Muqaddima

ANALIZATORLARNING ADAPTATSIYASI 
Qoiga taqilgan soatni biz qisqa vaqt davomida sezamiz. Keyin soat borligi sezilmay 
qoladi. Bu taktil sensor tizimda adaptatsiya (moslashish) rivojlanganidan dalolat beradi. 
Adaptatsiya 
proprioretseptiv 
va 
vestibulyar 
tizimlardan 
tashqari, 
boshqa 
analizatorlarning deyarli hammasining faoliyatida kuzatiiadi. Adaptatsiyalanish 
analizatorlar hamma qismlarinmg, ayniqsa retseptorlarning xos- sasidir. Davomli 
ta‘sirotlarga tez adaptasiyalanadigan va sekin adaptatsiyalanadigan retseptorlar tafovut 
qilinadi. Pachini tanachasi tez adaptatsiyalanadigan retseptorlarga misol bo`lishi 
mumkin. U teriga bosim ta‘siri boshlanganda bir nechta impuls hosil qiladi (on- javob) 
va ta‘sir tugaganda yana bir nechta harakat potensialini yuzaga chiqaradi (off- javob). 
Adaptatsiyalangan retseptorning sezgirligi yo'qolmaydi. Ta‘sirot kuchining oshishi yoki 
kamayishi ularda impuls hosil qiladi. 
Sekin adaptatsiyalanadigan retseptorlaruzluksiz ravishda uzoq ta‘sirlanganda impuls 
hosil qilishdan to
‘
xtamaydi. Ta‘sirlanish boshlanganda bunday retseptorlar yuzaga 
chiqaradigan impulslar soni ortadi, keyin u ancha pasayadi va ta‘sirlanish tugagunicha 
bir me‘yorda saqlanib turadi. 
Davomli ta‘sirlanish tugagandan so
‘
ng 
retseptoming 
sezgirligi 
oshadi, 
Retseptorlarning qo ‗zg ‘ aluvchanligi (sezgirligi) MNT tomonidan boshqarilib turiladi. 
Bu boshqarish signallarni bekamu ko
‘
st qabul qilinishini ta‘minlashga qaratilgan. 
Retseptorlar faoliyatini boshqarishda to
‘
rsimon formatsiya va simpatik nere tizimining 
ahamiyati katta. 
ANALIZATORLARNING XUSUSIY FIZIOLOGIYASI. 
KO‘RUY ANALIZATORI 
Ko
‘
ruv sensor tizimi boshqa analizatorlar orasida alohida o
‘
rin tutadi. Chunki bu tizim 
miyaga tashqi muhitdan olinadigan axborotlarning 90% ini yetkazadi. Bundan tashqari, 
ko
‘
ruv analizatori organizmda fotoretseptorlarga (yoruglikni sezuvchi retseptorlarga) ega 
bo`lgan yagona tizimdir. Bu tizim orqali organizm kunning tunga o‘tgani to
‘
g
‘
risida, 
uzoq-yaqin jismlarning tashqi qiyofasi to
‘
g
‘
risida axborot oladi. Atrofdagi narsalarni 
ko
‘
rishimizning sababi shundaki, qaysi bir manbadan (quyosh, elektr larnpa) ularga 
tushgan nur qaytarilib, ko
‘
zga tushadi va fotoretseptorlarda qo
‘
zgalishning rivojlanishiga 
olib keladi. Ko
‘
ruv obrazining shakllanishi aks ettirilgan nurlarni to
‘
r pardaga aniq 
proeksiyalashdan boshlanadi va analizatoming po‗stloq markazida, ko
‘
ruv doirasida 
qanday jism borligi to
‘
g‘risida xulosa qilish bilan tugaydi. 
Chap va o
‘
ng
5
past va tepada bo'lgan, harakat qiluvchi jismlarni ko
‘
rish uchun ko
‘
zni 
turli tomonlarga harakatlantirish kerak. Shuning uchun odam va aksariyat hayvonlarning 
ko
‘
zi sharsimon shaklda bo`ladi (63- rasm). 

---

252 
Ko
‘
mv analizatorming adekvat stimuli bo`lgan yorug‘lik nurlari retseptorlarga ta‘sir 
qilishdan awal ko
‘
zning optik tizimidan o
‘
tadi.