Муртазаева раҳбархон ҳамидовна

Толерантлик — бошқаларнинг фикрига, қарашлари ва 
ҳаракатларига ғайри табиий тарздаги пассив тобелик эмас; 
итоаткорона сабр-тоқат қилиш эмас, балки фаол маънавий 
позициядир; этнослар, ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги хамжиҳатлик 
йўлида, ўзга маданий, миллий, диний ёки ижтимоий муҳит 
кишилари билан ижобий ўзаро муносабат йўлида бағрикенгликка 
руҳий тайёрликдир. 
Ўзбекистоннинг мустақил ривожланиш тарихи янги юз йиллик 
билан, дунёда миллатлараро ва динлараро адоват бениҳоя авж олган юз 

---

йиллик билан бир пайтга тўғри келди. Бизнинг кўз ўнгимизда бутун-
бутун давлатлар барбод бўлмоқдаки, бунинг асл сабаби мазкур 
давлатлардаги миллий манфаатларнинг тўқнашувидир. Шу сабабли 
биз Ўзбекистоннинг энг катта ютуғи миллатлараро ҳамжиҳатлик ва 
тотувлик, тинчлик ва барқарорлик деганимизда, бу гап шунчаки ҳаммага 
маълум бўлган ҳақиқатгина бўлмай, балки бу ҳозирги нотинч дунёдаги 
республиканинг катта муваффақиятидир. 
Дунёдаги этник можароларнинг сабаблари кўп бўлиб, шу 
можароларнинг аксариятига учта асосий муаммо сабаб бўлмоқда: 
1. Глобаллашув 
халқларнинг 
ўзаро ҳамкорлигини 
кенгайтиради, барча жамиятларнинг янги технологик ютуқларидан 
баҳраманд 
бўлишларига 
имконият 
яратади, иқтисодий 
тузилмаларни тубдан ўзгартиради, дунёни ягона коммуникацион 
тизимга айлантиради, шу билан бирга у кўп кишиларда ўзининг 
тарихий илдизларидан — миллий хусусиятлари, тили, маданий 
ва диний анъаналаридан маҳрум бўлиш хусусида табиий хавотирлик 
уйғотади, бу туйғулар баъзан ўзга этник ва диний қадрият 
эгаларига қаршиликни юзага келтиради. 
2. Глобаллашув оқибатида айрим миллий давлатларда ички 
зиддиятлар кучаймоқда, давлат чегаралари йўқолиб бормоқда, 
шу чегаралар орқали жамиятга цивилизация неъматларигина эмас, 
кўпгина умумжаҳон хавф-хатарлари ҳам кириб келмоқда. 
Мамлакат ташқи сарҳадларини ҳимоя қилишга, ҳарбий хавф-
хатарни даф қилишга қаратилган аввалги хавфсизлик воситалари 
эндиликда халқаро терроризм ва диний экстремизм, наркотиклар 
транзити ва одамлар савдоси каби даҳшатли иллатларга қарши курашда 

---

етарлича самара бермай қўйди. 
"Халқларнинг кўчиши "деб аталган янги жараён бир томондан 
нолегал миграция муаммосини кескинлаштирса, иккинчи томондан у 
дунёдаги кўпгина давлатларнинг аввалги бир миллатли негизини 
емиришга олиб бормоқда. Ҳозирги этник жиҳатдан хилма-хил 
жамиятларда давлат ва жамиятни жипслаштирувчи ўзакларни топиш жуда 
қийинлашмоқда, аммо халқлар миллий давлатларни сақлаб қолиш 
принципларидан чекинишни хоҳламаяптилар. Дунёнинг кўпгина 
мамлакатларида этник мавзуни рўкач қилиб, ундан ўз манфаатлари 
йўлида фойдаланишга интилаётган турли-туман миллий ҳаракат ва 
партиялар фаол ҳаракат қилмоқда, миллий озчиликларга, мигрантларга 
нисбатан чекловчи чоралар кўришга чақираётган сиёсатчилар айрим 
жойлардаги сайловларда овозларнинг бир мунча қисмини олиб, 
жамиятлардаги 
миллатлараро 
кескинликни 
кучайтирмоқдалар. 
"Рақибингнинг далил-исботлари қолмагач, миллатингни суриштира 
бошлайди" деб бежиз айтмаганлар. Шуни ҳам айтиш керакки, кўпгина 
замонавий давлатлар ички миллатлараро кескинлик оқибатида узоқ 
вақтдан бери парчаланиш хавфи олдида турибди. 
3. Ижтимоий-иқтисодий муаммоларнинг ҳал этилмаганлиги кўп 
жойларда миллатлараро можароларни келтириб чиқармоқда. Дунёнинг 
кўпгина минтақаларидаги ривожланишда мутаносиблик бузилганлиги 
аён бўлиб, ҳатто бир жамиятнинг ичида ҳам кишиларнинг ижтимоий 
ҳолати текис даражада эмас. Камбағаллик, ишсизлик, ресурслардан 
фойдаланишнинг 
чекланиши, ижтимоий 
муаммоларнинг 
ҳал 
этилмаслиги, саводхонлик даражасининг пастлиги кўпгина муаммоларни 
келтириб чиқармоқда. Шу ўринда "Нафрат — камбағалларнинг ғазаби" 

---

деган ибора ўз ўрнида айтилганлигини шоҳиди бўлиши мумкин. Ер 
юзида саккиз юз миллионга яқин киши очликда ҳаёт кечиради, бир 
миллиондан кўпроқ киши, яъни инсониятнинг бешдан бир қисми кунига 
бир доллардан ҳам камроқ пул топади. Ер юзи аҳолисининг атиги 20 
фоизи қўлида улкан ҳажмдаги бойлик тўпланган. Бундай адолатсизлик 
ҳозирги дунёда бошқа халқларнинг вакилларига нисбатан экстремистик 
ва террорчилик ҳаракатлари тарзидаги ўткир можароларни келтириб 
чиқармоқда. 
Шундай қилиб, бизнинг давримизда дунёдаги миллатлараро 
муносабатларнинг кескинлашуви ўзининг энг юқори поғонасига 
кўтарилди. Инсоният миллатлараро иноқликнинг ҳаммабоп (универсал) 
формуласини ишлаб чиқмаганлиги XXI асрнинг энг мушкул 
муаммоларидан биридир. Мазкур муаммо жуда катта вайронагарчилик 
кучига эга бўлиб, дунёдаги кўпгина хавф-хатарлар ва таҳликаларнинг 
асосидир. 
Экспертларнинг ҳисоб-китобларига қараганда, 2003 йилда дунёда 
асосан миллий-диний сабабларга кўра ўн тўртта маҳаллий уруш ва ўнлаб 
қуролли можаролар рўй берганлиги қайд этилган. Тажовузкорлик ва 
миллий адоват кўпинча ўз миллати ва дини устунлигини таъкидлашдан 
иборат ички истак туфайли келиб чиқади. 
Бизнинг келажак авлод фарзандларимиз глобал дунёда яшаб, ўз 
вақтида турли мамлакатларга борганларида бор ҳақиқатнинг гувоҳи 
бўладилар. Улар дунёни миллатлар ва ирқларга, динларга бўлмайдилар, 
осойишта тинч ҳаётнинг гарови мана шундан иборат, шу боисдан ҳам 
ёшларни байналмилалчилик руҳида тарбиялаш керак. 
Биз доимо жаҳон тараққиёти билан бирга одим ташламоғимиз, 

---

мамлакат олдида турган амалий вазифаларни ҳал этишда кўп миллатли 
жамиятимизнинг хусусиятларини эътиборга олишимиз зарур. Бошқача 
қилиб айтганда, олға ҳаракатнинг белгиловчи омили бўлмиш 
миллатлараро иноқлик тажрибасини доимо назарда тутиб, шунга амал 
қилмоқ лозим бўлади. Жамиятда толерантликнинг роли ва аҳамияти 
унинг моҳиятидан келиб чиқади. Айни одамлар асосий оммасининг турли 
мафкуравий назарияларга, маънавий, диний қарашларга, маданий 
ҳодисаларга, турли миллат кишиларига ва шу кабиларга муносабат 
йўналиши ва даражаси ижтимоий барқарорликни кўп жиҳатдан 
белгилаб беради. Толерантлик фуқаролик жамиятининг энг муҳим 
маънавий-ахлоқий принципидир. Ҳар бир алоҳида кишининг 
толерантлик даражаси кўп жиҳатдан унинг шахсий сифатларини, 
маънавий етуклиги ва маданиятини, унинг бошқа кишилар билан 
муносабатини бипдиради. Ҳозирги кунга келиб – толерантликни 
шакллантириш муаммоси долзарб жиҳатга эга бўлмоқда. Бунинг эса ўз 
навбатида кўпгина сабаблари мавжуд бўлиб, улар қуйидагилардан 
иборат: жаҳон цивилизацияси иқтисодий, ижтимоий, ахлоқий ва шу 
каби бошқа белгиларга қараб тез табақалашиб бормоқда ҳамда шу 
муносабат билан ўзгаларга тоқатсизлик, диний экстремизм; маҳаллий 
урушлар оқибатида миллатлараро муносабатларнинг кескинлашуви; 
қочоқларга оид муаммолар, маънавий парадигмаларнинг ўзгариши ва 
ҳоказо ҳолатлар шу жумлага киради. 
"Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар ва бағрикенглик " деб 
аталган махсус курснинг мақсади аввало толерантлик тушунчаси 
моҳияти ва аҳамияти, ҳозирги вақтда толерантлик принципларини 
ўрганиш заруриятини очиб беришдан иборат. Шу билан бирга мазкур 

---

курсда Ўзбекистондаги бағрикенгликнинг тарихий илдизлари ва ўзбек 
халқининг менталитетини изоҳлашга харакат қилинади.
Ўзбекистонликларнинг 
миллатлараро ҳамжиҳатлиги 
ва 
бағрикенглиги давлатимиз барқарорлигининг асосидир. Курснинг 
вазифаси барча тарихий босқичларда миллатлараро муносабатлар 
тарихини, бу соҳадаги ютуқлар ва нуқсонларни ўрганишдан иборат. Курсда 
жумладан, тарихий-демографик муаммолар ҳам ёритилади. 
Ҳозирги дунё глобаллашув, ўзаро боғлиқлик ва интеграция, 
ижтимоий тузилмаларнинг ўзгариши, ижтимоий ҳаёт фаолияти 
шаклларининг тобора бир хиллашуви, кенг миқёсли миграция ва 
урбанизация шароитида яшаб турибди. 
2000 йилнинг сентябрида Бирлашган Миллатлар Ташкилотида 
минг йиллик Саммити бўлиб ўтди, унга тўпланган дунёдаги кўпгина 
мамлакатларнинг раҳбарлари инсоният олдида турган ва цивилизацияни 
сақлаб қолиш мақсадида кечиктирмай ҳал этилшии лозим бўлган асосий 
муаммоларни белгилаб олдилар. Жаҳон раҳбарлари глобаллашувни 
олдимизда турган энг муҳим муаммо, деб таърифладилар ва БМТ ни бутун 
инсониятнинг ноёб умумий уйи деб атаб, тинчлик, ҳамкорлик ва 
тараққиётга бўлган ялпи интилишни шу йўлда рўёбга чиқаришга 
интилажакларини билдирдилар. Шу билан бирга глобаллашув дунёдаги 
барча халқлар учун ижобий омил бўлиб қолишини таъминлаш, инсоният 
олдида турган бош вазифа эканлиги таъкидланди. 
«Аммо, ҳозирда унинг неъматларидан бир текис фойдаланилмаяпти 
ва унинг нуқсонлари ҳам бир текис тақсимланмаяпти» дея, таъкидланди 
Саммит декларациясида. Бу ҳужжатда бутун инсоният учун жуда катта 
аҳамиятга эга бўлган олтита қадрият таърифлаб берилган. Булар 

---

эркинлик, тенглик, бирдамлик, масъулият туфайли бўлинган табиатга 
ҳурмат билан бир қаторда толерантлик ҳам халқаро муносабатларнинг 
асоси сифатида тилга олинган. 
Бироқ, бахтга қарши, инсоният XXI асрга қадам қўйган пайтда ер 
куррасининг турли минтақаларида зўравонлик ҳаддан ошиб, халқаро 
терроризм кучайганлиги ҳам кузатилди. Ҳозирги пайтда кўпинча 
этник, диний, мафкуравий тафовутлар экстремистик феъл-атвор 
шакллари учун баҳона бўлмоқда. Ўз ғаразли мақсадларини кўзловчи 
муайян сиёсий кучларнинг ғаламисликлари эса вазиятни тобора 
кескинлаштирмоқда. Экстремизмнинг кучайиши эса тинчликка, 
инсониятнинг барқарор ва хавф-хатарсиз ривожланишига таҳлика 
солувчи янги хавф-хатарлар орасида олдинги ўринлардан бирига чиқиб 
олди. БМТ эълон қилган ғоялар, олий мақсадлар ва тамойиллар билан 
сиёсий-миллий, иқтисодий ва бошқа мақсадларга эришиш мақсадида 
зўравонликнинг яшовчанлигини кўрсатувчи ҳақиқий жараёнлар орасида 
катта тафовут борлиги яққол кўриниб турибди. Инсоният жамият тинч 
ҳаётпига ва халқаро барқарорликка таҳлика солаётган глобал хавф-
хатарлар орасида тадқиқотчилар, аввало, қуйидагиларни кўрсатиб 
ўтмоқдалар: 
- этник-миллий можаролар; 
- озчиликка нисбатан камситувчанлик; 
- 
айниқса қочоқлар ва мигрантларга қарши ксенофобия 
ҳаракатлари; 
- ирқчилик ташкилотлари ва мафкуралари хамда ирқий жабр- 
зулм харакатлари; 
- диний экстремизм; 

---

- фикр эркинлиги ва ифодалаш эркинлигини талаб қилувчи 
зиёлиларга, бошқа 
шахсларга қарши 
зўравонлик 
ва 
қувғинлар; 
- айрим 
жамоат 
гуруҳларини 
жиноятчилик, ишсизлик, 
соғлиқни сақлашнинг ёмонлиги каби ижтимоий 
иллатларнинг 
айбдори 
деб 
ҳисоблайдиган 
сиёсий 
харакат 
ва 
идеологиялар 
томонидан 
ўтказилаётган 
адоватчилик 
сиёсати; 
- ҳимоясиз гуруҳларни маргинализациялаш (маргиналлик – ўз 
гуруҳи, уюшмасидан ташқарида бўлиш, умум қабул этилган меъёрлар, 
тушунчалар чегарасидан чиқиш) ва жамиятдан бадарға қилишда ёки 
мазкур гуруҳларга қарши камситиш ва зўравонликда намоён 
бўладиган муросасизлик (нотолерантлик). 
Муросасизлик ҳозирги дунёнинг энг катта глобал муаммоларидан 
бирига айланди. Бунинг моҳияти айрим кишилар ва маданиятлар 
ўртасидаги тафовутларни инкор қилиш ва бостиришдан иборат. 
Жамоавий, институционал ва ҳатто давлат нуқтаи назари даражасига 
кўтарилган муросасизлик двмократия тамойилларини қўпоради ҳамда 
инсоннинг шахсий ва жамоавий ҳуқуқлари бузилишига олиб боради. 
Глобаллашув толерантлик муаммосига янги сифат ва ўткирлик бахш 
этади. Олимларнинг таъкидлашича, “турли маданиятлар, динлар, 
цивилизациялар аввал ҳам ўзаро мулоқотда бўлган, айни вақтда кўпинча 
кескин адоват ва муросасизлик рўй бериб турган. Аммо буларнинг асосий 
манбалари ҳудудий жиҳатдан бўлишган, бир-биридан ажратилган 
ҳолатда бўлган. Эндиликда миграция оқимлари мавжуд тўсиқлардан 
ошиб ўтмоқда, турли маданият ва турмуш тарзларини жаҳон 

---

майдонидаги ягона маконга жипслаштирмоқда. Ижтимоий ўзаро 
муносабатларнинг бир-бирига сингиб борувчи тиғиз тармоғи вужудга 
келмоқда. Ана шундай шароитдаги нотолерантлик кескинликни 
кучайтириб, миллий даражада ҳам, жаҳон даражасида ҳам ижтимоий 
тузумларнинг ҳаёт фаолиятига тўсқинлик қилмоқда”. 
Сиёсатшунос В. Лосанонинг таъкидлашича, “Ноталерантлик 
инсониятни гўрга тиқади, шу сабабли ҳозир нотолерантлик муаммоси 
халқаро аҳамиятга эга бўлиб қолди. Юз йилликлар ва ҳатто минг 
йилликлар давомида вужудга келган буюк цивилизациялар, деб 
таъкидлайди сўнгра у, чамаси, яқин келажакда йўқ бўлиб кетмайди, деб 
ўйлайман. Шу сабабли турли инсоний хамжамиятлар ўз ораларидаги 
тафовутларга қарамай, биргаликда яшамоқлари керак. Модомики шундай 
экан, бирмунча ривожланган цивилизациялар ўз тамойиллари, ўз 
қадриятлари бирдан-бир тўғри эканлигига ишонч билан бошқа 
ривожланиб бораётган цивилизациялар устидан ҳукмронлик қилишга 
беҳуда уринмасинлар, бир-биридан устун бўлган цивилизациялар йўқ. 
Муайян мамлакатда туғилиб ўсган кишилар учун мақбул бўлган бир 
цивилизациянинг тамойиллари, қадриятлари ва дини мавжуд бўлиб, у 
қолган бутун инсоният учун мажбурий эмас”. 
Салбий тамойилларнинг кучайиши толерантлик маданиятининг 
қарор топишига кучли эҳтиёжни вужудга келтирди, камситувчанликка 
қарши ва толерантлик учун ижтимоий ҳаракатни юзага чиқаради. Турли 
мамлакатларнинг олимлари, сиёсатчилари, жамоат арбоблари 
толерантлик муаммосини идрок этишга ва доимий ўзгариб бораётган 
ҳозирги дунёда унинг ўрнини аниқлашга эътиборни қаратдилар. 
Хўш, толерантликнинг ўзи нима? Ҳозир бу тушунчага қандай 

---

маъно 
берилмоқда? Аввало 
шуни 
айтиб 
ўтмоқчимизки, 
толерантликнинг тарихи кўп жиҳатларни ўз ичига олувчи мураккаб 
тушунча бўлиб, бу хусусда тадқиқотчшар ҳамон бир фикрга келган 
эмаслар. 
Илмий жамиятшунослик адабиётида толерантликнинг маъносини 
турли олимлар фалсафа, этика, социология, сиёсатшунослик, 
психология, маданиятшунослик, ҳуқуқ, ва бошқа ижтимоий фанларнинг 
категория аппарати воситаси орқали таърифлайдилар. 
Толерантлик сўзи лотинча (tolerantia) сўзидан олинган бўлиб, сабр-
тоқатни билдиради. 
Хорижий 
сўзлар 
луғати 
толерантлик 
тушунчасининг 
маъноларидан бирини сабр-тоқат, кимгадир, нимагадир ҳурмат-эҳтиром 
деб талқин этади. 
Москвада нашр этилган янги энциклопедик луғат бу тушунчани 
учта маъносини баён этади, бу маънолардан бири толерантлик атамасини 
ўзгаларнинг фикрлари, динлари, феъл-атворига сабр-тоқат билан қараш 
деб ифодалайди. 
Оксфорд 
луғати 
толерантликни "шахс 
ёки 
буюмни 
норозиликсиз ёки аралашувсиз қабул қилишга тайёрлик ва қобиллик" 
деб таърифлайди. 
Таниқли россиялик олим В. А. Тишков бу соҳада қуйидаги 
таърифни беради: “сабр-тоқат, ошкоралик ва эркин фикрлаш хислатидир. 
Шахсга ёки жамоатга тегишли бўлган бу тавсиф дунё ва ижтимоий муҳит 
кўп қиррали эканлигини, бинобарин бу дунё ҳақидаги қарашлар турлича 
бўлиб, бу турликдан иборат қилиб қўйилмаганлиги ёки бирор кимсага 
хизмат қилиши керак эмаслигини билдиради”. 

---

Ўзбекистон 
Миллий 
энциклопедиясида 
толерантликка 
қуйидагича таъриф берилган: "Бағрикенглик, ўзгаларнинг турмуш