Muqobil energiya manbalaridan keng foydalanish har bir mamlakatning ustuvor maqsadlari hamda energetika havfsizligi vazifalariga muvofiq keladi va energetika sohasining jadal rivojlanayotgan yo’nalishlaridan hisoblanadi
Download 0.84 Mb. Pdf ko'rish
|
elektr energiyasini ishlab chiqarish muqobil e
|
XULOSA
Keyingi yarim asr mobaynida sayyoramizda ekologik xavf-xatarlar miqdori ortib borayotgani mutaxasis-olimlarni jiddiy tashvishga solayotir. Iqtisodiy taraqqiyot maqsadlarida energiyadan foydalanishning me'yoridan ortib ketishi muammoning asosiy sababi sifatida e'tirof etilmoqda. Yoqilg‘ining organik turlaridan foydalanuvchi elektr va issiqlik stansiyalari hamda ichki yonuv dvigatellaridan chiqayotgan zararli gazlar tufayli atrof-muhit ifloslanmoqda. Yillar davomida atmosferaga zararli moddalar qoldiqlarini katta miqdorda chiqarib yuborilishi natijasida ozon qatlamiga putur yetgan, Yerda esa global energiya tanqisligi vujudga kelmoqda. Natijada dunyo iqlimining o‘zgarishi, energiya quvvati manbalarining kamayishi butunjahon oziq-ovqat tanqisligi muammosi bilan chambarchas bog‘lanib, insoniyat oldiga ulkan muammolarni qo‘ymoqda. Bundan tashqari, dunyo aholisi sonining muttasil oshib borayotgani sababli energiyaga bo‘lgan talabni mavjud energiya tizimlari ta'minlab bera olmaydigan vaziyat yuzaga kelmoqda. Shu bois BMT bosh kotibi Pan Gi Mun boshchiligida tuzilgan muvofiqlashtiruvchi guruh 2012-yilni «Barcha uchun xalqaro barqaror energetika yili» deb e'lon qilib, yangi global tashabbusni ilgari surdi. Tashabbus 2030-yilga borib uchta asosiy maqsadga erishishni mo‘ljallagan: zamonaviy energetik xizmatlardan ommaviy foydalanishni ta'minlash; dunyo energoiste'molini 40 foizga pasaytirish; dunyoda qayta tiklanuvchi energiya manbalari ulushini 30 foizga oshirish. Bugun sayyoramizda qayta tiklanuvchi muqobil energiya manbalarining bir necha turlari tajribadan o‘tkazilyapti. Elektr quvvati olishda geotermal elektrostansiyalardan Markaziy Amerika davlatlari, Filipin va Islandiyada ko‘proq foydalanilmoqda. Oqar suvdan foydalanadigan elektrostansiyalarga Fransiya, Buyuk Britaniya, Kanada, Rossiya, Hindiston, Xitoy kabi sanoqli mamlakatlargina ega. Quyosh
elektrostansiyalaridan jahonning o‘ttizdan ortiq davlati foydalanmoqda.
32
So‘nggi vaqtlarda ko‘plab mamlakatlar shamol energiyasi qurilmalarini barpo etishni afzal ko‘ryapti. Ularning aksariyati G‘arbiy Yevropa (Daniya, GFR, Buyuk Britaniya, Gollandiya)da, AQSH, Hindiston va Xitoyda joylashgan. Daniya energiyadan tejamkorlik bilan foydalanish, tabiatni muhofaza qilish doirasida asrlar mobaynida to‘plangan bilimlar va o‘z an'anaviy tajribasi bilan butun dunyoga mashhur. Bu mamlakatda energiyaning 25 foizi shamoldan olinadi, barcha chiqindilarning 90 foizi qayta ishlatiladi yoki energiyaga aylantiriladi. Daniya rivojlanish va «yashil» investitsiya doirasida dunyo yetakchilari tan olgan mamlakatlardan biridir. Braziliyada esa yonilg‘i sifatida etil spirtidan ko‘p foydalanishadi. Qayta tiklanuvchi muqobil energiya manbalaridan foydalanish istiqboli uning ekologik tozaligi, ekspluatatsiya qiymatining arzonligi bilan bog‘liq. Yevropa komissiyasi hisob-kitoblariga qaraganda, 2020-yilga borib muqobil energiya sanoatida qo‘shimcha 2,8 millionta ish o‘rni yaratiladi. BMT ma'lumotlarida aytilishicha, birgina 2008-yilda butun dunyo bo‘ylab ko‘mir va neft ishlab chiqarish sohasiga 110 milliard dollar miqdorida sarmoya kiritilgan bo‘lsa, muqobil energetika bilan bog‘liq loyihalarga 140 milliard dollarlik investitsiya jalb etilgan. Ushbu mablag‘ning 51,8 milliardi shamol energetikasiga, 33,5 milliardi quyosh energetikasiga, 16,9 milliardi bioyoqilg‘iga sarflangan. Yevropa davlatlari 2008-yilda muqobil energetikaga 50 milliard, Amerika - 30 milliard, Xitoy - 15,6 milliard, Hindiston - 4,1 milliard dollarlik sarmoya sarflagan. Ma'lumki, hozir yoqilg‘i energetikasi resurslarining asosiy manbaini neft, tabiiy gaz va ko‘mir tashkil etadi. Olimlarning hisob-kitobiga qaraganda, aholi sonining muttasil o‘sib borishi va sanoatning rivojlanishi inobatga olingani holda Yer yuzidagi neft 40-45 yilga, tabiiy gaz 70-75 yilga, ko‘mir esa 165-170 yilga yetishi mumkin. Shu bois muqobil energetika dunyoda innovatsion rivojlanishning muqarrar omiliga aylanib bormoqda. Ayniqsa, jahon uglevodorod xomashyosi zaxiralarining tugab borishi sharoitida qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish yanada muhim ahamiyat kasb etyapti.
33
Dunyoning 65 dan ziyod mamlakatlari o‘z oldiga quyosh, shamol, suv energiyasidan foydalanish orqali muqobil va qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan, shuningdek, vodorod, biogaz
va boshqalardan kengroq foydalanishga qaratilgan maqsadlarni qo‘yishgan. Hozirgi vaqtda dunyoda energiya ishlab chiqarishning 0,04 foizdan kamroq qismi quyosh energetikasiga to‘g‘ri keladi. Holbuki, agar yerdagi cho‘llarning bor- yo‘g‘i 4 foizi quyosh panellari bilan qoplansa, hosil bo‘ladigan energiya butun insoniyatning ehtiyojini qondirishga yetadi. Bugungi kunning o‘zida quyosh kollektorlari bilan qoplangan maydon AQSHda 15 milllion metr kvadrat, Yaponiyada 12 million metr kvadratga yetdi. Isroildagi 1 millionga yaqin quyosh energiyasi uskunalari mamlakatni issiq suv bilan ta'minlash hajmining 75 foizini qoplamoqda. Shamol energiyasidan foydalanish ham yuqori sur'atlar bilan rivojlanyapti, Yevropa mamlakatlarida ulardan foydalanish darajasining o‘sishi yiliga 40-45 foizni tashkil etada. Qayta tiklanuvchi energiya manbalari uskunalaridan foydalanish tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, ularni xarid qilish va dastlabki foydalanish davrida xarajatlarning yuqoriligiga qaramasdan, o‘zini oqlaydi. Masalan, Germaniyada 2050-yilga borib mamlakat umumiy energetika balansida qayta tiklanuvchi energiya manbalari ulushini 50 foizga yetkazish kutilmoqda. Tabiiyki, O‘zbekistonda ham muqobil energiya manbalarini rivojlantirish uchun zarur sharoitlar yaratilgan. Ushbu yo‘nalishning muhimligi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tomonidan Vazirlar Mahkamasining 2011-yil yakunlari va 2012-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan yig‘ilishida qayd etildi: «Biz tabiat tomonidan berilgan noyob, qayta tiklanmaydigan zaxiralar bo‘lmish neft, gaz kondensati, tabiiy gaz va boshqa yoqilg‘i-energetika resurslaridan oqilona va tejamkorlik bilan foydalanishni hamon o‘rganganimiz yo‘q, bu resurslarning katta qismidan ko‘proq yoqilg‘i sifatida foydalanayapmiz, xolos. Muqobil resurslarni izlash va joriy etish ishlari talab darajasida emasligiga alohida e'tibor qaratilib, umuman, ushbu sohada
34
zudlik bilan hal qilinishi lozim bo‘lgan ko‘plab muammolar to‘planib qolganini afsus bilan qayd etish kerak». Haqiqatan ham, O‘zbekiston qayta tiklanuvchi energiya manbalari bo‘yicha katta salohiyatga ega, ekspertlarning baholashiga ko‘ra, ular qayta tiklanmaydigan organik yonilg‘i resurslaridan bir necha barobar ortiq. Respublikada bir yilda quyoshli kunlar 300 kundan ortiq, shamol esuvchi hududlar, shuningdek, elektroenergiya hosil qilishda foydalanish mumkin bo‘lgan tog‘ daryolari mavjud. O‘zbekiston quyoshli kunlar soni bo‘yicha quyosh energetikasi o‘ta rivojlangan Ispaniyadan ham oldinda. O‘zbekiston sharoitida quyosh resurslari, kichik gidroenergetika, shamol resurslari, biomassa va geotermal energiya muhim sanaladi. Bundan tashqari, qayta tiklanuvchi energetika olisda, tog‘li va borish qiyin bo‘lgan tumanlarda joylashgan aholi punktlari uchun iqtisodiy asoslangan energiya manbai bo‘lishi mumkin. Ekspertlarning baholashiga ko‘ra, mamlakatimizda qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish imkoniyatlari 51 milliard tonna neft ekvivalentiga teng. Bugungi kunda mavjud texnologiyalar 180 million tonna neft ekvivalentiga teng energiya olish imkoniyatini beradi, bu esa, respublikada qazib olinayotgan yonilg‘i hajmidan 3 barobar ko‘p, shuningdek, atmosferaga 447 million tonna karbonat angidridi, turli sulfatli birikmalar, azot oksidi va boshqa ifloslantiruvchi moddalar tashlanishining oldi olinadi. Mamlakat umumiy energetik balansiga qayta tiklanuvchi energiya manbalarini jalb qilish energetik xavfsizlikni uzoq muddatga saqlab qolishga, energiya ta'minotini yaxshilashga, mamlakatning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Shu bilan birga, bizningcha muqobil va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etish bo‘yicha normativ-huquqiy bazani yanada rivojlantirish va takomillashtirish, muqobil energiya manbalarini, shuningdek, tejamkor, ekologik toza texnologiya va energiya resurslarini joriy etish bo‘yicha infratuzilmalar, rag‘bat, imtiyoz va preferensiyalar yaratish imkoniyatlari mavjud. Ma'lumki, XX asrning so‘nggi yillarida yarimo‘tkazgichli asboblar va axborot texnologiyalari butun jahonda sarmoya kiritish uchun eng istiqbolli sohalar 35
hisoblanardi. Ayni paytda esa quyosh energiyasidan elektr energiyasi olish qurilmalari ishlab chiqarish bu borada birinchi bo‘lib turibdi. So‘nggi yillarda quyosh elementlari ishlab chiqarishga va elektr energiyasi olishga sarmoya kirituvchi kompaniyalar soni ortib bormoqda. Ma'lumotlarga ko‘ra, bir necha yil muqaddam jahon bo‘yicha quyosh panellari yordamida olinayotgan umumiy energiya miqdori 4 GVt deb baholangan bo‘lsa, hozir uning miqdori 15 GVtni tashkil etadi. Mutaxassislarning ta'kidlashicha, serquyosh o‘lkalarda 2030-yilgacha muqobil energiya manbalari sifatida quyosh fotoenergetikasidan keng foydalanish imkoniyati yaratiladi. Misol uchun, Birlashgan Arab Amirliklari noan'anaviy energetika sohasidagi eng yaxshi innovatsiya ishlanmalari uchun har yili 2,2 million dollar qiymatidagi grantlar ajratishga qaror qilgan. AQSH va Yevropaning 40 dan ziyod yetakchi kompaniyalaridan iborat ittifoq esa yaqin ikki yil ichida 10 milliard dollar miqdoridagi mablag‘ni ekologik toza texnologiyalar sohasiga sarmoya tarzida kiritishini bildirgan. Bugungi kunda quyosh nurlarining issiqlik ta'siridan foydalanish sohasi ham tobora ommalashib boryapti. Xususan, «quyoshli uy»lar qurish loyihalariga katta miqdorda sarmoya kiritilmoqda. Quyoshdan issiqlik va yorug‘lik olish hisobiga bunday uylarda boshqa turdagi energiya manbalarining 50-90 foiz tejalishiga erishiladi. Bunday uylarni qurish nafaqat Misr, Isroil, Turkiya, Yaponiya, Hindiston, AQSH kabi iqlimi nisbatan issiq o‘lkalarda, balki Fransiya, Angliya, Germaniya kabi o‘rta iqlimli davlatlarda va hattoki, Shvetsiya, Finlyandiya, Kanada, AQSHning Alyaska shtati kabi shimoliy hududlarda ham udum bo‘lmoqda. Serquyosh o‘lkamizda ham «quyoshli uy»lar qurish, ularni quyosh nuri bilan isitish, issiq suv va fotoelektrik energiya bilan ta'minlash imkoniyati yuqori. Yurtimizda ekologik toza energiya manbalaridan foydalanishga qaratilgan innovatsiya loyihalarining ishlab chiqilishi, ularga mahalliy va xorijiy sarmoyaviy manbalarning keng jalb etilishi mazkur soha istiqbolini ta\'minlashga munosib xizmat qiladi. 36
Ta'kidlash o‘rinliki, poytaxtimizda bo‘lib o‘tgan Osiyo quyosh energiyasi forumining oltinchi yig‘ilishida mamlakatimiz rahbari an'anaviy uglevodorod xomashyosi bo‘lmish neft va gazning yangi manbalarini o‘zlashtirish tobora qiyinlashib borayotgani va shu bilan birga, ularning zaxiralari kamayib, xalqaro hamjamiyatda tashvish uyg‘otayotgani, qazib olinayotgan yoqilg‘idan foydalanish misli ko‘rilmagan darajada kengayayotgani va bu atrof-muhitga sezilarli darajada zarar yetkazayotgani, aholining salomatligi va hayot sifatiga salbiy ta'sir ko‘rsatayotgani, bunday holat kelajakda global miqyosda barqaror rivojlanishga xavf solishi muqarrarligini bejiz ta'kidlamadi. Yurtboshimiz Forum yig‘ilishida qayta tiklanadigan energiyaning eng samarali va istiqbolli manbai sifatida quyosh energetikasini rivojlantirish loyihalariga investitsiya yo‘naltirishni yanada ko‘paytirish maqsadga muvofiq ekanligiga hamda mamlakatimizda barpo etilayotgan va qurilishi rejalashtirilayotgan quyosh elektr stansiyalari borasida alohida to‘xtalib o‘tdi. Forum qatnashchilari poytaxtimizdagi Simpoziumlar saroyida tashkil etilgan quyosh energiyasidan foydalanish sohasidagi zamonaviy texnologiyalar va mamlakatimizning bu boradagi yutuqlariga bag‘ishlangan ko‘rgazma bilan tanishar ekanlar, O‘zbekistonda chindan ham bu borada samarali va istiqbolli ishlar amalga oshirilayotganiga guvoh bo‘ldilar. Sohani rivojlantirish masalalari davlatimiz rahbarining doimiy e'tiborida. Xususan, Prezidentimizning 2012-yil 5-sentyabrdagi farmoyishi bilan tuzilgan ishchi guruhiga 2013-2017-yillarga mo‘ljallangan qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish dasturini ishlab chiqish hamda sohada faoliyat yurituvchi xo‘jalik sub-'yektlariga ayrim imtiyozlar berish yuzasidan qonun hujjatlariga tegishli o‘zgartirishlar kiritish uchun takliflar tayyorlash topshirildi. Mazkur farmoyishning mantiqiy davomi sifatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining shu yil 1-mart kuni imzolagan “Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni, shubhasiz, bu yo‘nalishdagi keng qamrovli tadqiqot ishlari samaradorligini yanada oshiradi hamda quyosh energiyasidan foydalanishda yangi ufqlar ochadi. 37
Farmonda shuningdek, muqobil energetika sohasining taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ilmiy potensialni yanada rivojlantirish, ushbu yo‘nalishda kadrlar tayyorlash masalasiga alohida e'tibor qaratish, sohaga oid qonun hujjatlarini yanada takomillashtirish, ya'ni qayta tiklanuvchi energiya manbalari ishlab chiqaruvchilari hamda foydalanuvchilariga soliq va bojxona imtiyozlari berish yuzasidan qonun hujjatlariga tegishli o‘zgartirishlar kiritish hamda sohaning jadal rivojlanishi uchun “Muqobil energetika to‘g‘risida”gi qonun loyihasini ishlab chiqish lozimligi belgilandi. Shubhasiz, amalga oshirilayotgan bu kabi sa'y-harakatlar zamirida mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatini yanada oshirish va energetik mustaqillikni yanada mustahkamlash maqsadlari mujassamdir.
|
