Mustamlakachilik siyosatining Ingliz-rus imperiyalari o'rtasida namoyon bo'lishi( XIX asrda)

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METADALOGIYASI
XIX asrda Britaniya va Rossiya imperiyalari oʻz taʼsir doiralari va hududlarini kengaytirib, tez-tez bir-biri bilan aloqada boʻlib turishardi. Ikki imperiya oʻrtasidagi raqobatning asosiy yoʻnalishlari Markaziy Osiyo va Afgʻoniston boʻlib, u yerda ikkala davlat ham Hindistonga olib boruvchi strategik savdo yoʻllarini nazorat qilib, ikkinchisini mintaqada gʻalaba qozonishdan toʻxtatmoqchi boʻlgan. Markaziy Osiyodagi ingliz-rus raqobati XIX asrning Buyuk oʻyinida, Britaniya va Rossiya imperiyalari oʻrtasida boʻlib oʻtgan taʼsir va hudud uchun kurashda avj oldi. Britaniyalar Rossiyaning Oʻrta Osiyodagi ekspansiyasi ularning Hindiston ustidan nazoratini xavf ostiga qoʻyishidan qoʻrqishgan, ruslar esa Markaziy Osiyoni oʻz imperiyalarini kengaytirish va Britaniya nazoratidagi Hindistonga kirish imkoniyati deb bilishgan. Britaniya va Rossiya imperiyalari oʻrtasidagi raqobat Yevropa va Yaqin Sharqdagi diplomatik raqobatda ham namoyon boʻldi, ikkala kuch ham ittifoqchi va taʼsirga ega boʻlishga intildi. Raqobat va qarama-qarshilik sohalariga qaramay, ikki imperiya o'rtasida hamkorlik va diplomatiya davrlari ham bo'lgan, masalan, Qrim urushi davrida, Buyuk Britaniya va Rossiya Usmonli imperiyasiga qarshi qisqa vaqt ittifoqdosh bo'lgan. XX asrda Britaniya va Rossiya imperiyalarining mustamlakachilik siyosati murakkab va bir-biri bilan chambarchas bogʻlangan boʻlib, dunyoning turli burchaklarida hamkorlik va raqobat bilan ajralib turardi. XIX asrda Angliya-Rossiya imperiyalari oʻrtasidagi mustamlakachilik siyosatining bir misoli Buyuk Oʻyin boʻlib, bu atama Britaniya va Rossiya imperiyalarining Markaziy Osiyoda taʼsir oʻtkazish uchun kurashi va raqobatini ifodalash uchun ishlatilgan. Ikkala imperiya ham tijorat va strategik sabablarga ko‘ra Markaziy Osiyoni asosiy mintaqa sifatida ko‘rgan va mintaqada o‘z hududlari va ta’sirini kengaytirish uchun turli taktikalardan foydalangan. Masalan, Britaniyaning Ost-Hind kompaniyasi bilvosita nazorat qilish, mahalliy hukmdorlar bilan ittifoq tuzish va savdo aloqalarini o'rnatish siyosatini olib bordi, ruslar esa anneksiya va to'g'ridan-to'g'ri nazorat qilish siyosatini olib bordi. Ikki imperiya bir necha harbiy toʻqnashuvlarda, jumladan, Pyanj daryosi boʻyidagi jang va Hirot qamalida toʻqnash kelgan. Yana bir misol Yevropa va Yaqin Sharqdagi diplomatik raqobat bo'lib, u erda Britaniya va Rossiya imperiyalari ittifoqchilar va ta'sir o'tkazishga intilishgan. Misol uchun, XIX asrning o'rtalarida ingliz va frantsuzlar Qrim urushi paytida Usmonli imperiyasida rus ekspansiyasini orqaga qaytarish uchun kuchlarni birlashtirdilar. Bundan tashqari, ikkala imperiya ham Qajarlar sulolasi va ularning boshqa kuchlar bilan munosabatlariga ta’sir o‘tkazib, Forsda (hozirgi Eron) o‘z kuchini ishga solishga harakat qildi. XIX asrda Angliya-Rossiya imperiyalari oʻrtasidagi mustamlakachilik siyosati raqobat, mojaro, hamkorlik va diplomatiya bilan ajralib turardi, chunki ikki imperiya dunyoning turli burchaklarida oʻz manfaatlari va hududlarini kengaytirishga harakat qilgan.