma’lumot bera olishi kerak. Auditor bu hujjatlarni to’plar ekan, hujjatlarda belgilangan talablarga qay darajada amal qilinayotganligini baholaydi.

Amaliyot shuni ko’rsatadiki, dastlabki rejalashtirish yaxshi bo’lmasligi auditning natijasiga salbiy ta’sir etadi.

Auditorlik tekshiruvini o’tkazish korxona rahbari tomonidan kuzatuv kengashi tasdiqlagan audit rejasi asosida tayinlanadi. Bu buyruqda tekshiruvning metodi, ya’ni hujjatli yoki kompleksliligi, qancha muddat tekshirilishi, auditorlar guruhining a’zolari, ularning ism-shariflari va lavozimlari ko’rsatib o’tiladi.

2. 
   Ichki auditni tashkil etish yoʼnalishlari va oʼtkazish bosqichlari
   

Auditorlik tekshiruvi o’tkazish jarayonida mijoz korxona ichki nazoratining holati o’rganilib, baholanadi.

Xo’jalik yurituvchi subyekt ichki nazoratining holatini tekshirish natijalari to’g’risidagi axborot quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:

• 
  ichki nazorat tizimining xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining miqyoslari va xususiyatiga muvofiqligi umumiy bahosi;
  
• 
  auditorlik tekshiruvi mobaynida aniqlangan ichki nazorat tizimining xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining miqyoslari va xususiyatiga jiddiy nomuvofiqliklari bayoni.
  

Auditor ichki nazorat tizimining ishonchliligini va tekshirish o’tkazishda unga tayanish mumkinligi haqida asosli qaror qabul qilish uchun bu tizimni o’rganadi. Nazorat tizimining ishonchliligi, uning hisob yuritishda muayyan shaxslar qasddan qilishi mumkin bo’lgan, shuningdek tasodifiy yo’l qo’yiladigan xatolarning oldini olish va aniqlash layoqatidan iborat. Agar auditorning fikricha, ichki nazorat tizimi ishonchli bo’lsa, bunda u tekshiruv obyektlaridan birortasi bo’yicha schyotlar yoki muomalalarni tekshirishni to’liq yoki qisman ichki nazorat tizimining ishlashini tekshirish natijasi bilan almashtirishi mumkin. Agar, ichki nazorat tizimi ishonchli va sezilarli darajada izdan chiqmasdan ishlayotganligini aniqlansa, u bunday tizimdagi buxgalteriya ma’lumotlarida ham katta xatolar yo’q deb taxmin qilishga haqlidir. Agar, ichki nazorat tizimi samarasiz bo’lsa, auditor uning kamchiliklaridan kelib chiqadigan xatarli vaziyatlarni bartaraf qilish uchun testlar soni va uni tanlash hajmini ko’paytirishi lozim. Ichki nazorat tizimini ko’rib chiqishda, auditor avvalo, mijoz korxona rahbariyatining ichki nazoratga munosabatini, ya’ni korxona rahbarining fikrlash xususiyatlarini, ularning rahbarlik qilish uslubini, aniq moliyaviy hisobotga munosabatini o’rganadi. Auditor korxona atrofidagi ishchanlik muhitini ham inkor qilmasligi lozim.

O’rganishning ushbu bosqichida auditor mijoz bilan tuzilgan shartnomadan kelib chiqadigan tahlikali vaziyatlarni baholashda to’plagan ma’lumotlaridan foydalanadi. Lekin, u agar butun auditning tahlikali vaziyatlarini qulay deb baholagan bo’lsa, shuningdek, korxonaning ichki nazorat tizimini ham ishonchli deb bilmasligi lozim. Rejalashtirish paytida ichki nazorat tizimi faoliyatining barcha tomonlarini batafsil tahlil qilib chiqish lozim. Auditor olingan ma’lumotlarni yagona tizimga keltirish uchun qisqacha hisobot tayyorlab, unda quyidagilarni bayon qiladi: korxonaning faoliyat qilish sohasi va printsiplari; rahbariyatning ishonchli hisob va nazorat tizimini yaratishga oid majburiyatlari; rahbariyatning korxona faoliyatini nazorat qila olish layoqati.

Faoliyat sohasini bayon qilishda auditor asosiy diqqat-e’tiborini ichki nazoratning alohida uchastkalariga qaratadi. Turli tarmoqlardagi ayrim muomalalar va schyotlarga nisbatan nazoratning kuchaytirilishi boshqalari uchun samarasiz bo’lishi mumkin. Masalan, savdoda tovar zahiralarini nazorat qilish, amalda yetarli darajada samarali bo’lib, ayni paytda sanoatda materiallarni nazorat qilish kassani nazorat qilishdan samarasiz bo’lishi mumkin.

To’g’ri yo’lga qo’yilgan ichki nazorat tizimi xatolar vujudga kelishini bartaraf etib, natijada, noto’g’ri, befoyda qarorlar qabul qilish hamda zararlar vujudga kelishini imkon qadar kamaytiradi. Bu ko’zda tutilmagan xatolarga ham, ataylab qilinganlariga ham, to’lig’icha taalluqlidir. Buning ustiga ichki nazorat yaxshi yo’lga qo’yilganda tasodifiy xatolar oson aniqla-nadi, ataylab qasddan qilingan xatolar esa faqat puxta o’ylangan doimiy tekshiruv va mas’uliyatlarni taqsimlash tizimi yordamida bartaraf qilinishi mumkin.

Ichki nazorat tizimi -bu buxgalteriya hisobi va hisobotining to’g’riligini ta’minlashga qaratilgan, hamda korxona resurslaridan maqsadga muvofiq oqilona foydalanishga imkon yaratadigan doimiy, kundalik ishlar majmuidir. Ichki nazorat tizimi axborotlarni to’plash tizimi bo’lib, mavjud xatolarni o’z vaqtida aniqlash, har qanday muomalalarni muvofiqlashtirish tizimi mavjudligi, inventarizatsiya muntazam ravishda o’tkazilishi, buxgalteriya hisobotlari va rejaning barcha jabhalarda bajarilishi tahlil qilinishi bilan tavsiflanadi. Ichki nazorat tizimining samarali ishlashi natijasida faoliyatda daromadlar oshirilishi imkoniyatlari izchil isloh qilish imkoniyati tug’iladi, daromadni yo’qotish xavf-xatari tugatiladi.

Ichki nazoratning tuzilishi turli xil bo’lishi, korxona faoliyati, uning hajmi, faoliyatning komp’yuterlashtirilganligi, rahbariyatning shaxsan nazorat qila olish imkoniyatlari va boshqa ko’plab omillar bilan tavsiflanadi.

Auditor ichki nazorat tizimini o’rganish va baholash jarayonini o’tkazish hamda hujjatlashtirishda quyidagi namunaviy shakllardan foydalanishi zarur:

• 
  maxsus ishlab chiqilgan testlar;
  
• 
  rahbar xodimlar va buxgalteriya xodimlarining fikrlarini aniqlash uchun namunaviy savollar ro’yxati;
  
• 
  maxsus blankalar va tekshiruv varaqalari; bloksxemalar va grafiklar;
  
• 
  kamchiliklar ro’yxati, bayonnomalar yoki dalolatnomalar.
  

O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunida ichki nazoratga taaluqli qandaydir maxsus talablar yo’q. Shuning uchun auditor ichki nazorat tizimini baholashda ikkita omilga tayanadi:

• 
  ichki nazoratning maqsadi korxona rahbariyati uchun ham, auditor uchun ham bir xil - buxgalteriya hisobotining ishonchliligi va obyektivligini ta’minlash;
  
• 
  auditorlik hisobotining tahliliy qismida ichki nazorat ho-latini ekspertiza qilish natijalarini aks ettirish zarur.
  

Ichki nazorat tizimini baholashning asosiy maqsadi auditni rejalashtirish, shuningdek auditorlik amallarining turlarini, o’tkazish vaqtini va hajmini aniqlash uchun puxta zamin yaratib, ularni auditorlik tekshiruvining dasturida aks ettirishdan iborat. Auditor tomonidan dastlabki auditorlik tekshiruvi dasturi tayyorlangan va u oldinda turgan ishlarning borishi to’g’risida ma’lum tasavvurga ega. Dastlabki dastur sifatida o’tgan yilgi auditorlik tekshiruvining dasturi olinib, mijoz-korxonadagi ichki nazorat tizimini dastlabki tahlil qilish va samarasizlik xavf-xatarini baholash natijalariga muvofiq tuzatishlar kiritiladi.

Auditorlik tekshiruvi dasturi moliyaviy hisobotdagi axborotlarning ishonchliligini tasdiqlashga qaratilgan amallar ro’yxatidan iborat. Har bir auditorlik amalining turi, o’tkazish vaqti va miqyosi aniqlanib, u moliyaviy hisobotning bir yoki bir necha ko’rsatkichlari bilan bevosita bog’liq. Auditorlik amallarining ettita asosiy turi mavjud: qayta sanash, kuzatish, tasdiqlash, og’zaki so’rov, hujjatlarni tekshirish, nusxa ko’chirish va tahlil qilish amallari. Auditorlik amallarini o’tkazish vaqti turlicha bo’lishi mumkin: balans tuzgunga qadar yoki tuzilganidan so’ng. Bajariladigan amallar miqyosi ishlar hajmiga bog’liq bo’lib, ushbu amallarni safarbar qilish chog’ida bajarilishi mumkin.

Ichki nazorat tizimini baholashning maqsadi - bu uni takomillashtirish bo’yicha konstruktiv takliflar ishlab chiqishdir. Auditor ichki nazorat tizimini ishlab chiqishda faol ishtirok etib, o’z takliflarini mijozga taqdim etiladigan maxsus xatda bayon qiladi. Auditorlar ushbu takliflarni auditorlik tekshiruvining elementi sifatida rasman qabul qilib, ularni konsultatsiya xizmatlari qatoriga kiritmaydi. Berilgan takliflarga rioya qilish yoki qilmaslikni mijozning o’zi hal etadi. Takliflar bayon qilingan xat audit jarayoni yakunlanganidan so’ng yoziladi.

Xatda ichki nazorat tizimining muammolari bilan bog’liq faktlar bayon qilinib, auditor bular haqida mijoz korxona rahbariyatini xabardor qilishi lozim.

Muammolar ichki nazorat tizimining tarkibi va faoliyat ko’rsatishida sezilarli kamchiliklar mavjudligidan dalolat beradi va korxonaning moliyaviy axborotlarini ro’yxatga olish, qayta ishlash va moliyaviy hisobotda umumlashtirish layoqatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Muammolar mas’ul shaxslar aniqlanmaganligi, ular orasida xizmat vazifalarining taqsimlanmaganligi, xo’jalik muomalalarining tekshirilmasligi va amalga oshirilishi bo’yicha zarur nazoratning o’rnatilmaganligi, nazorat amallarining samarasizligi, nazoratdan qochish maqsadida mansabdor shaxslar tomonidan nazorat amallarining ataylab buzilishi, korxona rahbariyati yoki xodimlarining ataylab qilgan xatolari, masalan, buxgalteriya yozuvlarini qalbakilashtirish yoki almashtirish kabi tavsiflanishi mumkin. Mijoz korxonani xabardor qilish zarur bo’lgan faktlar bu ichki nazorat tizimining sezilarli kamchiliklaridir. Ular shu bilan tavsiflanadiki, ichki nazorat tizimi ayrim elementlarining tuzulmasi yoki faoliyat ko’rsatishi, tekshiriladigan moliyaviy hisobotlarda katta xatolar yoki axborotlarning buzib ko’rsatilishi yuzaga kelishi mumkin va bu xatolar korxona xodimlari tomonidan o’zlarining kundalik vazifalarini bajarish chog’ida aniqlash ehtimolini pasaytirmaydi. Auditor negativ faktlarni maxsus izlashi lozim emas, ammo agar ularni aniqlasa, bu haqda rahbariyatga bildirishi lozim. «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonunning 7moddasi-ga muvofiq buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot, shuningdek ichki nazorat tizimini tashkil etish uchun xo’jalik yurituvchi subyektning rahbari javobgardir. Auditor mijoz uchun samarali ichki nazorat tizimini ishlab chiqishga javobgar emas. Bunday tizimni yaratish korxonaning tashkiliy tuzilmasini, nazorat amallarini va hujjatlashtirishni ishlab chiqishni taqozo etadi. Auditorlik firmasi ishlab chiqadigan nazorat tizimi bu konsultatsion xizmatlar bo’lib, ularni firma o’zining auditorlik funktsiyalariga kiritmaydi.

Mijoz korxona rahbariyatining nazoratga munosabati nazorat muhitiga eng katta ta’sir ko’rsatadi. Boshqaruvning yuqori pog’onasi xizmatchilarning nazoratga munosabatini belgilaydi. Boshqaruv muhiti yuqori darajadagi ichki kommunikatsiya tizimini ta’minlaydigan, Kuzatuv Kengashi huzuridagi audit faoliyatining samarali ishlashiga yordam beradigan, byudjetlar tizimi ya’ni biznesreja yoki smeta va ularning bajarilishi to’g’risidagi hisobotlardan foydalanadigan, ichki auditning samaradorligini ta’minlaydigan boshqaruv tizimi bilan tavsiflanadi. Nazorat muhiti korxona xodimlarining kompetentliligi, xizmat vazifalarining taqsimlanishi, aktivlar, hujjatlarni olish imkoni va hisob yozuvlarini vaqti-vaqti bilan taqqoslab turish bilan aniqlanadi. Nazorat funktsiyalarini amalga oshiruvchi xodimlar kompetentliligi korxona ichki nazorat tizimining asosiy belgisi hisoblanadi. Korxonaning kadrlar bilan bog’liq muammolari ichki nazorat tizimiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Agar buxgalterlar tez-tez almashtirib turilsa, bu hisob va nazorat funktsiyalari yetarli tajribaga ega bo’lmagan va buning oqibatida ko’plab xatolarga yo’l qo’yadigan mutaxassislar tomonidan bajarilishiga olib keladi. Yangi rahbarlar va mansabdor shaxslar korxonadagi hisob tizimi bilan yetarli darajada tanish bo’lmasligi mumkin. Ayrim hollarda buxgalteriya xodimlari yuqori boshqaruv bo’g’ini tomonidan topshirilgan noqonuniy hisob amallarini bajarishni hohlamaganliklari uchun ham ishdan bo’shab ketadilar. Shuning uchun ham buxgalteriya xodimlarining tez-tez almashtirilib turishi salbiy holat deb baholanadi. Ichki nazorat tizimi samarali bo’lishi uchun funktsional mas’uliyatlar yoki xizmat vazifalarining yetarli darajada taqsimlanishi juda muhimdir. Nazorat amallari samaradorligi 1– chizmada bayon etilgan.

Vazifalar shunday taqsimlanishi kerakki, xizmatchilardan hech biri yuqorida sanab o’tilgan to’rtta funktsiyaning ikki yoki undan ortig’ini bajarmasligi lozim. Birinchi va to’rtinchi funktsiyalar boshqaruv, ikkinchi funktsiya hisob, uchinchisi esa saqlash funktsiyasi hisoblanadi. Bu funktsiyalarni turli shaxslar va bo’linmalar o’rtasida taqsimlash afzalliklari, ishlarni muvofiqlashtirish (bitta xo’jalik muomalasining turli jihatlarini ko’rib chiqilishi hisobiga ataylab qilinmaydigan xatolarni aniqlash va to’g’rilash osonlashishi hamda axborotlarni buzib ko’rsatishda ikki yoki undan ortiq mutaxassislarning til biriktirishini talab etadi.