Mundarija. Reja

2.2“Iqtisodiyot nazariyasi” dagi yangi oqimlar (XIX-asr oxiri XX-asr boshlari).
Endi iqtisodiyot nazariyasidagi yangi oqimlar (XIX asrning oxiri va XX asrning boshlari)ga to‘xtalsak: marjinalizm vakillari (marginal - keyingi, qo‘shilgan) keyingi tovar nafliligi, qo‘shilgan mehnat yoki resurs unumdorligining pasayib borishi nazariyalarini ishlab chiqqanlar. Keyingi tovar nafliligining kamayib borish qonuni bu oqimning asosiy prinsipi hisoblanadi. Shunga ko‘ra, narx xarajatga bog‘liq bo‘lmay, keyingi naflilik asosida belgilanadi.
Marjinalizm vakillari iqtisodiyotda ishlab chiqarish emas, iste’mol hal qiluvchi, degan g‘oyani ilgari surganlar. Mehnat natijasi muhim sanalgan. Foyda, naflik ijobiy faoliyat sifatida qaralgan. Marjinalizm asoschilari Karl Menger, Fridrix fon Vizer, Eygen fon Bem-Baverk, Uilyam Stenli Jevons hisoblanadi; neoklassik maktab (asoschisi Alfred Marshall) bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning aralashuvini cheklash g‘oyasini ilgari surgan.
Bozor mexanizmining buzilishi monopoliyalar vujudga kelganda ham yuz berishini ta’kidlagan. U funksional bog‘lanish g‘oyasini asoslaydi, bozor bahosini belgilovchi omillar talab va taklifdan iborat deb hisoblaydi. Bu ta’limot tadbirkorlar iqtisodiyotni, sarmoyani, ish kuchini va yerni davlatga nisbatan samaraliroq ishga solishi va boshqarishini ko‘rsatib bergan. Markscha davlat mulkining afzalligi to‘g‘risidagi g‘oya inkor etilgan.
Bu maktab vakillaridan L. Valras umumiy iqtisodiy muvozanatlik modelini ishlab chiqishga, I. Shumpetter esa iqtisodiy tizimlar o‘zgarishining ichki kuchlarini ko‘rsatib berishga harakat qilgan hamda iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi asosiy kuch tadbirkorlik, degan xulosaga kelgan; keynschilik – rivojlangan bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solib turish zarurligini asoslashga qaratgan. Jon Meynard Keyns “Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi” (1936-y.) nomli kitobida bunday tartibga solish yalpi talabga hamda shu orqali inflatsiya va bandlikka ta’sir ko‘rsatishini asoslaydi.
Marginalizm: iqtisodiy fikrning neoklassik yo‘nalishi rivojlanish bosqichlari
XIX asr oxiri-XX asrning birinchi uchdan bir qismi.iqtisodiy nazariyada klassik yo‘nalishdan sezilarli darajada farq qiladigan va hatto unga ma’lum bir alternativa sifatida harakat qiladigan yangi yo‘nalish katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu marginalizm deb nomlanadi (ingliz tilidan. marginal-chegara).
XIX asrning 80-90-yillarida boshlangan «marginalistik inqilob» genezisi haqidagi munozaralar hozirgi kungacha davom etmoqda. Har qanday fan tarixida juda ko‘p «inqiloblar» mavjud emas, ya’ni.uning mavzusini o‘rganishga asosiy yondashuv (umumiy ko‘rish va tahlil vositalari) va ba’zan ushbu mavzuning o‘zi nisbatan qisqa vaqt ichida keskin o‘zgarib turadigan holatlar.
Marjinalizmning paydo bo‘lishi iqtisodchi matematiklarning ishi bilan bog‘liq. Ular iqtisodiy fanlarda matematik maktabning kashshoflari edi. Bularga quyidagilar kiradi:
Antuan Kurno (1801-1877) - frantsuz faylasufi, iqtisodchisi, matematika professori. 1838 yilda u “boylik nazariyasining matematik tamoyillarini o‘rganish”asarini nashr etdi. Bu matematik usullar yordamida iqtisodiy hodisalarni o‘rganishga qaratilgan birinchi urinishlardan biri edi. Kurno iqtisodiy fan tarixida marjinal daromad va marjinal xarajatlar tushunchalaridan foydalangan holda monopolist tomonidan foydani maksimal darajada oshirishning birinchi modelini taklif qildi. Kurno ma’lumotlariga ko‘ra, monopoliya sharoitida foydani maksimal darajada oshirish ishlab chiqarish xarajatlariga marjinal daromad teng bo‘lganda mumkin.
Yoxann Geynrix fon Tyunen (1783-1850) – “qishloq xo‘jaligi va milliy iqtisodiyotga bo‘lgan munosabati bilan izolyatsiya qilingan davlat” (1826) kitobini nashr etgan nemis yunkeri (er egasi). Unda u ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish nazariyasini va maksimal mahsuldorlik masalasini o‘rganishni boshladi.
Hermann Geynrix Gossen (1810-1858) - nemis iqtisodchisi, ta’lim bo‘yicha advokat, “jamoat almashinuvi qonunlarini va natijada jamoat savdosi qoidalarini ishlab chiqish” (1854) nomli asarini nashr etgan, unda u eng muhim iqtisodiy jarayonlarni maksimal foyda g‘oyasi nuqtai nazaridan tushuntirishga harakat qilgan (foydali-biror narsaning inson ehtiyojlarini qondirish qobiliyati).
Gossen doktrinasi-bu marginal foyda nazariyasining asosiy tamoyillarini, sub’ektiv qiymat nazariyasining umumiy asoslarini matematik ishlab chiqish. U inson xulq-atvorining asosiy motivi maksimal foyda olish istagi deb hisoblagan. Shuning uchun fanning asosiy vazifasi kommunal yoki zavqning umumiy miqdorini oshirish qoidalarini ochishdir. Ushbu muammoni hal qilishda Gossen ikkita tezisni (qonunni)shakllantirdi:
- bitta doimiy iste’mol aktida keyingi mahsulot birliklarining foydaliligining pasayishi va takroriy iste’mol aktlarida mahsulotning birinchi birliklarining foydaliligining pasayishi;
- tovarlar narxi va pul miqdori shaxsning iste’molini cheklaydigan asosiy omillardir.
Iste’molning eng oqilona varianti individual tovarlarni sotib olishga sarflangan so‘nggi pul birliklaridan olinadigan marginal foydalar o‘rtasida tenglikka erishilganda belgilanadi.
Iqtisodiyotdagi matematik yo‘nalish vakillari A. Kurno, I. Tyunen va G. Gossen asarlarida chegara qiymatlarini o‘rganish ularning zamondoshlari tomonidan qadrlanmagan, ularning kitoblari keng javob olmagan. Natijada, marginal tahlil g‘oyalari 1870-yillarda unutilgan va qayta tuzilgan.marginalizm vakillari tomonidan. Shunday qilib, Gossen qonunlari keyinchalik K. Menger, V. Jevons va L. Valras tomonidan qayta kashf qilindi.
Marginalistik inqilob ikki bosqichda bo‘lib o‘tdi. Birinchi bosqich - 70-yillar XIX asr, iqtisodchi matematiklarning asarlari asosida iqtisodiy fanning matematik maktabi paydo bo‘lganida. Uning vakillariga quyidagilar kiradi:
Uilyam Stenli Jevons (1835-1882) - Manchester va Londonda mantiq, falsafa va siyosiy iqtisod bo‘yicha ingliz professori. U iqtisodiy fanda matematik maktabning asoschisi, marginal foyda nazariyasining asoschilaridan biri. 1871 yilda uning asosiy asari “siyosiy iqtisod nazariyasi”nashr etildi. U iqtisodiy fanning asosiy muammosini iste’molni o‘rganishda ko‘rdi. Jevons iste’molning asosiy qonuni kamayib borayotgan foyda qonunini ko‘rib chiqdi.
Karl Menger (1840-1921) - avstriyalik, Vena universiteti professori, Avstriya maktabining asoschisi. Leon Valras (1834-1910) - frantsuz iqtisodchisi, Shveytsariyadagi Lozanna universiteti professori, Lozanna maktabining asoschisi.
Marginalistik inqilobning ikkinchi bosqichi - 90-yillar.: Alfred Marshal (1842-1924) - ingliz, Kembrij universiteti siyosiy iqtisod professori, Kembrij maktabining asoschisi. Jon Bates Klark (1847-1938) - amerikalik iqtisodchi, Kolumbiya universiteti professori, Amerika marjinalizmining etakchisi.
Marginalizm nazariyotchilari va birinchi navbatda Avstriya maktabi klassik siyosiy iqtisod terminologiyasidan uzoqlashmoqda. Ular “qiymat” va “mahsulot” toifalarini “qiymat” va “iqtisodiy foyda” tushunchalari bilan almashtirdilar. Agar mehnat qiymati nazariyasi o‘z e’tiborini qiymatga qaratsa, u holda Avstriya maktabi foydalanish qiymati, foydaliligiga e’tibor beradi. Bundan tashqari, agar klassik maktab mehnatning yagona manbai bo‘lsa, marjinalistlar uchun tovar qiymatini yaratishda uchta teng ishlab chiqarish omillari - mehnat kapitali va er ishtirok etadi.
Marjinalistlar tushunchasiga ko‘ra, narxning shakllanishi (marginal foyda nazariyasi orqali) mahsulotni iste’mol qilish bilan bog‘liq, ya’ni.ushbu mahsulot (tovar) birligini qo‘shganda baholangan mahsulotga bo‘lgan ehtiyoj qanchalik o‘zgarishini hisobga olgan holda.
Foyda foyda miqdoriga (zaxirasiga) qarab funktsional jihatdan topiladi. Tovarlar zaxirasining o‘sishi bilan ularning foydasi pasayadi. Tovarlar faqat ularning soni shaxsning ehtiyojidan kam bo‘lganda qiymatga ega bo‘ladi. Marjinalistlar bunday yaxshilikni iqtisodiy deb atashdi. Suv yaxshi, lekin hamma joyda ham iqtisodiy ne’mat emas.
Biror narsaning qiymati zaxiradan keyingi birlikning foydaliligi qiymati bilan belgilanadi. Keyingi (qo‘shimcha) yordam dasturi Avstriya maktabining vakili Fridrix Vizer tomonidan marginal yordam dasturi deb nomlandi. Avstriya maktabining paydo bo‘lishi va rivojlanishi Karl Menger (1840-1921), F. Vizer (185-1926) va eigen Boem-Baverk (1851-1914) asarlari bilan bog‘liq. Maktabning asoschisi, yuqorida aytib o‘tilganidek, K. Menger.
1871 yilda Menger “Siyosiy iqtisod asoslari”kitobini nashr etdi. “Siyosiy iqtisod asoslari” muallifi iqtisodiy jarayonlarni o‘rganish kerak deb hisoblagan...ularning sababiy aloqasi va ular boshqaradigan qonunlar, uning tadqiqotining maqsadi inson ehtiyojlari. Ular Menger tomonidan insonning fiziologik muvozanatining buzilishidan kelib chiqadigan qondirilmagan istaklar yoki yoqimsiz hislar sifatida qaraladi. Muammoning bunday bayoni cheklangan resurslarni oqilona taqsimlash muammosini ta’kidlaydi.
E.Boem-Baverkning asosiy asari “iqtisodiy tovarlarning qiymati nazariyasining asoslari” (1886). U sub’ektiv va ob’ektiv qiymat tushunchalaridan foydalanadi. Birinchisi, iste’molchi tomonidan tovarlarni shaxsiy baholash bilan belgilanadi, ikkinchisi ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat jarayonida bozorda shakllanadi va almashinuvning almashinuv nisbatlarini anglatadi. Narx tovarlarning qiymatini sub’ektiv baholashga bog‘liq. Subyektiv qiymat marginal foydadan kelib chiqadi, ya’ni.ularning zaxirasidagi oxirgi tovarning foydaliligi. Marginal foyda, o‘z navbatida, mavjud tovarlar soniga va shaxs tomonidan iste’mol qilinadigan intensivlikka bog‘liq.
F. Vizer 1914 yilda o‘zining «ijtimoiy iqtisodiyot nazariyasi»nomli asosiy asarini nashr etdi. Unda u marginal foyda nazariyasini uchta ishlab chiqarish omillari nazariyasi bilan birlashtirishni maqsad qilgan. Natijada, u “hisoblash nazariyasini” ilgari suradi va asoslaydi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, iste’mol tovarlari qiymatining ma’lum bir qismi ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadigan ma’lum bir ishlab chiqarish tovarlari (ish haqi ko‘rinishidagi mehnat, foizlar ko‘rinishidagi kapital, ijara ko‘rinishidagi er) hisobiga hisoblanishi (tayinlanishi) kerak.
Menger va Boem-Baverkdan farqli o‘laroq, Vizer davlatning iqtisodiyotga aralashishini qo‘llab-quvvatladi. Avstriya maktabi ishlab chiqarish xarajatlari, foyda va foizlar muammolariga yondashishda, shuningdek, marginal foyda nazariyasidan kelib chiqadi, ya’ni ushbu maktab olimlarining fikriga ko‘ra, tovarlarning qiymati ularni ishlab chiqarishning haqiqiy xarajatlari bilan emas, balki ushbu imtiyozlar odamlarning ehtiyojlarini qondirishga qodirligi bilan belgilanadi.
Avstriyaliklar K. Marksdan o‘rnak olib, monizm tamoyilini qo‘lladilar, ya’ni.narxning yagona asosini qidirdilar. Bunday qiymat manbai ularning foydaliligidir. Ushbu maktab ta’limotidagi eng zaif joy bu nazariyani iqtisodiy amaliyot bilan bog‘lamaslikdir. Tadqiqotda sub’ektiv xususiyatlarga e’tibor soya solib, ob’ektiv jarayonlarni fonga olib keldi. Shuning uchun bu maktab ko‘pincha sub’ektiv-psixologik deb nomlanadi.
Biroq, ushbu maktabning ijobiy tomonlari ham bor-bu iste’molchilar talabining tovarlar narxi bilan o‘zaro bog‘liqligi, umuman bozor munosabatlarining rivojlanishiga qaratilgan. Ushbu muammolarni o‘rganmasdan, narxlash muammolarini hal qilish mumkin emas. Lozanna maktabi marginalizmning ikkinchi maktabidir. Bu Markaziy hisoblanadi. U iqtisodiy fanning umumiy mulkiga aylangan asosiy g‘oyalarga ega. Ushbu maktab ikkita ism bilan ifodalanadi - Leon Valras (1834-1910) va Vilfredo Pareto (1842-1923).
Leon Valras nafaqat Lozanna maktabining asoschisi, balki matematik maktabning siyosiy iqtisoddagi haqiqiy asoschisi va eng yirik vakili hisoblanadi. 1874 yilda u “sof siyosiy iqtisod elementlari” kitobini nashr etdi. valras «umumiy iqtisodiy muvozanat tizimi»nomi bilan tanilgan xalq xo‘jaligining umumiy iqtisodiy va matematik modelini yaratdi. Ba’zan uni ko‘payish sxemasi deb atashadi. Ushbu model tovarlarning talab va taklifining muvofiqligi uchun asosiy shartlarni ishlab chiqadi; tenglamalar tizimi orqali ishlab chiqarish va almashinuvning asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi bog‘liqlik miqdoriy tavsiflanadi.