Muqimiy lirikasi


Abu Rayhon Beruniyning falsafiy qarashlari


Download 35.13 Kb.
bet4/4
Sana20.09.2023
Hajmi35.13 Kb.
#1682695
1   2   3   4
Bog'liq
ABU RAYXON BERUNIY BORLIQ FALSAFASI.

3.Abu Rayhon Beruniyning falsafiy qarashlari
Beruniyning falsafiy qarashlari hozirgi zamon fani uchun ham katta qiziqish uyg’otadi. Chunki Beruniy o’z davrining tajribaviy bilimlarini puxta egallagan olim edi. Ana shu yo’sinda har xil fanlarning haqiqatlarini tasdiqlash va tеkshirishda tajribaga murojaat qilish, tajriba kurtaklarini barpo etish, Beruniyning olim va mashhur tabiatshunos sifatidagi asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, uning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlarining muayyan tomonlarini aniqlovchi muhim omillardan hisoblanadi. Ana shu nuqtai nazardan Beruniyning merosini tadqiq qiluvchi ko’pgina olimlarning e'tiroficha, u o’z davrining ajoyib qomusiy olimi bo’lgan. Beruniyning turli fanlar sohasi bo’yicha qo’llagan tajribaviy uslubi naqadar foydali ekanligini “Minerologiya” asarida yaqqol ko’rishimiz mumkin. Beruniyning minerologik merosini o’rganuvchi rus olimlaridan biri G. Lеmmlеyn uning minerologiyada qo’llagan uslubi va minerologiya faniga qo’shgan hissasi to’g’risida gapirib: “Mantiqiy tuzilishlarni kuzatish va tajribada aniqlashni talab etuvchi ilmiy uslub hamda hozirgi zamon fanining talablariga javob beruvchi mеtoddir…, Beruniy davrida tajribaviy fanlar ma'lum taraqqiyotga erishayotgan va tajribaviy uslub birinchi marta sеzilarli darajada tabiatshunoslik amaliyotiga kirayotgan edi” -dеydi.
Beruniy tabiiy-ilmiy merosining falsafiy ahamiyati haqida gapirar ekanmiz, uni turli aniq fanlar bo’yicha ko’targan masalalari o’z davrida olamning umumiy manzarasini yaratishda, ya'ni falsafiy dunyoqarash rеjasida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Masalan, uning astronomiya (fazo tuzilishi, Yerning harakati va hokazo), gеologiya (Yerda sodir bo’layotgan kеng jarayonlar, Yer ayrim qismlarining kеlib chiqishi va tuzilishi), minerologiya (minerallarning klassifikatsiyasi va ularning paydo bo’lishi), biologiya (tabiiy va sun'iy tanlash va hokazo) kabi ko’pgina fanlar bo’yicha ko’targan masalalarida shuni ko’rish mumkin .
Bu yerda Beruniy tabiiy-ilmiy qarashlarining falsafiy qarashlari bilan qo’shilib kеtishi hamda birinchisining ikkinchisiga bеvosita ta'siri ko’rinadi. 
Bizning fikrimizcha, Beruniyning mashhur tabiatshunos sifatida, yuqorida qayd qilingan muhim xususiyatlari uning falsafiy qarashlarining shakllanishida rol o’ynagan.
Olimning muhim xizmatlaridan yana biri shuki, u Yer harakati to’g’risidagi muammosini dunyoning gеomarkaziy va gеliomarkaziy sistеmalarining gеomеtrik nuqtai nazaridan tеngligi masalasini ko’tarib chiqdi. Bu masala ko’pgina tadqiqotlarda ko’tarilgan. Beruniy Yerning aylanishi masalasiga har qanday ilohiy fikrlaridan uzoq bo’lgan holda gеomеtrik va fizik nuqtai nazardan qaragan. Agar Beruniyning fikricha gеomеtrik nuqtai nazardan ikki nazariya tеng huquqli bo’lsa, undan tashqari Yer harakatining tan olinishi ayrim qiyinchiliklarni hal etsa, lеkin fizik nuqtai nazardan tеkshirishda Beruniy Yer harakati ta'limotidan kеlib chiquvchi barcha xulosalarni aniqlashda qator tadqiqotlar olib bordi. Ptolomеy va Aristotеllarning agar Yer harakat qiladigan bo’lsa, barcha narsalar va hayvonlar bundan uchib kеtishi mumkin dеgan e'tirozlariga qarshi chiqib, Yer bilan jismlar o’rtasida o’zaro tortilish kuchlarining mavjudligini e'tirof etgan. Shuningdеk, Beruniy Yer harakatini tan olgan holda qator muhim muammolarning yеchilishini talab qiluvchi masalani qo’yadi. Olim shuningdеk, yerning ekvator bo’ylab harakat tеzligini hisoblab chiqadi. U aniqlagan Yerning aylanish tеzligi umuman hozirgi zamonda hisoblab chiqilgan tеzlikdan dеyarli uzoq bo’lmagan. Bu o’z zamonasi va ayniqsa, kеyingi davrlar uchun ham katta ahamiyatga ega bo’lgan.
Buyuk mutafakkirlar o’rtasidagi falsafiy munozaralarning tahlil qilinishi shuni ko’rsatadiki, Ibn Sino ham bu yerda chuqur bilimlarni namoyon qilgan va ko’pgina masalalarni hal etishda muhim hissa qo’shgan. Biroq u Aristotеl qarashlarining ayrim zaif tomonlaridan qaytmagan, Beruniy esa haqiqat va tajribaga ko’proq asoslanib, Aristotеl naturfilosofik ta'limotlarining ko’pgina asossiz tomonlarini aniqlashga uringan.
Bularning hammasi Beruniyga Aristotеl ta'limoti, shuningdеk, Ibn Sino qarashlarining ko’pgina ijobiy tomonlarini ko’rishi va qadrlashiga halaqit bermay, aksincha, Ibn Sino bilan birga O’rta Osiyo ilg’or ijtimoiy- falsafiy lager tеvaragida jipslashishga, uning yanada taraqqiy etishiga va mustahkalanishiga katta hissa qo’shdi.
Yuqorida qayd qilinganlarning barchasi insoniyat tafakkuri tarixida Beruniyning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlari qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi.
Beruniy bir necha yil kamyob metallar va qimmatbaho toshlar ustida kuzatishlar va tajribalar olib boradi va keyinchalik ana shu tadqiqotlari asosida «Mineralogiya» asarini yaratadi.
1017-1018 yillarda yana taxt va hokimiyat uchun kurash boshlanib, Movarounnahrda qoraxoniylar davlati barpo etiladi. Xuroson va Avg`onistonda Mahmud G`aznaviy (998-1030) xukmronligi o`rnatilib, qoraxoniylar bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq Xorazm Mahmud davlatiga tobe bo`lib qoladi.
Ma`mun akademiyasidagi ko`plab olimlar qatori Beruniy ham G`aznaga olib ketiladi va u yerda ko`p qiyinchiliklar bilan o`z ijodini davom ettiradi.
Beruniy bu yerda o`zining «Xorazmning mashhur kishilari», «Tahdid nihoyot al-amokin li tashih masofot al – masokin», («Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini aniqlash», ya`ni «Giodeziya») asarini yaratdi. Bu asarda geografiya va astronomiya fanlari bilan bir qatorda paleontologik kuzatishlar natijalari ham bayon qilingan.
Beruniyning yana bir muhim asari «Munajjimlik san`atidan boshlang`ich tushunchalar»dir. Bu asarda ham u bir qancha fanlar yuzasidan dastlabki tushunchalar, ma`lumotlar bergan.
Ma`lumki, Mahmud G`aznaviy Hindistonga qarshi bosqinchilik urushlarini olib borgan. Mana shu yurishlarning birida Beruniy ham Mahmud G`aznaivyga hamroh bo`lib bordi. U sanskrit (eski hind tili)ni bilganligi uchun hind xalqi madaniyati, adabiyoti va san`ati bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo`ldi va bu mehnatlari natijasida 1030 yilda o`zining Sharq va G`arbda keng e`tirof qilingan mashhur «Hindiston» asarini yaratadi.
Kitobning to`liq nomi «Kitobu fi taxqiqi molil Hind min maqulatin fil aqli av marzulatin», ya`ni «Hindlarning aqlga sig`adigan va sig`maydigan ta`limotlarini aniqlash kitobi» bo`lib, aytishga qulay bo`lishligi uchun qisqacha «Tahqiqu mo - mil hind» - («Hindistonga oid tadqiqlar» yoki «Hindiston») deb yuritiladi.
Uning bu shoh asari G`arb va Sharq olimlari, shu jumladan, hozirgi zamon hind olimlari tomonidan yuksak baholangan. Akademik V.R.Rozen «Sharq va G`arbning qadimgi va o`rta asrdagi butun ilmiy adabiyoti orasida bunga teng keladigan asar yo`q», - deb baholasa, Hindiston olimi Hamid Rizo olim haqida gapirib, «Hind madaniyatining chigal muammolarini biron-bir o`rta asr yoki hozirgi zamon muallifi Abu Rayhon Beruniydek muvaffaqiyatli ravishda tushunib yetmagan. Uning «Hindiston» asari qadimgi Hind madaniyati va fanining klassik namunasi bo`lib qoladi»
Asarda Beruniyning Hindiston haqidagi barcha qarashlari o`z ifodasini topgan.
O`sha yili (1030) Mahmud G`aznaviy vafot etadi. Uning kichik o`g`li Muhammad voris sifatida taxtga o`tirgan bo`lsa-da, ko`p o`tmay Mahmudning katta o`g`li Mas`ud (1030-1041) ukasini taxtdan ag`darib, o`zi xokimiyatni qo`lga oladi. Bilimdon va zukko, ilm ahlini qadrlovchi Mas`ud Beruniyni o`z himoyasiga olib, uning ijod qilishiga sharoit yaratib beradi.
Beruniy astronomiyaga oid «al – Qonun al-Mas`udiy» («Mas`ud qoununi») nomli yirik asarini shox Mas`udga bag`ishlaydi. Olimlar bu asarni matematika va astronomiyaga oid ungacha yozilgan barcha asarlardan yuqori qo`yadilar. O`sha asr olimlaridan biri Yoqutning yozishicha: «Mas`ud qonuni» kitobi matematika va astronomiya bo`yicha ungacha yozilgan hamma kitoblar izini o`chirib yuborgan deydi.
Beruniy yana «qimmatbaho toshlarni bilib olish bo`yicha ma`lumotlar to`plami» («Mineralogiya»), «Dorivor o`simliklar haqida Kitob», «Kitob as Saydona fi – t-tibb» kabi asarlarni ham yozdi. «Mineralogiya» Sharqdagina emas, Yevropada ham qimmatbaho toshlarni izlash usullari va ular bilan savdo qilish, konlarni o`rganish, yer osti boyliklarini tekshirish haqida ma`lumot bersa, «Saidona» nomi bilan mashhur bo`lgan keyingi asarda Sharqdagi dorivor o`simliklarning tavsifi bayon qilingan.
Beruniy «Saidona» kitobida o`zining 80 yoshdan oshganligini yozadi, shunga ko`ra uni 1050-1051 yillarda vafot etgan deb taxmin etish mumkin. Ba`zi manbaalarda esa, 1048 yil 13 dekabrda G`azna shahrida vafot etgan deb ko`rsatiladi.
Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo`llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. O`quvchiga bilim berishda:
o`quvchini zeriktirmaslik;
bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o`rgatavermaslik;
uzviylik, izchillik;
tahlil qilish va taqqoslash;
ma`lumdan noma`lumga, yaqindan uzoqqa, soddan qiyinga qarab borish;
takrorlash;
yangi mavzularni qiziqarli, asosan, ko`rgazmali bayon etish va hokazoga e`tibor berish kerakligi o`qtiriladi.
Beruniy fan sohasidagi yodgorliklarni, ilmiy bilimlarga oid qoldirilgan barcha boyliklarni qunt bilan o`rganishga da`vat etadi.
Olim ilm toliblariga qalbni yomon illatlardan, inson o`zi sezishi mumkin bo`lmagan holatlardan, qotib qolgan urf-odatlardan, hirsdan, behuda raqobatdan, ochko`zlikdan, shon-shuhratdan saqlanishi zarurligini o`qtirgan.
Shuningdek, har bir xalqning o`ziga xos ta`lim usullari, yo`llari, shakllari borligini ta`kidlash bilan birga har bir xalqning ham o`qitish tizimi alifbodan boshlanishini ko`rsatadi. Grammatika, matematika fanlarini o`qitishga oid qimmatli fikrlar bayon etadi.
Beruniy til va adabiyot, tarix, geografiya, geodeziya, biologiya, mineralogiya fanlari, tibbiyot va dorishunoslik, fizika, falakiyot ilmiga oid tadqiqotlarini o`zi targ`ib etgan nazariya hamda kuzatishlar natijasida amaliyotda sinab ko`rib, fanda haqiqat ustivor turishini ta`kidladi.
U barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikda deb biladi. Ilmlarni egallashda esa shaxsda intilish va qiziqish, muhitni alohida ta`kidlaydi.
Bilim olishda tushunib o`rganish, ilmiy tadqiqotchining poklikka rioya etishiga alohida e`tibor beradi. Jamiyatning ravnaqi, ma`rifatning rivojiga bog`liq degan g`oyani ilgari so`radi.
Beruniy bilim olishni axloqiy tarbiya bilan bog`laydi. Zero, insonda komillikning muhim mezoni yuksak axloqlilikdir.
Beruniyning inson kamolotida axloqiy tarbiyaning muhim o`rnini ta`kidlashini uning yuqorida qayd etilgan «O`tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Mineralogiya», «Kitob as - Saidona», «al – Qonuni al - Mas`udiy», «Giodeziya» va boshqa asarlarida ko`ramiz.
Beruniy fikricha, axloqiylik insonning eng asosiy sifati bo`lishi kerak. Bu xislat birdaniga tarkib topmaydi. U kishilarning o`zaro muloqoti, ijtimoiy muhit – jamiyat taraqqiyoti jarayonida tarkib topadi.
Beruniy ham axloqiy tarbiyaga musulmon dini talablaridan kelib chiqqan xolda ta`rif beradi. Axloqiylik yaxshilik bilan yomonlik o`rtasidagi kurash natijasida namoyon bo`ladi va tarkib topadi deydi, u. Yaxshilik va yomonlik insonning xulq-atvorini belgilaydigan mezon sifatida qo`llaniladi.
U yaxshi xislatlarga to`g`rilik, odillik, o`zini vazmin tutish, insof, kamtarlik, lutf, sobitqadamlik, ehtiyotkorlik, saxiylik, shirinsuxanlik, rahbarlikda adolatlilik, tadbirkorlik kabilarni kiritadi.
Yomon illatlarga esa xasadgo`ylik, baxillik, nosog`lom raqobat, o`z manfaatini ko`zlash, mansabparastlik va hokazolarni kiritadi.
Beruniy faxrlanishni yaxshi xulq ma`nosida ishlatib, «Yodgorliklar»da shunday deydi: «Faxrlanish - haqiqatda yaxshi xulqlar va oliy fe`llarda oldin ketish, ilmu xikmatni egallash va imkoniyat boricha mavjud nopokliklardan tozalanishdir. Kimda shunday sifatlar topilsa, hukm uning foydasiga va kimda bular yetishmasa, hukm uning zarariga bo`ladi»
.
Demak, Beruniy insonning ma`naviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni yaxshilik va yomonlik kabi ikki turga bo`ladi. Bu insoniyat yaratgan pedagogik fikr taraqqiyotida «qizil ip» bo`lib o`tganidek, shu an`anaga muvofiq Beruniyda ham axloqiy tushunchalar axloqiy barkamollikning muhim tomonlaridir.
Beruniy saxovat (o`zaro yordam, bir-biriga foyda keltirish uchun hamkorlik), muruvvat (odamlarga xayrixoh bo`lish, halollik va haqgo`ylik, o`z mehnati bilan kun ko`rish v.b.)ni insonning axloqiy kamolotini ko`rsatuvchi xislatlar deb biladi.
Insonning axloqiy kamolga yetishi muammosi butun ta`lim-tarbiya tizimida markaziy masala bo`lib kelgan.
Abu Rayhon Beruniy ezgu tilakka yetishga to`sqinlik qiluvchi ziqnalik, yolg`onchilik, munofiqlik, manmanlik, takkaburlik kabi nuqsonlarni qorlaydi, boylikka ruju quyish va ta`magirlik, g`azab va johillik inson uchun eng ashaddiy dushman deb qaraydi.
Mutafakkir ilgari surgan axloqiy hislatlardan yana biri adolatdir. U jamiyatda adolat o`rnatish, uni yovuzliklardan xalos etish uchun dono, adolatli xukmdor bo`lishi kerak, deydi.
Beruniy kundalik turmush masalalariga ham katta e`tibor bergan. Har bir axloqan barkamol inson o`zining turmush tarzini ham uyg`un, go`zal eta oladi. uyg`unlik, go`zallik va nafosatning asosi sanaladi. Beruniy insoniy xislatlardan muhimi – ozodlik, tarbiyalilik bo`lsa, insonga eng yaqin narsa uning tabiati, ruhi deydi. Shuning uchun inson o`z tabiatiga yoqadigan ishlarni bajarishi zarur, deb ko`rsatadi. Bunda insonning ichki dunyosi bilan tashqi go`zalligi, turmush tarzidagi go`zallikning uyg`un bo`lishini talab etgan. Bunga inson kiyadigan kiyimidan tortib, kundalik turmushidagi yurish-turushi, so`zi, qalbi, qilgan ishi - hammasining go`zal bo`lishi ta`kidlangan.
Har bir shaxsda sharm-hayo, ozodalik, nafis did, iffat, latofat, shirinsuxanlikning tarkib topishi turmushning yanada go`zal bo`lishiga olib keladi.
Olimning inson turmushiga xos hulq-odob qoidalari haqidagi fikrlari pedagogik jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. Inson ham ichki, ham tashqi tomondan go`zal bo`lsagina haqiqiy kamolotga erishishi mumkin deydi. U ozodlik va arosatlikni olijanoblik bilan tenglashtiradi. Inson doimo bularga rioya etishi zarur deb ta`kidlaydi. Bunda inson o`zini boshqara olishga qodir bo`lishi, har bir yetuk inson uchun zarur bo`lgan xislatlarni tarkib toptirishda kuch va irodaga ega bo`lishi zarur, deydi. «Minerologiya» asarida bu fikrni quyidagicha ifodalaydi. «Inson o`z ehtiroslariga xukmron, ularni o`zgartirishga qodir, o`z jon va tanini tarbiyalar ekan, salbiy jihatlarni maqtagulik narsalarga aylantirishga hamda asta – sekin, axloq haqidagi kitoblarda ko`rsatilgan usullar bilan illatlarni bartaraf etishga qodirdir»
.
Beruniy insonni kamolotga yetaklovchi xislatlardan yana biri olijanoblik deb ko`rsatadi.
Olijanoblikning mazmunini yaxshilik tashkil etadi. Bunda olim insonga inson sifatida muomala qilishni nazarda tutadi.
Eng muhimi, mutafakkir, inson kamolotida, mehnat va mehnat tarbiyasi haqida muhim fikrlarni bayon etadi. U har bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga bo`ladi. Og`ir mehnat sifatida binokor, ko`mir qazuvchi, hunarmand, fan sohiblari mehnatini keltiradi. Ayniqsa ilm ahli – olimlar mehnatiga alohida e`tibor berish, hayrixoh bo`lishga chaqiradi, ularni ma`rifat tarqatuvchilar, jamiyat ravnaqiga hissa qo`shuvchilar deb, biladi: shu bilan birga, og`ir mehnat qiluvchi konchilar, yer ostida gavhar izlovchilar, dehqonlar haqida gapirib, ularning mehnatini rag`batlantirib turish kerak, deydi. Ayniqsa, podshoxlar bunday mehnat ahliga g`amho`r bo`lishi kerakligini alohida eslatadi. Chunki, ana shu mehnat ahli ular hukmronligining tayanchi, deb ta`kidlaydi.
Olim bolalarni mehnatga o`rgatish metodlari, yo`llari haqida ham fikr yuritadi. Masalan, bolalarni eng kichik yoshidan mehnatga o`rgatish kerak deydi. Mehnat tarbiyasida o`sha davr tarbiya an`anasiga binoan vorislikka katta ahamiyat beradi. Buni E.To`raqulov va S.Rahimovlar «Abu Rayhon Beruniy ruhiyat va ta`lim-tarbiya haqida» nomli risolalarida juda yaxshi bayon etishgan. Beruniyning «Mineralogiya» asarida faqat qimmatbaho metallar, toshlar haqida emas, hunarmandchilikka oid, shogird tayyorlash jarayoni, ustalarning hunar o`rgatish metodlari haqida ham qimmatli fikrlar bayon etilgan. Bunda hozirgi pedagogika Fani tili bilan aytganda, shaxsiy namuna metodidan foydalangani, ish jarayoni bevosita ham nazariy, ham amaliy jihatdan ustaxonaning o`zida bajarilgani shogirdlarning malakali usta bo`lib yetishishida katta ahamiyatga ega bo`lgan. Shuning uchun ham o`sha davrda Xuroson va Movarounnahr metallurgiya, konchilik, to`quvchilik, zebi-ziynat buyumlari yasash, qog`oz va oyna ishlab chiqarish va boshqa sohalarda dunyo bozorida nom chiqargan.
Hunarmandchilikning bunday yakka holda o`rgatilishi malakali kasb egalarining yetishib chiqishiga yordam bergan, halol va vijdonan mehnat qilishga yo`llaganki, bu insonning kamolga yetishiga muhim pog`ona bo`lgan. Zero, qadimdan har bir yetuk inson u shohmi, oddiy fuqaromi, hunarning bir yoki bir necha turini bilishi zarur sanalgan. Shunga ko`ra buyuk shoxlar ham, beklar ham, mol-mulk egalari bo`lgan boylar ham, oddiy fuqaro ham o`z farzandini bilimli bo`lishi bilan birga, hunarli bo`lishiga ham e`tibor bergan va bu yozilmagan qonunga barcha birdek amal qilgan. Chunki, kishilik jamiyati paydo bo`lgandan boshlab, kishilar o`z mehnati va hunari bilan kun kechirishga majbur bo`lgan va bu hayot taqozosi sifatida qabul qilingan.
Shuning uchun ham Beruniy inson har tomonlama kamolga yetishi uchun u ilmli bo`lishi bilan birga mehnatsevar va hunar egasi bo`lishi ham kerak deydi.
Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta`kidlaydi. Bu hozirgi davr pedagogikasi ham e`tirof qiluvchi irsiyat, muhit, tarbiyadir.
Ma`lum bir davrda olimlar inson kamolotiga irsiyat, muhitning ta`sirini inkor etib, faqat tarbiyani tan oldilar. Lekin Beruniy o`z zamondoshlari – buyuk mutafakkirlar Forobiy, ibn Sinolar kabi inson kamolotida har uchalasini ham muhim deb hisoblaydi. YA`ni u insonning kamolotga yetishida ilmu ma`rifat, san`at va amaliyot asosiy rol o`ynasa-da, nasl-nasab, ijtimoiy muhit va ijtimoiy turmush qonuniyatlari ham katta ahamiyatga ega ekanligini ta`kidlaydi.
Abu Rayhon Beruniy nazarida inson kamolga yetishining eng muhim omillari ilm-ma`rifatli bo`lish va yuksak axloqlilikdir. Beruniy ilmiy bilishga oid, ta`lim metodlari haqidagi qarashlari bilan ta`lim nazariyasida o`ziga xos maktab yaratdi.
Yoshlarni tarbiyalashda esa axloqiy mehnat tarbiyasi, nafosat tarbiyasi, oila tarbiyasi, insonning shaxsiy gigiyenasi, xalqlar o`rtasidagi do`stlik, hamkorlik haqidagi tushunchalar katta ahamiyatga egadir. Olim axloqlilikning belgilari sifatida yaxshilik, to`g`rilik, adolat, kamtarlik,saxovat, olijanoblik, do`stlik va hamkorlik, mehnat va hunar egallash, poklik, go`zallikka intilish kabilarni ilgari surgan. Bularning barchasini u yaratgan asarlaridagi ijtimoiy-falsafiy fikrlarga bog`lab tushuntirgan.
Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, Beruniyning komil insonni shakllantirishga oid bu fikrlari faqat o`z zamonasi uchun emas, hozirgi davr ta`lim-tarbiya ishlarini takomillashtirishda ham katta ahamiyatga ega.
Zero, uning o`zi ham haqiqiy komil insonga xos xislatlarga ega ekanligini, hayoti va ijodiy faoliyati, yozgan asarlari bilan isbotlab, kelajak avlodlarga katta ma`naviy me`ros qoldirdi.
Beruniy «Sharq Renessansi» davri qomusiy olimlaridan biri sifatida nom qozondi.
Mashhur Amriqolik tarixchi olim J.Sarton jahon fani tarixida XI asrning birinchi yarmini Beruniy davri deb atadi. Shuningdek, uni o`z davrining jahondagi birinchi donishmandi deb baholaydi.
Beruniyning ham tabiiy, ham ijtimoiy fanlarni qamrab olgan 150 dan ortiq yirik ilmiy asarlar yaratganligi ham bu fikrning o`rinli ekanligini tasdiqlaydi.


Xulosa
Milliy tariximizning yorqin yulduzi Abu Rayhon Beruniy faoliyatiga haqqoniy baho berar ekan, amerikalik fan tarixchisi Sarton XI asrni “Beruniy asri” deb ta`riflaydi. Bunday yuksak va haqli baho avvalo qomusiy tafakkur sohibi bo`lmish buyuk vatandoshimizning ilm-fan taraqqiyotiga qo`shgan beqiyos hissasi bilan izohlanadi. Shu o`rinda ta`kidlash joizki, Beruniy ilmiy masalalarda ham, tarixiy voqea-hodisalarga, o`z zamondoshlariga baho berishda ham o`ta xolislik va haqqoniylik bilan fikr yuritgan. Shu bois ham u hayotda juda ko`p aziyatlar chekkan, hatto umrining oxirida turmush qiyinchiliklariga duchor bo`lgan, ammo har qanday og`ir vaziyatda ham u sabr – toqat bilan yashagan. Ma`lumki, ota – bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo`lmish ilmu ma`rifat, ta`lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb bilgan. Agarki mana shu muqaddas zaminimizda tavallud topib, voyaga yetgan, o`z hayoti va faoliyati bilan nafaqat tarixda, ayni vaqtda bashariyatning bugungi taraqqiyot sahifalarida ham o`chmas iz qoldirgan buyuk mutafakkir va allomalarimiz, aziz avliyolarimizni ta`riflashda davom etadigan bo`lsak, o`ylaymanki, bu borada uzoq gapirish mumkin. Xulosa qilib aytganda, hozirgi yoshlar sharq mutafakkirlarini o’rganish bo’lajak o’qituvchilarga talim-tarbiya sohasining tarixiy jarayonlarda tutgan o’rni va taraqqiyotining rivojlanish qonuniyatlarini, pedagogik g’oyalar to’g’risida ularga malumot beradi, talabayoshlarda bu haqida bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantiradi hamda bo’lajak o’qituvchilarni mavjud bilimlarni egalash jarayonida ularning xalqimiz, Vatanimiz, millatimiz va muqaddas dinimizga bo’lgan tassavurlarni kengaytiradi, hamda etiqodlarini shaklantiradi.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

  1. Farobiy. Fozil odamlar shaxri

  2. Sharipov F.M. Siyosatshunoslik. T.1992 y.

  3. Politologiya asoslari. T.1992 y.

  4. L.I.Ruvinskiy. Terbiyaviy ish metodikasi. T. 1991 y.

  5. S.P.Baranov, L.R.Bolotina, V.A.Slastelin. Pedagogika.

  6. Nuriddinov Z. Abu Rayxon Beruniyning pedagogik karashi. T. 1973 y.

  7. www.ziyonet.uz

Download 35.13 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling