Munojot asarini sharhlash

barcha anga xayl va o‘n sekiz ming olam ixtiro’idin maqsud – ul va ofarinish anga 
tufayl”, deya payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning muborak hadislarida Alloh Ta’olo 
Odam Atadan boshlab to bizning payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)gacha 124 
ming payg‘ambar yuborganligi haqida xabar berilganini eslatar ekan, bu 

---

payg‘ambar va rasullarning hamda o‘n sakkiz ming olamning yaratilish sababi 
Muhammad (s.a.v)ning tavalludlari uchun ekanligini aytadi. Avval va oxirin xalqi 
ya’ni, insoniyatning ibtidodan to so‘nggi qavmigacha nubuvvat taxtining 
humoyuni bo‘lgan bu zotning shafoatiga muhtoj ekanini keltiradi. Jibrili (Jabroil 
alayhissalom) hamrohligida, Buroqi markabi ulovida laylat ul-me’roj sari 
chiqqanini “li ma’ollohu vaqtun” aning maqomi”, deya g‘oyat go‘zal tasvir etadi. 
Ya’ni, bunda payg‘ambar alayhissalomning yettinchi qavat osmonda Alloh taolo 
bilan muloqotini payg‘ambar alayhissalom tilidan “Menda Alloh bilan shunday 
lahzalar bo‘ladiki...”, deya ifoda etadi. Navoiy me’roj tunidagi mazkur muloqot 
tasvirini tugatmasdan, bu, u zotning maqomi ekanini izhor etib, payg‘ambar 
alayhissalom va u kishining ahli oilasiga salovot aytadi. Alisher Navoiy olamlar 
yaralishi, odamlar yaralishining sababi va hayot maqsadi Allohning habibi 
bo‘lmish bu moʻtabar zotni tanimoq, unga salovat aytmoq deb tushunadi va 
Allohning qudrati va payg‘ambar alayhissalomga muhabbati cheksizligi va 
payg‘ambar alayhissalomning ummatlariga shafoati beadadligining ifodasi o‘laroq, 
u kishining maqomlari tasvirini tugallamasdan qoldiradi. 
Zokirjon Xolmuhammad o‘g‘li Furqatning “Hajnoma” asari shoirning 
1892-yil Arab mamlakatlariga sayohati davomida yoziladi. Haj ibodati bilan 
bog‘liq asarlarning badiiy jihatdan eng go‘zal namunasi bo‘lgan, mazkur asar 12 
tarji’dan iborat bo‘lib, har bir bandi 18 misradan, jami 216 satrni o‘z ichiga oladi. 
Birinchi tarji’da Allohga hamd va payg‘ambar alayhissalomga durudi salovat 
aytiladi. Asarda Rasululloh obrazi masalasi qanday yoritilgan? 
Birinchi tarji’da payg‘ambar alayhissalomni anbiyolar shohi, Haqning habibi 
deya e’tirof etib, nafaqat bu muqaddas Haram ostonasida, balki umrning har 
lahzasi va zaminning har manzilida nabiy alayhissalomga salovat aytishini izhor 
etadi. Ikkinchi, uchinchi tarji’larda Harami sharif va masjidi an-nabaviy tasvir 
etilgan. Bu ikki ulug‘ maskanning tasviriga e’tibor qaratilsa, u yerda berilgan har 
bir ashyo ta’rifida nabiy alayhissalomning fazilatlariga monand vasfni ko‘rish 
mumkin. “Saodat hujrasi – nuri munavvar” ya’ni saodat asrining bu hujrasi 

---

payg‘ambar alayhissalomning azal nurlari bilan munavvar ekanligidir. “Zumurrad 
tugmai toji saodat, Sharafda gumbazi voloi axzar”. Haram saodatning toji 
deyilgandek ko‘ringan ushbu satr zamirida ham butun insoniyatga yetgan va 
yetadigan saodatning toji bu ulug‘ zotning tafakkuri ekani va uning sharafi ko‘k 
osmoni qadar baland va yuksak ekanligi tarannum etiladi. “Kuland o‘lmoqni 
tamanno etdi xurshid, Va lekin etmadi Tangri muyassar”. Bu masjidning loyini 
qoriyotgan ketmonga havas etgan quyoshga Alloh bu orzuni nasib etmadi. Bu 
tashbehda, magarki bir inson din va rasul yo‘lida xizmat etmas ekan, uning umr 
maslagi loy qoriydigan ketmoncha qiymatga ega emasdir, degan falsafa 
mavjud. “Suvolg‘on ganchlari kofuru abyoz, Qo‘yilg‘on toshlari yoqutu ahmar”, 
− Devorlaridagi abyoz (o‘ta oq, porloq) ya’ni, nihoyatda oq ganjlar payg‘ambar 
alayhissalomning nafsning qaroliklaridan pok qalblarini (ko‘plab tarixiy-diniy 
manbalarda, xususan, Nosiruddin Rabg‘uziyning “Qisasi Rabg‘uziy” asarida 
Muhammad (s.a.v) bolaliklarida enaga onasi Halimaning o‘g‘illari bilan qo‘y 
boqib yurganida osmondan ikki farishta − Jabroil va Mekoil tushib u kishining 
ko‘ksilarini yorib qalblarini nafsdan toza etib, so‘ng oltin igna bilan tikib, qanotlari 
bilan silab ketgani haqida yoziladi, kofur (oppoq tusli xushbo‘y modda) esa u 
kishini g‘oyat yoqimli va go‘zal suhbatlarini aks ettirsa, yoqut toshlarining qizil 
jilvasi bu ulug‘ zotning muborak yuzidagi hayoning nozik ifodasidir.
Masjid va Haram tasvirida “Rasou rostdir sangin sutunlar”, baland tosh 
ustunlar misoli payg‘ambar alayhissalomning baland va raso qadlarini, “Ravoqida 
hama oyoti Qur’on” − binoning barcha ravoqlarida Qur’on oyatlari bitilganidek, bu 
zotning taqdiriga Alloh Qur’onni bitgani, u kishiga nozil etilganiga ishora etiladi. 
To‘rtinchi tarji’da Furqat Me’roj kechasi voqeasini yoritar ekan, Rasulullohni 
“Risolat tojdori shohi “Lav lak”, deb ataydi. Ya’ni Alloh avval 
payg‘ambarimizning nurlarini yaratgani va uning tug‘ilishi uchun butun olamni 
yaratganini madh etadi. To‘rtinchi tarji’ Me’roj kechasi haqida bo‘lishi bilan birga 
Me’rojda Haq taolo va Rasululloh o‘rtasidagi suhbat dialog tarzida beriladi. “Dedi